انقلاب‌گران چه می‌گویند؟ می‌دانیم که بسیاری از آنان از آنچه مبارزاتشان در پی آورد خشنود نیستند. از این میان، برخی آشکارا به خطای خویش معترف اَند. نظر این گروه از انقلاب‌گران به بهترین شیوه در سخنانی از داریوش شایگان پژواک یافته است. او معتقد است انقلاب‌گران درک درستی از جامعه‌ی خود نداشتند و در نتیجه جامعه‌ی خود را خراب کردند:

«ایران در سال‌های دهه‌های چهل و پنجاه داشت جهش می‌کرد. ما از آسیای جنوب شرقی آن موقع جلوتر بودیم، ولی بعد آن‌ها پیش افتادند و موفق‌تر شدند. علت عدم موفقیت ما به نظر من این است که ما شتاب تغییرات را تحمل نکردیم. حالا چرا؟ نمی‌دانم. همچنین ما روشنفکران آن دوره هم پرت بودیم و تحلیل درستی از جایگاه خود در جامعه و جامعه‌ی خود در جهان نداشتیم. ... می‌توانم این را به عنوان یک اعتراف بگویم که ما روشنفکران جایگاه خود را ندانستیم و جامعه را خراب کردیم. یکی دیگر از آسیب‌های جامعه‌ی ما در آن هنگام چپ‌زدگی شدید بود که با اتفاقات بیست‌وهشتم مرداد هم تشدید شد، و قهرمان‌گرایی بیش از پیش در جامعه فراگیر شد. ... باید اعتراف کنم شرمنده‌ام که نسل ما گند زد.» (ماهنامه‌ اندیشه پویا، شماره ۴۵)

در مقابل این نظر، برخی از انقلاب‌گران هم با انقلابی‌گریِ خویش همدلانه برخورد می‌کنند و آن را واکنشی به‌جا به واقعیت‌های آن زمانه می‌شمارند. برای مثال بنگریم به سخنانی از محمدرضا نیکفر و عبدالکریم سروش.

نیکفر در واکنش به سخن شایگان این گونه از عاملیت انقلاب‌گران دفاع می‌کند:

«... البته اینهایی را که گفتم، سرزنش اخلاقی و اظهار پشیمانی سانتی‌مانتال نیست. انسان به توصیف گروهی از فیلسوفان، از متأخرانْ تامس نیگل، در دو نقش عامل و ناظر ظاهر می‌شود. میان نظارت کنونی و عاملیتی که از آن سخن رفت، فاصله‌ای وجود دارد نزدیک به نیم قرن و در نتیجه اظهار پشیمانی در آن شکلی که مثلا اخیر شایگان گفته است − «نسل ما گند زد» − پوچ و بی‌ارزش است و به توبه در پیرانه‌سری می‌ماند. عاملیت ما به عنوان مخالفت با نظام مستقر درست بود؛ هم آن هنگام هم بی‌کله و فاقد عقل ناظر نبودیم. چپ بااخلاق‌ترین، بافکرترین و بافرهنگ‌ترین جریان سیاسی در ایران بوده است. آنچه گفتم در مقام نظارت بر نظارت است، اندیشه انتقادی عمل‌گرا به عنوان اندیشه ناظر، ناظر بر عمل است برای بهترگردانی آن.» (منبع)

عبدالکریم سروش نیز در سخنانی پس از مرگ ابراهیم یزدی حتا همدلانه‌تر از انقلاب و انقلاب‌گران دفاع می‌کند:

«مگر اینکه کسی عالمانه و عامدانه خیانتی کرده باشد، والا نفس انقلابی بودن، در انقلاب شرکت داشتن و یک قدرت ستمگر را برانداختن غرور هم داره، افتخار هم داره، و جای هیچ ملامتی نیست. ... اما این‌که انقلاب چرا به این راه رفت و به اینجا رسید قصه‌ی بلند و پرونده‌ی سنگینی است که به پای یک نفر و چند نفر نمی‌توان نوشت [که] ما امروز بنشینیم و بگوییم چون آقای یزدی آقای خمینی را یاری کرد و در کنار او ایستاد بنابراین جزو خائنان به این مملکت است. نه این طور نیست. اینها خادمان این مملکت بودند، بدون تردید از آیت‌الله خمینی گرفته تا یاران او. [آنان] آمدند و در کمال شجاعت و شهامت و شرافت وقتی به داد مردم رسیدند که ملت به ستوه آمده بود و میزان رنج و ستمی که بر آن‌ها می‌رفت غیرقابل احساب و شمارش بود. شما بسیاریتان جوان هستید و آن ایام را به خاطر نمی‌آورید میزان بی‌پناهی که این مردم حس می‌کردند در حد انفجار بود و هیچ‌کس نبود که به ‌آن‌ها پناهی بدهد یا به ‌آن‌جا تکیه‌ای بکنند.» (منبع)

باید به نسل پس از انقلاب، یعنی همان بسیارانی که آن ایام را به خاطر نمی‌آورند، حق داد که مفهوم‌های «مردم» و «بی‌پناهی» و «ستم غیرقابل احساب و شمارش» را درک نکند و حتا در آن تردید کند. اما، از این نکته که بگذریم، به نظر می‌رسد حتا اکنون که چهار دهه از رخداد انقلاب می‌گذرد برای هیچ یک از این دو گروه، نه آنانی که به خطای خود معترف اند و نه آنانی که با انقلابی‌گریِ خویش همدل اند، آسان نیست که با نقش خود در انقلاب مواجهه‌ی روشنی بیابند. از همین رو ست که از سوی آنان فقط سخنان و برداشت‌ها کلی می‌شنویم و نه واکافت‌های باریک‌بینانه. بدین‌سان دومین پرسش از انقلاب‌گران این است که چرا انقلاب کردید؟ در ادامه هریک از این دو پرسش اصلی را در شکل چندین زیرپرسش طرح می‌کنیم:

۱. انقلاب با ما چه کرد؟

نخستین پرسش این است که به‌راستی انقلاب اسلامی با ما چه کرده است؟ پاسخ به چنین پرسشی فقط از راه مقایسه‌ی پیش و پس از انقلاب ممکن است. این پرسش را می‌توان در چند زیرپرسش شرح داد:

• در مقایسه با دوران کنونی، در دوران پیش از انقلاب فساد تا چه اندازه در حوزه‌های مختلف شایع بود؟
• در مقایسه با دوران کنونی، در دوران پیش از انقلاب فاصله‌ی طبقاتی چگونه بود؟
• در مقایسه با دوران کنونی، در دوران پیش از انقلاب توسعه‌ی سیاسی (مشارکت مردمی، آزادیِ اندیشه و بیان، ...) چگونه بود؟
• در مقایسه با دوران کنونی، در دوران پیش از انقلاب اخلاق عمومی ایرانیان چگونه بود؟
• آیا واقعاً در آن زمان، چنان‌که عبدالکریم سروش می‌گوید، میزان بی‌پناهی که مردم حس می‌کردند در حد انفجار بود؟

۲. چرا انقلاب کردید؟

دومین پرسش از ذهنیت انقلاب‌گران در آن زمان و هم از برداشتی که آنان اکنون از انقلاب‌گری‌شان دارند می‌پرسد. روشن است که انقلاب‌گران در آن زمان فقط واقعیت‌ها در آن زمانه را می‌دیدند و چشم‌اندازی چندان روشن نسبت به آینده‌ی انقلاب نداشتند، گرچه این را هم می‌توان به نقد گرفت. بی‌شک در آغاز آنان همه رخداد انقلاب را جشن گرفته‌اند. اما اکنون دیگر باید فرصت کافی برای بازاندیشی یافته باشند. دومین پرسش را در چند زیرپرسش شرح می‌دهیم:

• تا چه اندازه کنشگریِ انقلابیِ شما آگاهانه بود؟
• مهم‌ترین انگیزه‌هایی که شما را به انقلاب برمی‌انگیخت چه‌ها بودند؟ اقتصادی؟ سیاسی؟ مذهبی؟ ...؟
• نسبت شما انقلاب‌گران با روابط قدرت در سطح جهانی چگونه بود؟ انقلابی‌گری‌تان تا چه اندازه تحت تأثیر این روابط بود و تا چه اندازه برخاسته‌ از آرمان‌هایتان؟ یا، تا چه اندازه آرمان‌هایتان خود محصول گفتمان‌های برخاسته از روابط قدرت بود و تا چه اندازه محصول نگاه واقع‌بینانه به وضعیت جامعه؟ و آیا این واقعاً شما بودید که انقلاب کردید؟