من خانم زينب موسوى را نمى شناسم. تكه اى از برنامه ى تلويزيونى ايشان را ديدم كه داستان رستم و سهراب را سوژه طنز و استندآپ كمدى خود كرده بود و چيزِ بامزه اى هم از آب در آورده بود.
ظاهرا، بعد از پخش اين برنامه، كسانى ايشان را به زير گرفتن با خودرو و اسيد پاشى تهديد كرده اند. گفته مى شود كه تهديدكنندگان، اين برنامه ى طنز را توهين به شاهنامه تلقى كرده اند.
در ابتدا بايد گفت كه اين برنامه توهين به شاهنامه نبوده، و اگر هم بوده، به شكلى كاملا هنرى بوده، كه قطعا ايرادى نداشته، و هر كس مى تواند هر كتابى را، سوژه ى طنز قرار بدهد، كه ممكن است به طور كاملا طبيعى از نظر عده اى آن طنز، توهين به چشم آيد.
اصولا در طنز نمى توان معيار معينى براى توهين و غير توهين در نظر گرفت. اين كه چون مطلب طنز به من بر مى خورَد، پس توهين است، ملاك مناسبى براى سنجش توهين نيست.
توهين به شاهنامه يا كتاب هاى ادبى و حماسى ديگر هم اصولا موضوعيت ندارد. شنيدن اين كه گفته شود، به شاهنامه فردوسى توهين شده، مانند آن است كه گفته شود، به ايلياد هومر و نسب نامه ى خدايان هزيود توهين شده است! اگر دو مورد آخر مسخره است، پس مورد اول هم مسخره است.
هر كتابى مى تواند مورد نقد قرار گيرد. نقد مى تواند به زبان شوخى باشد يا جدى. نقدى كه به زبان شوخى صورت مى گيرد، اسم اش طنز است. طنز، بر خلاف تصور «دلشوره گيرندگان» از توهين و تمسخر، باعث شناخته شدن اثر مورد نقد مى شود و اگر ضعف يا تناقض منطقى در آن وجود داشته باشد، به خواننده نشان مى دهد.
در همين شاهنامه فردوسى، در كنار ابيات بلند و فاخر، ابياتى هست كه مايه ى تحير آدمى ست. هيچگاه چنين ابياتى مورد بحث قرار نمى گيرد و در مقابل چشم خواننده عادى، به شكل بزرگ و مهم نشان داده نمى شود.
مصححان، سعى مى كنند با مقايسه ى نسخه هاى مختلف، اصيل نبودن چنين ابياتى را ثابت كنند، و اگر نتوانند اين كار را انجام دهند، ناچارند با آن ها كنار بيايند.
در شاهنامه ى فردوسى، كه كتابى حماسى ست، وجود چنين ابياتى، بر اساس فرهنگ مرسوم در دوران فردوسى، امرى طبيعى ست، و بسيارى از كارهاى عادى و روزمره ى ما هم، هزار و خرده اى سال بعد، مى تواند به طنز و حتى تمسخر گرفته شود. خوشبختانه در شعر، صنعتى داريم به نام استعاره، كه مى توان هر مفهوم مسخره اى را با اين صنعت توجيه كرد.
در اينجا قصد بررسى و مطرح كردن خط به خط فجايع شعرى و نثرى گذشتگان مان را نداريم. فقط مى خواهيم بگوييم، مقدس شمردنِ نوشته هايى كه ما به آن ها دلبسته ايم و افتخار مى كنيم، به نفع آن نوشته ها نيست.
اشعار سعدى، معمولا به عنوان اشعار لطيف و اخلاقى معرفى مى شود، حال آن كه نه سعدى انسانى لطيف است، و نه «همه»ى اشعارش، اخلاقى.
نيازى به جست و جوى ابيات سست از نظر مفهومى و زشت از نظر اخلاقى در ديوان سعدى نيست. كافى ست چند صفحه از هزليات او ورق زده شود، تا انسان دچار شوك شود كه فكر آدمى به بزرگى سعدى، مى تواند تا كجاى فاضلاب هاى ذهن، نفوذ كند و كلمات و افكار كثيف را از داخل آن ها بيرون بكشد. كار هزل سعدى ديگر از الهزل فى الكلام، كالملح فى الطعام گذشته و شبيه به سنگ نمكى ست كه در ديگ غذا انداخته باشند.
البته، من نه تنها سروده شدن هزل هاى وحشتناك سعدى، و برخى هجوهاى ملك الشعرا بهار و ايرج ميرزا در دوران اخير را عيب نمى دانم، بلكه وجود آن ها را براى مانع شدن از بت سازى هاى آتى و به عرش الهى رساندن اشعار اين ها لازم و واجب مى دانم. سعدى و ديگر شعرا، با اين كار، پايشان را روى زمين نگه داشته اند، و به ما، به روشن ترين وجه ممكن گفته اند، كه آن ها پيام آور اخلاق و ادب نيستند، و به وقت لزوم، چنان بى ادب و هتاك مى شوند، كه هتاك ترين انسان ها در مقابل آن ها بايد لنگ بيندازند.
بنا بر اين، نه شاهنامه مقدس است و نه هيچ كتاب ديگرى. نقد كردن هر كتابى بايد آزاد و جايز باشد. اجراى طنز بر اساس نوشته هاى هر كتابى بايد آزاد و جايز باشد. اگر به ما بر مى خورَد، ايراد از ماست و نه نويسنده ى آن كتاب و سراينده ى آن. اين ما هستيم كه بايد سعه صدرمان را افزايش دهيم، و عادت كنيم به جاى عصبانى شدن و به خشم آمدن در مقابل هر حرف و هر انديشه ى خارق عادتى، به آن گوش كنيم، بلكه چيزى بياموزيم.
من مى توانم به ضرس قاطع بگويم، اكثر كسانى كه از طنز رستم و سهراب خانم موسوى ناراحت شده اند و اين بانوى كمدين را به اسيدپاشى تهديد كرده اند، نه از سهراب چيزى مى دانند نه از رستم. نه شاهنامه را خوانده اند، و نه با انديشه هاى بلند و رفيع فردوسى آشنا هستند. اگر خوانده بودند و مى فهميدند و مى دانستند، هرگز گِردِ سخنان و تهديدهايى اين چنين نمى گشتند و بانوى هنرمندى را نگران و غمگين نمى كردند.
