به مناسبت انتشار کتاب "آغاز اسلام: از اوگاریت به سامره" نوشته فُلکر پُپ، ب. بینیاز (داریوش)
به خلافِ اسلامشناسیِ سنتی که همهی بررسیها و تحلیلهای خود را با اتکا به وقایعنگاری اسلامی انجام میدهد، این کتاب به گونهای موشکافانه و ریزبینانه با کمک مدارک واقعی و ملموس یعنی سکهها، سنگنبشتهها و منابع معاصر بر آغاز اسلام پرتوافکنی میکند. در روند این بازسازی تاریخی، نویسنده نشان میدهد که تاریخ اسلام به خلاف گزارشات وقایعنگاران اسلامی با پیامبری به نام محمد آغاز نشده است، زیرا او هیچگاه موجودیت تاریخی نداشته است
به تازگی کتابِ «از اوگاريت به سامره» نوشتهی فلکر پپ Volker Popp که بخش بزرگی از مجموعهی کتابِ «آغاز اسلام» را تشکيل میدهد به فارسی برگردانده شده و هم اکنون در اختيار خوانندگان قرار دارد.
***
به خلافِ اسلامشناسیِ سنتی که همهی بررسیها و تحليلهای خود را با اتکا به وقايعنگاری اسلامی انجام میدهد، اين کتاب به گونهای موشکافانه و ريزبينانه با کمک مدارک واقعی و ملموس يعنی سکهها، سنگنبشتهها و منابع معاصر بر آغاز اسلام پرتوافکنی میکند. در روند اين بازسازی تاريخی، نويسنده نشان میدهد که تاريخ اسلام به خلاف گزارشات وقايعنگاران اسلامی با پيامبری به نام محمد آغاز نشده است، زيرا او هيچگاه موجوديت تاريخی نداشته است.
تاريخ شکلگيری اسلام يکی از پيچيدهترين کلافهای تاريخی در منطقهی خاور نزديک و ميانه بوده و هست. مسيحيت شرق بيش از چهار سده در ايرانِ ساسانی تثبيت شده بود. عربهای سُريانی که اکثرن عربهای به اجبار کوچ داده شده بودند، نمايندگان اين جريان مسيحيت بودند، آنها بيش از چهار سده در قلمرو ايرانِ ساسانی با ايرانيان در همزيستی به سر میبردند. همين عربها- که بعضی از مورخان به آنها عربهای ساسانی میگويند- توانستند به همراهِ همکيشان ايرانی خود طی دو شکستِ بزرگ ايران از بيزانس در سالهای ۶۲۲ ميلادی در ارمنستان و ۶۲۷ ميلادی در نينوا جانشين پادشاهان ساسانی بشوند و تاريخ ايرانِ پساساسانی را رقم بزنند. در اين بازیِ «سرنوشت»، عربهای مکه و مدينه و تمامی جنگهای افسانهای مانند قادسيه و نهاوند در تاريخ ايران هيچ نقشی ايفا نکردند. نويسنده برای نخستين بار با مدارک انبوهی نشان میدهد که تاريخ طبری در حقيقت فقط «تاريخ رستگاری» يا عمومیتر گفته شود «قصاريخ» (قصه + تاريخ) است. در اين کتاب همچنين نشان داده میشود که در پس مفاهيمی مانند محمد، اميرالمؤمنين، خليفه، معاويه، عبدالمللک مروان، علی، حسن، حسين، موعودگرايی، مهدیگرايی و ... چه عناصر دينی مسيحی، استورهای و عناصر فرهنگی ايرانی و ميانرودانی نهفته است.
روشِ تحليلیِ نويسنده
شيوهی تحليلیيی که فلکر پپ در بررسی تاريخِ آغازين اسلام به کار برده منطبق است با آن شيوهی انتقادی- تاريخیيی که در سدهی نوزدهم و اوايل سدهی بيستم در اروپا معمول بوده است و هستهی اصلی روشنگری را تشکيل میداده است.
نويسنده از «تداوم تاريخی» حرکت میکند. او با وسواس ويژهای نشان میدهد که تاريخ انسانها، در هر محيط جغرافيايی، بر اصل تداوم تاريخی صورت میگيرد. اين تداوم تاريخی به گونهای زنجيرهوار، متأثر از عوامل و عناصر بومی و غيربومی، به شکل ظريف، گاه مرئی و گاه غيرمرئی، از گذشته به عاريه گرفته میشود و وارد حال و آينده میشود. تاريخِ انسانها نه بر اصل «گسستها» [يعنی «انقلابات» و شخصيتهای تاريخی] که بر پايهی «اصلِ تداوم» شکل میگيرد.
فرآيند شکلگيری اديان، چه اديان چند خدايی و چه تکخدايی، بدون شناخت از گذشتهی آنها درکناپذير است. بدون شناخت از استورههای دينی سومری، بابلی و مزدايسنايی شناسايی دين يهود ناشدنی است. فقط با مطالعهی اين پيشزمينههای تاريخی- استورهای است که میتوان به قدمتِ مفاهيمی مانند بهشت (پرادِيزه ايرانی/پرديس)، توفان نوح (داستان گيلگمش)، قوانين موسا (حمورابی) و غيره در انجيل عهد قديم پی برد.
اسلام هم از اين قاعده مستثنا نيست. حدود ۲۰۰ سال پس از قدرتگيری عربها، وقايعنگاران اسلامی يک تاريخ رستگاری برای آيندگان ساخته و پرداختند که برای تشخيص عناصر تاريخی از غيرتاريخی بايد «صبر ايوب» داشت. ما بازتاب اين شکيبايی، پيگيری و باريکبينی را در اين اثر فولکر پپ میبينيم. همانگونه که پژوهشگران روشنگر سه سدهی گذشته «پيچ و مُهره»های يهوديت و مسيحيت را از هم باز کردند و تک تک اجزا را زير ذرهبين بردهاند، پپ نيز چنين کرده است.
وداع با اسلامِ محمدی
روشنگری در اروپا اگرچه توانست تا اندازهی بسياری نهاد دين را از نهاد حکومتی جدا سازد و در همين مسير از مسيحيت، استورهزدايی کند ولی مسيحيت هنوز به زندگی خود ادامه میدهد. البته با اين تفاوت که حالا میتواند [گاهی خواسته، گاهی ناخواسته] خود را با مدرنيته سازگار کند. همين، در مورد اسلام نيز صدق میکند. حتا اگر همين فردا بخش بزرگی از دانندگان به اين نتيجه برسند که اسلامِ کنونی ربطی به پيامبری به نام محمد ندارد، اسلام به بقای خود ادامه خواهد داد. البته ديگر اين اسلامِ «آلوده» شده به عقلانيت با گذشتهاش فرق خواهد کرد.
اين که نام يا مفهوم «محمد» برای دو سدهی نخست «اسلام» به معنیِ «برگزيده» [به زبان اوگاريتی به معنی «برگزيده» و عربی امروز «ستايش شده»] بوده و مسيحيت شرق آن را به عنوان لقبی برای عيسا ابن مريم استفاده میکرد، با کشفِ بقايای شهر اوگاريت در سوريهی امروزی در سال ۱۹۲۸ ميلادی مورد تأييد قرار میگيرد. همچنين بايد گفت که مسيحيان ايران، به ويژه مسيحيان شهرهای گندیشاپور [جندی شاپور] و حيره خود را «عبد» [بنده] خطاب میکردند ولی به مسيح، «عبداله» (سُريانی) [عربی: عبدالله] میگفتند. فلکر پپ با موشکافی نشان میدهد که چگونه مسيحيان ايران، پس از فروپاشی ساسانيان، از اين دو مفهوم به عنوان القاب مسيح استفاده میکردند. سرانجام پس از دو سده، وقايعنگاران اسلامی، و در صدر آنها طبری، از اين دو مفهوم يعنی عبدالله (بندهی خدا) و محمد (برگزيده) شجرنامهای برای پيامبری عرب میسازند: محمد بن عبدالله.
از سوی ديگر نويسنده نشان میدهد که تا چه اندازهی وسيعی اسلام امروزی قوانين و مقررات فرهنگ سياسی و دينی ساسانی [نسخهی ساسانی از دين زرتشت] را برگرفته است. به خلافِ تاريخنگاریهای تاکنونی، فروپاشی ساسانيان نه از سوی اعراب مهاجم، بل که ضربهی کاری و کارساز از سوی امپراتوری بيزانس و امپراتور مؤمن و مسيحی آن - هراکليوس- بوده است. طی همين پژوهش، فلکر پپ نشان میدهد که منشأ واقعی سورههای الروم و کهف در کجای تاريخ ايران قرار گرفته است.
مفهوم دين
يکی از موضوعاتِ اصلی اين کتاب، مفهوم و کارکرد دين است. اين مفهوم، از ريشهی زبان اوستايی «دئنا» و پارسی ميانه «دِن» گرفته شده است. معنی آن در زبان اوستايی همان فعل امروزی «ديدن» است که البته اين مفهوم در «دِن» - فارسی ميانه- به معنیِ «ديدن راه درست» به کار میرفته است. معرب آن چه در زبان سُريانی و عربی امروز «دين» است.
از نظر نويسندهی «از اوگاريت به سامره»، عصارهی فرهنگِ ايران ساسانی را دين تشکيل میداد. دين از نگاه ايرانيان باستان نه به معنی Religion بل که به معنی «خردمندی خدايی» درک میشد. دين در عرصهی اجتماعی - سياسی با دو نهادِ شاه و روحانيت گره خورده بود که هر دو پاسدار نظامِ کاستی آن روزگار بودند. به همين جهت، در نسخهی ساسانی زرتشتی، میبايد حداکثر تلاشِ سياسی، اجتماعی و فرهنگی به عمل میآمد تا مبادا به گونهای به دين خدشه وارد آيد. دين از نظر زرتشتگرايی ساسانی بايد ناب میبود و با هيچ چيز ديگر مخلوط نمیشد. دشمن اصلی دين، شک بود و هر آن کس که آن را با «چيزهای ديگر» میآميخت، بدان معنی بود که او خود را در اختيار ديو دوگانهی «آز» و «ورن» (شهوت) سپرده است.
«آز» در واقع «زيادهخواهی» در زندگی روزمره و روزانه نيست، معنی آن در حقيقت «زيادهخواهی در دانستن» است؛ به سخن ديگر، «آز» يعنی «کنجکاوی» و انسان «آزمند»، همان انسان «کنجکاو» است. و همچنين «ورن» يا «شهوت» به معنی «شهوت جنسی» نيست، بل که «خواهش درونی» برای گذر کردن از مرز دين است. همين موضوع را شاهرخ مسکوب با فارسی شيوا و رشکآوری در کتاب «ارمغان مور» بازگو کرده است (۱۸۶ تا ۲۰۷). خلاصه اين که «شک» به «خردمندی خدايی» يعنی شک به «دين» زمانی رخ میدهد که آدمی گرفتار ديو دوگانهی «آز» و «شهوت» شود.
فلکر پپ نه تنها فرآيند دگرديسی مسيحيت شرق به اسلام را شفاف میسازد بلکه نشان میدهد که چگونه درک ايرانی از «دين» وارد اسلام میشود. اين يادآور پژوهشهای آرامش دوستدار است که به گونهای مفصل در اثرش «امتناع تفکر در فرهنگ دينی» بازتاب يافته است. روی هم رفته شايد بتوان مسيحيت کنونی و اسلام را در چند جملهی زير تعريف کرد: مسيحيت کنونی در غرب، دگرديسی مسيحيت نخستين است که از فيلتر فرهنگی - سياسی امپراتوری روم گذشته و با آن تطبيق داده شد و اسلام، مسيحيت شرق است که با فرهنگِ دينی- سياسی ايرانِ ساسانی آميخته و هماهنگ شده است.
اين کتاب در کنارِ کتاب «خوانش سُريانی - آرامی قرآن» نوشتهی کريستف لوکزنبرگ، توانسته اسلامشناسی در غرب را به بازانديشی و طرح پرسشهای نوين وادارد. در کنار متدلوژی علمیِ حاکم بر «از اوگاريت به سامره»، خواننده با انبوهی از دادههای تاريخی رو به رو میشود که نه وقايعنگاران اسلامی يادی از آنها کردهاند و نه اسلامشناسی سنتی غربی به آنها پرداخته است. به همين جهت میتوان گفت که اين کتاب، يکی از مهمترين کتابهای کلاسيک و مرجعیست که تاکنون در اين سده دربارهی آغاز اسلام به نگارش در آمده است.
www.eslamshenasi.net
عنوان اصلی: Der frühe Islam: Von Ugarit nach Samarra
نویسنده: Volker Popp
منبع: Der frühe Islam, Hg. Karl-Heinz Ohlig
______________________________________________
آغاز اسلام: از اوگاریت به سامره
نویسنده: فلکر پپ
مترجم: ب. بینیاز (داریوش)
چاپ اول بهار 1393 (2014)
طرح جلد علی چکاو
شابک: 5-99-943147-3-978
تعداد صفحات: 304
قیمت: 15 یورو
ناشران:
انتشارات پگاه، تورنتو
www.pegahfarsibook.com
انتشارات خاوران، پاریس
www.khavaranbooks.net
khavaranbooks@gmail.com
انتشارات پویا، کلن
pooyapublishing@gmail.com
انتشارات فروغ، کلن
www.foroughbook.net
info@foroughbook.net
Tel. 0049 221 9235707
ـــــــــــــ
معرفی چند کتاب به زبان آلمانی که در همین زمینه نوشته شدهاند:
1- Die Entstehung einer Weltreligion I, Markus Groß & Karl-Heinz Ohlig (Hg.) (472 Seiten)
2- Die Entstehung einer Weltreligion II, Markus Groß & Karl-Heinz Ohlig (Hg.) (813 Seiten)
3- Die Syro-Aramäische Lesart des Koran, Christoph Luxenberg, (355 Seiten)
4- Schlaglichter, Markus Groß & Karl-Heinz Ohlig (Hg.) (617 Seiten)
5- Die dunklen Anfänge, Karl-Heinz Ohlig & Gerd-R. Puin (Hg.) (405 Seiten)
6- Der frühe Islam, Karl-Heinz Ohlig (Hg.) (666 Seiten)
7- Vom Koran zum Islam, Markus Groß & Karl-Heinz Ohlig (Hg.) (721 Seiten