خشکسالی واقعی است؛ اينک "چه بايد کرد؟" (بخش دوم و پایانی)، علی فراستی

[بخش نخست مقاله]

بخش دوم: بررسی اجمالی طرحهای پیشنهادی

بیست سال پیش مرکز پژوهشهای مجلس توصیه به تداوم مطالعات کارشناسی روی طرح ها پیشنهادی داد و این توصیه تا به امروز به مرحله عمل نرسیده است. در این فاصله ۳۰ میلیون نفر به جمعیت ایران افزوده شده و همزمان بطور متوسط ۲۰ درصد از بازندگی کاسته شده است. حالا در شرایطی قرار گرفته ایم که هزاران روستا بدلیل خشکسالی تخلیه شده؛ به بیش از ۵۳۰۰ روستا با تانکر آبرسانی می شود؛ ۵ دریاچه خشک شده؛ و آب در ۱۲ کلانشهر جیره بندی گردیده است. نسل ما چه پاسخی برای نسل بعدی برای بی عملی و این دست و آن دست کردن برای حل مشکل خشکسالی و تامین آب این سرزمین دارد؟

اینک چه باید کرد؟

بنظر میرسد که راه حل زیربنائی؛ پایدار و دراز مدت برای حل مشکل خشکسالی در ایران نیازمند مطالعات تکمیلی کارشناسی در تداوم مطالعات انجام گرفته توسط کارشناسان داخلی و ایرانیان مقیم خارج باشد. در این زمینه کارشناسان و متخصصان ایرانی مقیم خارج از کشور آمادگی هرگونه مساعدت و همیاری را داشته و آنرا جزء وظیفه ملی و به منظور خدمت به مردم ایران می دانند.

بنظر نگارنده؛ تلفیقی از طرح های تهیه و ارائه شده با تمرکز بر کویر زدائی و مقابله با مشکل گرمایش زمین می تواند بعنوان نقطه مرجع برای مناظره عمومی حول بهترین راه حل برای حل مشکل خشکسالی در ایران مورد نقد و بررسی قرار گیرد. طرح تبدیل کویر های مرکزی ایران به آنچه در چند هزار سال قبل بودند؛ یعنی بازگرداندن اب به دریاچه هائی که هزاران سال قبل خشک شدند در عین جسورانه بودن می تواند بعنوان راه حل پایدار در معکوس نمودن روند روزافزون کاهش بارندگی؛ افزایش ابرهای باران زا و تغییر شرایط آب و هوای فلات ایران باشد.

در ۴۰ سال گذشته طرح نظرات پیرامون پیگیری این قبیل طرح ها با واکنش عده ای منتقد مواجه می شود که آنرا غیر عملی و خیالپردازانه دانسته و خود نیز طرحی عملی برای حل بحران خشکسالی ارائه نمی دهند. در پاسخ به این دسته از منتقدان باید اشاره ای مختصر به طرح های بزرگ تاریخ بشر کرد که در آغاز با همین قبیل نقدها مواجه شدند ولی وقتی دانش بشر و عزم عده ای دست بدست هم دادند عملی شده و مورد تحسین قرار گرفتند. ساختن دیوار چین و اهرام مصر جزء پروژه هائی بودند که در زمان خود خیالپردازانه تلقی می شدند.

سفر کریستف کلمب به سوی غرب در اقیانوس اطلس برای یافتن راه آبی دیگری به هند با انتقاد بسیاری روبرو شد. ساخت کانال زیر دریای مانش برای اتصال انگلستان به فرانسه اولین بار در سال ۱۸۰۲ میلادی مطرح شد ولی عده ای آنرا به تمسخر گرفته و خیالپردازانه دانستند. همچنین تا ۷۰-۸۰ سال پیش قصد بشر در سفر به فضا و سفر به اعماق دریاها رویائی بیش نبود ولی با اراده بشر محثقق گردید.

چگونه می توان مخالفت با اجرای طرحی که تمامی اجزاء آن در علم مهندسی شناخته شده و در قابل اجرا بودنش تردیدی وجود ندارد؛ را توجیه کرد؟

دریاچه لوت

بنا به مطالعات ماهواره ای مشخص شده است که ترک هائی در کوههای جنوبی کویر لوت وجود دارند که بر اثر زلزله های مهیب ۷۰۰۰ سال پیش بوجود آمده اند. بر اساس گزارش مرکز پژوهشهای مجلس «طبق آخرین بررسی های ماهوااره ای انجام گرفته توسط شرکت دوتامپ؛ به نظر می رسد آنچه باعث خشک شدن دریاچه لوت در سال های قبل شده است ایجاد ترک هائی است که در لایه های زیرین لوت (احتمالا بر اثر زلزله های شدید) رخ داده و به تدریج سرچشمه های اصلی دریاچه لوت از طریق این شیارها به لایه های زیرین هدایت شده و به سمت دریای عمان سرازیر گشته است. با توجه به تحلیل های انجام شده بر روی اطلاعات ماهواره ای؛ حجم این آب به قدری می باشد که می تواند در صورت نیاز منطقه لوت را در مدت زمان چند سال مجددا به دریاچه تبدیل نماید. با بهره گیری از تجربیات؛ امکانات و تکنولوژی های مدرن که کمپانی دوتامپ در اختیار دارد؛ قادر است ترک های ایجاد شده را در مکان های مناسب ترمیم نماید به نحوی که آب را به سطح لوت بازگرداند.» (گزارش - ص. ۱۹-۲۰)

این شکاف ها مانع اصلی ذخیره آب در کویر بوده و باید با استفاده از مواد شیمیائی منبسط شونده در عمق ۲۰۰ تا ۲۵۰ متری زمین پر شوند. از جانب دیگر؛ بر اساس در همین بررسی های ماهواره ای مشخص شده است که رودخانه ای در زیر کویر لوت در جریان است که آب کوههای اطراف کویر را به سمت دریای عمان هدایت می کند.

قنات های موجود در حاشیه کویر از همین منبع آب بهره می برند. حجم آب جاری در این رودخانه زیرزمینی در مطالعات انجام گرفته در سال ۱۳۷۵ خورشیدی برابر ۵/۳ میلیون لیتر در دقیقه در فصل خشک و قریب به ۱۰ برابر آن در فصل بارندگی بوده است. این رودخانه زیرزمینی پس از تامین اب تالاب جازموریان در منطقه ای واقع در شرق بندر عباس به دریا می ریزد.

با توجه به پائین رفتن بستر آب های زیرزمینی در ۲۰ سال اخیر تخمین زده می شود که هم اکنون جریان آب شیرین در این رود زیرزمینی کاهش یافته و بیش از ۲۰۰ هزار لیتر در دقیقه در فصل خشک و یک میلیون لیتر در دقیقه در فصل بارندگی نباشد. این منبع آب شیرین در صورت مسدود کردن ترک های کوههای جنوبی کویر لوت و انحراف اب به سطح زمین میتوانند برای تامین آب دریاچه های آتی در محل کویرهای ایران مورد استفاده قرار گیرد.

مزایا و مرحله بندی اجرای طرح

از میان طرح های ارائه شده بنظر میرسد که شرکت «دوتامپ» با بهره وری از مدیریت ایرانی و دانش و فن آوری متخصصان و کارشناسان آمریکائی و غیر آمریکائی جامع ترین طرح برای حل مشکل خشکسالی در ایران است و شرکت پیشنهاد دهنده حاضر است با استفاده از سیستم فایننس بین المللی همراه با تضمین اجرائی توسط بانکهای سوئیس این طرح را با حداقل هزینه برای مردم ایران به مرحله اجرا بگذارد.

بنا به گزارش مرکز پژوهشهای مجلس زمان بندی اجرای این طرح «در دو فاز کلی به انجام خواهد رسید و فاز اول که مدت اجرای آن حدود ۵ سال است اصلی ترین فاز این پروژه بوده و شامل احداث کانال و آبگیری کامل آن می باشد. احداث پل های زیرگذر؛ اتوبان و بنادر بارگیری اصلی در این فاز به انجام می رسد. در فاز دوم احداث بنادر تکمیلی و سیستم بارگیری مناسب تر؛ ایجاد شرایط اقتصادی مناسب در منطقه و ایجاد شهرک های مسکونی و تجاری لازم انجام خواهد پذیرفت. این فاز می تواند تا ۲۵ سال بطور تدریجی و در فازهای دو ساله تداوم یابد.» (گزارش – ص. ۱۹)

در بررسی نظرات فنی ارائه شده به نکات جالبی می توان اشاره کرد:

یکم: این طرح در دو مرحله اجرا خواهد شد: فاز یک در مدت زمان ۳.۵ تا ۵ سال شامل تعمیر ترک های موجود کوههای جنوبی کویر لوت است که باعث فروریختن کوه و خروج آب دریاچه در ۷۰۰۰ سال پیش گردیدند. هزینه اجرای این فاز ۷۶ میلیارد دلار است ولی سرمایه گذاری ایران در این فاز تنها ۱۷ میلیارد دلار خواهد بود و مابقی با فایننس بین المللی تامین خواهد گردید. تمامی ترک های موجود در مطالعات ماهواره ای قابل شناسائی نیستند و برخی از ترک های ناشناخته پس از انتقال آب به این مناطق شناخته خواهند شد که مجددا با همان فن آوری قابل تعمیر خواهند بود.

دوم: فاز دوم تقریبا ۹ ماه یس از آغاز فاز یک شروع گردیده و همپای آن پیش خواهد رفت. فعالیت های این فاز شامل ساختن نیروگاههای برق؛ سیستم های جدید آبیاری؛ تصفیه خانه های شیرین کردن آب به منظور تامین آب اشامیدنی و کشاورزی؛ در شهرهای به فاصله ۲۵۰ کیلومتری کانال ها و دریاچه در محدوده کویر لوت و دشت کویر خواهد بود. تدارک برای فعالیتهای گسترده کشاورزی؛ پرورش ماهی در دریاچه های جدید؛ مجموعه های صنعتی همچون کارخانه های تولید سیمان و تصفیه و تولید فراورده های نفتی؛ و قطب های تولیدی را به آن می افزاید.

سوم: طرح ایجاد ۳ تا ۵ شهر بزرگ در حاشیه دریاچه ها و تاسیس تعدادی کارخانه متناسب با نیازهای جاری کشور و هماهنگ به دریاچه های جدید و نهایتا ایجاد ۲ میلیون شغل مرتبط با مرحله اجرای طرح از اهداف اجرای این طرح عظیم ابادانی خواهند بود.

این طرح جسورانه بیش از تامین آب ایران؛ یک طرح گسترده آبادانی کشور است که ضمن ایجاد مشاغل پایدار و ایجاد یک منبع درآمد مستمر از طریق ترانزیت کالا و نفت؛ بر تمامی پهنه های اقتصادی ایران تاثیر مثبت بجا گذاشته و موقعیت ژئوپولیتیکی و ژئواکونومیکی ایران در منطقه و جهان را به مدار بسیار برجسته ای ارتقاء خواهد داد.

لازمه اجرای موفقیت آمیز این طرح تعهد و پایبندی ایران به قوانین تجاری و سرمایه گذاری بین المللی است در غیر اینصورت امکان جذب سرمایه های خارجی بوجود نخواهد آمد. جزئیات فنی سرمایه گ‌اری موضوعی است که باید در آنیده و پس از قطعی شدن عزم دولت ایران به اجرای آن مورد مذاکره و توافق طرفین برسد.

انتقال آب دریای مازندران

برای پرکردن دو دریاچه در کویر لوت و دشت کویر نیاز به انتقال آب از دریای مازندران به کویر است. دریای مازندران ۲۶متر از سطح اقیانوس و دریاهای آزاد پائین تر است. همزمان سطح متوسط کویر لوت تقریبا ۳۰۰ متر از سطح دریاهای ازاد پائین تر است. یعنی برای انتقال اب نیاز به لوله کشی و پمپ نبوده و با احداث یک تونل آبرسانی زیرزمینی از زیر رشته کوههای البرز و به دور از کانون های آتشفشانی؛ می توان این امر را به سرانجام رساند. طول این لوله مظابق با مسیر یابی مناسب بین ۴۰۰ تا ۴۵۰ کیلومتر خواهد بود. همانگونه که در بالا اشاره رفت؛ بنا به بررسی های کارشناسان آب دریای مازندران در سالهای آتی بالا خواهد آمد و از هم اکنون لازم است تمهیداتی اندیشیده شود تا اضافه آب قبل از وارد آوردن صدمه به شهرهای ساحلی ایران تخلیه شود.

با بهره برداری از فن اوری تاریخی ایرانیان در ساختن قنات و پیوند آن با فن آوری مدرن در ساختن تونل های انتقال آب می توان آب مورد نیاز پرکردن دریاچه های کویر را تامین نمود. دانش و فن آوری ساخت تونل با توجه به ساختن هزاران تونل در سراسر جهان و همچنین در ایران وجود دارد. بهترین نمونه آن تونل زیر دریای مانش است که انگلستان و فرانسه را به هم متصل میکند. بدین منظور سه تونل به طول ۵۰ کیلومتر برای عبور قطار سریع السیر و عبور خودرو در عمق ۴۰ متری زیر بستر دریا ساخته شدند. این تونل یکی از عجایب هفت گانه دوران معاصر و یکی ار شاهکارهای مهندسی لقب گرفته است.

مهندسین ایرانی تجربیات فراوانی در ساختن تونل و سد دارند و به راحتی قادر هستند هشتمین شاهکار مهندسی دوران معاصر را بنام خود ثبت کنند. مسئله مهم در طراحی تونل رعایت سرعت و فشار آب است تا از تخریب تونل به علت اصطکاک با حرکت آب جلوگیری نماید. نظر به اینکه آب دریای مازندران در سواحل حامل برخی آلودگی هاست؛ ضرور ی است که دریافت آب در مناطقی واقع در عمق دریا و با فاصله از ساحل انجام گیرد تا از ورود آلاینده ها به تونل جلوگیری کند.

مساحت کنونی کویر لوت ۵۱ هزار کیلومتر مربع و مساحت دشت کویر (کویر نمک) معادل ۷۷ هزار کیلومتر مربع است. پس از پر شدن کویرها از آب؛ سطح آب دریاچه های پیشنهادی از پائین ترین نقطه کوههای جنوبی کویر لوت بالاتر نخواهد آمد مگر اینکه دیوارهائی شبیه سد در برخی شکافهای کوه ساخته شوند. با محاسبه پستی و بلندی های موجود در این کویر ها پیش بینی می شود که عمیق ترین نقطه دریاچه در زمان پرشدن بین ۲۵۰ تا ۳۰۰ متر باشد.

کیفیت آب دریای مازندران

هزاران سال قبل دریای مازندران بخشی از اقیانوس بود و آب آنهم به همان درجه حاوی نمک بود. با جداشدن این بستر آبی از اقیانوس و جاری شدن آب شیرین در آن؛ غلظت نمک آب کاهش یافت. آب دریاچه مازندران شیرین نیست ولی کیفیت آب آن با آب دریاهای آزاد همچون خلیج فارس و دریای عمان بسیار متفاوت است. ترکیب شیمیائی دریای مازندران از نوع منیزیم؛ کلسیم و سولفات است و میزان نمک های محلول آن بین ۱۲ تا ۱۳ گرم در لیتر است که به تقریب یک سوم شوری آب دریاهای آزاد و اقیانوس هاست. شورترین آب آن در خلیج قره بغاز در سواحل ترکمنستان است.

آب دریاهای آزاد شور است در حالیکه آب دریای مازندران تلخ است و این تلخی بدلیل ترکیبات سولفوری است. شوری اب دریای مازندران قابل مقایسه با شوری بسیاری از دریاچه های جهان نیست. در عالم مقایسه؛ شوری آب دریاچه اورومیه ۲۲۰ گرم در لیتر است (1) در حالیکه شوری آب دریاهای آزاد منجمله آب دریای عمان بین ۳۰ تا ۴۰ گرم در لیتر می رسد. حتی شوری آب دریاچه وان در ترکیه بیشتر از دریای مازندران است و شوری آب آن بین ۲۰ تا ۲۵ گرم در لیتر می رسد. همچنین غلظت شوری آب دریاچه های پنجگانه شمال آمریکا بین یک تا ۳ گرم در لیتر است و به همین دلیل جزء دریاچه های شیرین محسوب می شوند. علت شیرین بودن آب این دریاچه ها جریان مستمر آب بصورت ورود و خروج آب از آنهاست..

بنا به یک پژوهش مشترک پژوهشگران دانشگاه تربیت مدرس؛ موسسه خاک شناسی ایران و دانشگاه گریفیث استرالیا؛ ترکیب ۵۰-۵۰ آب دریای مازندران و آب شیرین رودخانه ها یا منابع زیرزمینی قابلیت استفاده در کشاورزی را دارد بدون اینکه نیاز به تصفیه یا شیرین کردن آب دریا باشد. (2)

جدا کردن نمک و سایر مواد کانی از آب دریای مازندران سه برابر کمتر از شیرین کردن آب دریاهای آزاد هزینه دارد با این حال هم اکنون در بسیاری از کشورهای جهان نمک زدائی از آب اقیانوس ها بعنوان یکی از منابع اصلی آب اشامیدنی تبدیل شده است و در مجموع چنین کاری به لحاظ اقتصادی برای آن کشورها مقرون به صرفه است.

ذخیره آب دریای مازندران

در حال حاضر ۱۳۰ رودخانه بزرگ و گوچک به دریای مازندران منتهی می شوند که بزرگترین و پر آب ترین آنها رودخانه ولگاست که نزدیک به ۸۰ درصد آب آنرا تامین می کند. مساحت دریای مازندران ۳۷۱ هزار کیلومتر مربع و ذخیره آب آن ۷۸۲۰۰ کیلومتر مکعب است. در مقام مقایسه؛ ذخیره آب دریای مازندران سه و نیم برابر ذخیره آب پنچ دریاچه بزرگ در شمال آمریکاست.

دریای مازندران از طریق ولگا و همچنین کانال ولگا- دان که مجهز به حوضچه های تنظیم سطح اب و برقرار هم ترازی آب است؛ بطور غیر مستقیم به دریای بالتیک و دریای سیاه ارتباط دارد ولی این کانال ها در فصل زمستان قابل کشتیرانی نیستند. به وسیله این کانال ها حجم ورود آب به دریای مازندران قابل کنترل است و می توان کمبود احتمالی آب را با ورود آب بیشتر تامین نمود.

در سالهای ۱۳۵۰ خورشیدی دولت اتحاد جماهیر شوروی اقدام به یک تغییر بزرگ در جغرافیای دریا مازندران کرد که در فضای بین المللی آن دوران مورد توجه و اعتراض ایران (بعنوان تنها شریک دریای مازندران در آن دوران) و نهادهای بین المللی قرار نگرفت و آن بستن سد بر روی باتلاق بزرگ واقع در شرق دریای مازندران بود که هم اکنون جزئی از خاک ترکمنستان است. این اقدام با هدف افزایش سطح آب و تامین عمق مورد نیاز برای کشیترانی در مناطق شمالی دریا صورت گرفت. با این عمل باتلاق مورد نظر خشک شده و ضایعات جبران ناپذیری به محیط زیست سواحل شرقی دریا وارد آمد.

آب ولگا شیرین و سرد است؛ این آب در نواحی شمالی دریای مازندران باعث کاهش غلظت نمک شده و در بخش جنوبی وارد سطوح زیرین آب می شود که خنک تر و دارای غلظت نمک بیشتری است. نظر به اینکه این دریاچه راه خروجی ندارد آب موجود در آن تبخیر شده و باعث تلخی و افزایش شوری آن می شود. در مقام مقایسه میتوان به پنج دریاچه ای که در مرز آمریکا و کانادا واقع شده اند اشاره نمود که این پنچ دریاچه با هم مرتبط بوده ولی دارای یک راه خروجی هستند که آبشار نیاگارا در مسیر یکی از راههای خروجی واقع شده و آب خروجی این دریاچه ها در ایالت نیویورک جاری شده و نهایتا به اقیانوس اطلس سرازیر می شود.

استفاده از آب دریای خزر برای پرکردن دریاچه های مورد نظر در کویر های ایران هیچ خطر زیست محیطی برای دریای خزر ایجاد نمی کند بدین دلیل که آب مورد نیاز به مرور و طی قریب به دوسال تامین خواهد شد. مضافا؛ این پروژه قابلیت مهار و هدایت آب جاری در رودخانه های زیرزمینی واقع در لایه های تحتانی کویر را دارد که هم اکنون به دریای عمان می ریزد. با هدایت این آب به دریاچه های آتی میتوان از یک منبع آب شیرین برای پرکردن آب دریاچه نیز بهره بود.

از قبل قابل پیش بینی است که بخش مهمی از آب وارد شده تبخیر خواهد گردید تا اینکه رطوبت موجود در فضای فلات مرکزی ایران افزایش یافته و ابرهای باران زا در آن پدید آیند. با شروع بارندگی؛ آب مورد نیاز مناطق مرکزی ایران تامین گردیده و بسترهای زیرزمینی مجددا پر خواهند شد. تداوم بارندگی نهایتا به تامین آب شیرین دریاچه ها کمک خواهد نمود در عین حالیکه کانال انتقال آب از دریای مازندران پس از پر شدن دریاچه ها تنها در صورت کاهش سطح آب دریاچه ها و بعنوان یک منبع ذخیره مورد استفاده قرار خواهد گرفت.

ویژگی ها و فواید اجرای طرح

گزارش مرکز پژوهشهای مجلس به برخی ویژگی ها و فواید اجرای این طرح پرداخته است منجمله:

«توسعه کشاورزی؛ شیلات و ایجاد مراکز صنعتی و همچنین اشتغال دوران ساخت و بهره برداری؛ از پیآمدهای مطلوب و بالقوه طرح می باشند که توزیع جمعیت و منابع را به صورت متعادل تر به دنبال خواهد داشت».(ص. ۸)

کانالهای این مسیر «دارای عرض ۲۰۰ متر و عمق ۲۷ تا ۳۱ متر خواهد بود که عرض آن در طول مسیر با توجه به ویژگی های منطقه به میزان ۱۵۰ تا ۲۵۰ متر تغییر می کند. این ابعاد به کشتی های نفتکش ۳۰۰ هزار تنی اجازه ورود به کانال را خواهد داد. پیش بینی اولیه بیانگر این است که روزانه تا ۱۰ میلیون بشکه نفت خام؛ ۱۰ تا ۲۰ میلیون گالن فرآورده های نفتی و حدود ۵ تا ۱۰ میلیون تن کالا از این کانال نردد خواهد نمود.» (گزارش؛ ص. ۱۹)

با ساختن کانال های تزانزیت کالا؛ به لحاظ ظرفیت کشتیرانی این کانال قابلیت عبور کشتی های باری و نفت کش تا ظرفیت ۳۰۰۰ تن را داشته و به لحاط حجم حمل و نقل؛ ظرفیت انتقال دو میلیون تا ۷۰ میلیون تن کالا و سوخت فسیلی را در سال بر اساس عرض و عمق کالا خواهد داشت. (ص. ۱۰)

اجرای این طرح «این امکان را ایجاد می کند که مناطق مستعد رشد و دارای منابع زیرزمینی ایران مرکزی که در یک بن بست جغرافیائی واقع شده اند از طریق اتصال به آبراه در چرخه اقتصادی داخلی و بین المللی قرار گیرند» (ص ۱۱)

«نتایج و پیآمدهای سیاسی و امنیتی ناشی ار اجرای طرح در عرصه های بین المللی و تثبیت موقعیت استراتژیک ایران با ایجاد راه ترانزیت ار اهمیت ویژه ای برخوردار است.» (ص. ۸)

«ایجاد اشتغال؛ درآمد؛ زنده کردن زندگی طبیعی جدید در حدود یک چهارم از خاک های (ایران) و از همه مهمتر؛ کنترل انتقال حج قابل ملاحظه ای از نفت توسط ایران؛ شرایط اقتصادی و سیاسی ایران را کاملا دگرگون خواهد کرد.» (ص. ۲۰)

در صفحه ۲۲ گزارش به چند امتیاز دیگر اجرای این طرح می پردازد: فراهم آوردن نزدیک به ۲ میلیون شغل در ایران؛ تولید و دستیابی به آب اشامیدنی؛ فراهم کردن آبرسانی و مبارزه با خشکسالی؛ بهبود بخشیدن محیط زیست و وضع آب و هوا در بخش خشک و کویری خاور ایران؛ پدید آوردن بندر ازاد در میانه ایران و شکوفائی بازرگانی؛ گسترش چشمگیر دریانوردی و صنعت کشتی سازی.

به لحاظ اقتصادی کاهش تورم با بکارگیری و هدایت نقدینگی سرگزدان به این پروژه عمرانی؛ ایجاد تعادل و آرامش در اقتصاد؛ ؛ فروش اوراق قرضه ملی و تخصیص درصدی از درامد نفت به این پروژه را می توان از دیگر فوائد اقتصادی این پروژه نام برد.

پرورش ماهی

دریای خزر میزبان یکی از ارزشمندترین ذخایر ماهیهای گرانبها در دنیاست! در سواحل جنوبی دریای خزر و رودخانه های منتهی به این سواحل بیش از ۷۸ گونه و ۴۸ زیر گونه از ۱۷ خانواده آبزیان شناسایی شده که ماهیان خاویاری این دریاچه از شهرت جهانی برخوردارن و ۹۰ درصد خاویار دنیا از ماهیان خاویاری این دریا استخراج میشود. حتی در دریاچه ارومیه با غلظت شوری ۲۰ برابر دریای خزر گونه های ماهی معروف به سخت پوستان در آن زندگی می کنند. در مجموع ۲۶ گونه ماهی در دریاچه اورومیه زیست می کنند.

آب دریاچه های آتی در محل کویرهای فعلی ایران مکان مناسبی برای پرورش انواع ماهی هاست و می تواند یک منبع لایزال تامین مواد غذایی برای مردم ایران شود. حتی اگر کیفیت آب آن همانند آب دریای مازندران باقی یماند قابلیت پرورش ماهی های مشابه در آن مجود خواهد داشت.

آزمایشی برای مبارزه با فساد مالی

در صورت تمایل افکار عمومی به اجرای این طرح و موافقت مجلس و دولت؛ این پروژه را می توان بعنوان بزرگترین پروژه بخش خصوصی در تاریخ ایران قلمداد کرد. موفقیت این طرح مشروط به عدم دخالت دولت و نهادهای شبه دولتی در مرحله اجرای طرح و دورنگاه داشتن کانونهای رانت خواری و فساد اقتصادی از آنست. اساسا سرمایه داران خارجی تنها در شرایطی در کشورهای در حال توسعه سرمایه گذاری می کنند که از دخالت دولت و نهادهای نظامی و شبه نظامی و کانونهای رشوه خوار آسوده خاطر باشند.

شفافیت در مبادلات ارزی و هزینه کردن سرمایه ها تحت نظر حسابداران بیطرف بین المللی یکی از شروط موفقیت طرحی با این ابعاد عظیم است. این پروژه می تواند آزمایش بزرگی برای دولت ایران باشد تا نشان دهد چه حد به نقش افرینی بخش خصوصی اعتقاد دارد و خواهان خارج شدن از نقش پیمانکار و قرار گرفتن در نقش هماهنگ کننده و نظارت کننده بوده و همزمان چقدر در مبارزه با فساد و رانت خواری و رشوه خواری جدی است.

با گرفتن ضمانت بانکی در تضمین اجرای موفقیت آمیز طرح خطری متوجه مردم ایران نخواهد بود و دولت ایران بعنوان نماینده مردم می تواند شرایط خود را برای اجرای موفقیت آمیز طرح پیشنهاد کرده و با سرمایه گزاران مذاکره کند. پیمانکار آمادگی دارد که موفقیت این طرح را با ضمانت های قوی بانکی که توسط بانکهای سوئیسی ارايه می شوند تضمین کند. در این حالت هیچ دغدغه و نگرانی ای برای صدمه به منافع ملی وجود نخواهد داشت و در صورت عدم موفقیت طرح؛ دولت ایران می تواند تمامی ضمانت های مالی را مطالبه کند.

خشک کردن سواحل

ساختن دریاچه های مصنوعی برای پرورش ماهی؛ ذخیره آب و یا تفریح پدیده ای شناخته شده است همانگونه که خشک کردن آب دریا ها و دریاجه ها و بستر رودخانه ها م مرداب ها برای کشاورزی و یا توسعه شهر ها امری رایج در بسیار از کشورهای جهان بوده است و این روند کماکان ادامه خواهد داشت.

از سال ۱۶۱۲ میلادی که ساکنان هلند برای توسعه زمین های کشاورزی خود به خشک کردن باتلاق های ساحلی اقدام کردند بیش از ۵۰ هزار کیلومتر مربع از سطح اب دریاهای آزاد و دریاچه ها در کشورهای مختلف جهان در هر پنج قاره خشک شده است. روند خشک کردن باتلاق ها و سواحل دریاها کماکان ادامه دارد و آخرین آن در پروژه نخل در شهر دوبی اجرا شد. مشابه همین طرح قرار است در سواحل باکو در دریای مازندران اجرا شود.

مطمئنا عده ای با اجرای چنین پروژه هائی مخالف هستند ولی واقعیت زندگی شهرنشینی و نیاز بشر به ایجاد مناطق جدید سکونت و گردشگری به منظور تامین رفاه ساکنان آن مناطق روندی است که ادامه داشته و متوقف نخواهد شد.

تجربه ایجاد دریاچه های مصنوعی

دریاچه های مصنوعی در ممالک دیگر و حتی دریاچه هائی که بر حسب اتفاق ایجاد شده اند صحت این ادعا را ثابت می کند. برای نمونه می توان از دریاچه سالتون در جنوب ایالت کالیفرنیا نام برد. دریاچه سالتون در نزدیک شهر سان دیاگو و در مجاورت مرز آمریکا با مکزیک یکی از نمونه های قابل ذکر است.

این دریاچه بر اثر شکستن یک کانال آبرسانی در سال ۱۹۰۵ ایجاد شد. این کانال آب مورد نیاز مزارع و شهرهای جنوب کالیفرنیا را از رودخانه کلرادو واقع در مرز بین ایلات کالیفرنیا و آریزونا تامین میکرد و در آن سال بدلیل بارندگی شدید؛ اب زیادی به کانال جاری شد که باعث شکستن چند دیواره کانال شده و آب به جلگه سالتون؛ که یک گودال بزرگ زراعی بود سرازیر گردید. تلاش مهندسین برای مهار آب و مسدود کردن اب به نتیجه ای نرسید و لذا تمام جلگه و حفره های موجود در آن پر از آب شد. هم اکنون مساحت این دریاچه ۹۷۰ کیلومتر مربع بوده وعمیق ترین نقطه آن ۱۶ متر است.

به مرور این دریاچه بصورت یک جاذبه گردشگری و سپس محل سکونت دائمی عده ای از مردم تبدیل شد و هم اکنون شهری در کناب آن بنا گردیده گه اضافه برای امکانات گردشگری؛ همچون قایقرانی و اسکی روی آب و شنا؛ امکان پروش ماهی و تامین آب مزارع اطراف خود را نیز فراهم کرده و تبدیل به یک قطب اقتصادی و تفریحی شده است.

اگر این اتفاق میمون رخ نداده بود شاید کسی به فکر ایجاد دریاچه در آن منطقه نمی افتاد ولی با چنین پیش آمدی ضمن تغییر مثبت محیط زیست؛ منافع زیادی نصیب ساکنان اطراف آن کرد. آیا میتوان همین سناریو را در کویر ایران پیاده کرد؟

کانال نیکاراگوئه: تحقق یک رویا

روز ۱۶ تیرماه ۱۳۹۳ اقای دانیال اورتگا؛ رئیس جمهور چپگرای نیکاراگوئه قرارداد ساخت یک کانال کشتیرانی را با اقای وانگ جینگ؛ مدیر شرکت سرمایه گذاری چینی به امضاء رساند. بر اساس این قرارداد کانالی به طول ۲۷۸ کیلومتر دو اقیانوس اطلس و آرام را از طریق خاک نیگاراگوئه متصل میکنند که قابلیت عبور کشتی های عظیم باربری را خواهد داشت. این کانال در آینده رقیب کانال پاناما خواهد شد که ظرفیت محدودی برای عبور کشتی های باربری دارد. این کانال از بندر «پونتا گوردا» در دریای کارائیب شروع شده و پس از عبور از ارتفاعات به دریاچه نیکاراگوئه متصل گردیدخ و سپس کانال دیگری از این دریاچه به دهانه رودخانه «بریتو» ساخته خواهد شد که کشتی ها را به اقیانوس آرام هدایت کند. عرض کانال بین ۲۳۰ تا ۵۲۰ متر متغییر خواهد بود و عمق آن نزدیک به ۲۸ متر میرسد.

هزینه ساخت این کانال ۴۰ میلیارد دلار است که تماما توسط فایننس بین المللی توسط بانکها و سرمایه گذاران کشورهای مختلف منجمله چین و آمریکا تامین خواهد گردید. قرار است عملیات ساختمانی این پروژه در آذر ماه ۱۳۹۳ آغاز شده و پیش بینی می شود که تا سال ۱۳۹۷ به هبهر برداری برسد.

رویای ساختن این کانال به دوران حاکمیت اسپانیا بر آمریکای مرکزی در قرن ۱۷ میلادی بر می گردد؛ زمانیکه بررسی های اولیه برای ساختن آبراهی به منظور متصل کردن اقیانوس آرام به اقیانوس مورد بررسی مهندسان اسپانیولی قرار گرفت. در سال ۱۲۰۴ هجری شمسی (۱۸۲۵ میلادی) دولت تازه تاسیس جمهوری فدرال آمریکای مرکزی مطالعات اولیه کارشناسی ساخت کانال را به انجام رساند و از دولت آمریکا برای اجرای آن دعوت بعمل آورد که به دلایل متعدد سیاسی عملی نشد. در اواخر قرن ۱۹ میلادی فرانسه اقدام به ساختن کانال پاناما نمود ولی نتوانست آنرا تکمیل کند و لذا آمریکا کلیه حقوق شرکت فرانسوی را خرید و آنرا به اتمام رساند. کانال پاناما مجموعا ۳۵ سال طول کشیده و در سالا ۱۲۹۳ خورشیدی گشوده شد. دولت پاناما قرار است در روز ۲۴ مرداد ۱۳۹۳ (۱۵ اوت ۲۰۱۴) جشن صدمین سال افتتاح کانال را برگزار کند.

در سال ۱۳۰۸ خورشیدی (۱۹۲۹ میلادی) دولت آمریکا هزینه مطالعات تکمیلی و نقشه برداری مسیر کانال را پرداخت نمود و ۳۰۰ مهندس و نقشه بردار ظرف دو سال نقشه برداری را تکمیل نمودند. در دوران جنگ جهانی دوم مجددا ضرورت ساخت این کانال در دستور کار قرار گرفت ولی با پایان جنگ این ضرورت فراموش شد. در سال ۱۳۷۸ خورشیدی (۱۹۹۹ میلادی) مجلس ملی نیکاراگوئه طرح اعطاء امتیاز ساخت کانال را با اکثریت آراء به تصویب رساند. در سال ۱۳۸۳ (۲۰۰۴ میلادی) دولت این کشور طرح ساختن کانالی که ظرفیت عبور کشتی های ۲۵۰ هزار تنی را داشته باسند در دستور کار قرار داد و رئیس جمهور وقت از سرمایه گذاران بین المللی برای اجرای آن دعوت نمود. این موضوع مورد مخالفت برخی طرفداران محیط زیست قرار گرفت.

در ۵ مرداد ۱۳۹۱ دولت نیکاراگوئه هزینه ۷۲۰ هزار دلاری انجام مطالعات نهائی کارشناسی ساخت کانال را به یک کنسرسیوم مهندسی بین المللی واگذار کرد و سپس در ۴ مهرماه ۱۳۹۱ تفاهمنامه ای با یک شرکت جدید التاسیس چینی برای ساختن کانال به امضاء رساند. این شرکت بلافاصله فاز طراحی پروژه کانال را آغاز نمود و پس تصویب طرح توسط دولت و مجلس نیکاراگوئه قرار داد ساخت کانال را به امضاء رساند. مجلس قانونگذاری نیکاراگوئه در ۲۰ خرداد ۱۳۹۲ پروژه پیشنهادی را به تصویب رساند. سه روز بعد مجلس ملی این کشور لایحه اعطاء امتیاز را به تصویب رساند و دو روز بعد رئیس جمهور و رئیس شرکت چینی قرارداد اعطاء امتیاز با به امضاء رساندند.

ساخت این کانال باعث رونق اقتصادی نیکاراگوئه در دوران ساخت و بهره برداری خواهد شد. پیش بینی می شود که بیش از یک میلیون نفر شغل در دوران ساخت و ۱.۵ میلیون شغل در دوران بهره برداری به بازار کار این کشور اضافه گردد. تحقق این پروژه و درآمد حاصل از ترانزیت کالا باعث دوبرابر شدن درآمد سرانه این کشور فقیر خواهد گردید.

اینک کشوری فقیر با ۶ میلیون نفر جمعیت قادر گشته رویای ۳۰۰ ساله خود جامه عمل پوشانده و دروازه رفاه و آسایش دراز مدت را برای مردم خود به ارمغان بیاورد. آیا ایران با ۷۸ میلیون جمعیت و دهها میلیارد دلار درآمد سالانه نفت و گاز و برخوردار بودن از میلیونها متخصص در داخل و خارج کشور قادر است پروژه عظیم آبیاری و ابادانی خود را محقق کند؟

دغدغه های محیط زیستی

تابحال هر موقع صحبت از طرحی به منظور تبدیل کویر های ایران به دریاچه و یا انتقال آب دریاهای آزاد و دریای مازندران به دیگر مناطق ایران و کویر مطرح شده عده ای به مخالفت با آن برخاسته و اجرای آنرا مضر به محیط زیست می دانند. استدلال این گروه بر این منطق استوار است که انتقال آب از حوزه ای به حوزه دیگر دستکاری در نظام هیدرولوژیکی طبیعت است و نباید اجرا شود. مدیران و کارمندان سازمان محیط زیست کشور نیز اغلب جزء همین دسته هستند.

بنظر نگارنده؛ منظور اصلی از حفاظت از محیط زیست تامین رفاه و سلامتی شهروندان ساکن بر آن سرزمین است. در شرایطی که رفاه مردم بدلیل کمبود روزافزون آب به خطر افتاده و اینده این سرزمین در شرایط کمبود آب در هاله ای از ابهام قرار گرفته است؛ محالفت با طرح هائی که به منظور تامین آب و تضمین حیات در سرزمین ایران هست معنائی جزء کشاندن کشور به ورطه خشکسالی گسترده تر و افزودن به سطح کویر ها و خشک شدن دریاچه ها و رودخانه های بیشتر ندارد.

انتقال آب از یک حوزه به حوزه دیگر در تمام طول تاریخ تمدن بشر جریان داشته است: هزاران کیلومتر قنات های ایران که آب بستر های زیرزمینی را از نقطه ای به نقطه دیگر منتقل می کردند نمونه گویای این قبیل طرح های عمرانی است. قنات ها علاوه بر انتقال اب باعث رونق کشاورزی و صنعت در بسیاری شهرهای ایران شدند که بدون آب متروک می شدند. حدود ۲۵۰۰ سال پیش داریوش کبیر دستور ساختن کانالی بین دریای سرخ و رود نیل را داد که نقش کانال سوئز کنونی را ایفاء میکرد و خشایار شاه دستور ساختن کانال آتوس در یونان را داد.

قناتی در نزدریک اصفهان

کانالهای عظیم آبرسانی که در زمان امپراطوری روم ساخته شد باعث شکوفائی این امپراطوری و آبادانی شهرهای این امپراطوری گردید. هم اکنون ۷۰ درصد آب مصرفی کلانشهر لوس آنجلس از طریق ۳ کانال مختلف از مناطقی واقع در ۴۰۰ تا ۸۰۰ کیلومتری این شهر تامین می شود و همین موضوع باعث شکوفائی شهر لوس آنجلس گردید وگرنه جمعیت ۱۲ میلیونی این کلانشهر سالها قبل با مشکل کمبود آب مواجه شده بودند.

پروژه های موفق آبرسانی به کویرهای مرکزی ایالت کالیفرنیا و به صحرای لیبی برای توسعه کشاورزی تنها دو نمونه موفق از تبدیل کویر به مزارع سودآور در یکصد سال اخیر هستند. صدها نمونه از همین گونه طرح های موفقیت آمیز در سراسر جهان وجود دارند که مورد حمایت مردم ساکن بر آن سرزمین ها و فعالان محیط زیست بوده است.

وظیفه کارشناسان و دانشمندان محیط زیست یافتن راهکارهای مناسب برای کاستن از آثار و صدمات پیش بینی نشده تغییرات هیدرولوژیکی در مناطق آبرسانی است. کسانیکه با این قبیل طرح ها مخالفت می کنند خوبست دلایل مستدل علمی خود را که توسط موسسات معتبر علمی و پژوهشی تهیه و تائید شده را ارائه دهند تا مورد نقد قرار گیرد. اغلب مخالفت ها بیش از آنکه دارای پشتوانه علمی باشد متکی بر برداشتهای شخصی و دیدگاههای سلیقه ای است.

آیا این واقعیت که هوای ایران همواره به سمت گرم شدن است غیر قابل انکار است؟

آیا این واقعیت که بارندگی در ایران کاهش یافته و بسیاری از رودخانه ها؛ دریاچه ها و بستر آب های زیرزمینی خشک شده و یا در حال خشک شدن هستند غیر قابل انکار هستند؟

ایا این واقعیت که کویر های ایران در حال پیشروی بوده و مناطق مرکزی و جنوب شرقی کشور به مرور خالی از سکنه می شوند غیر قابل انکار است؟

آیا این واقعیت که کویر های ایران در گذشته دریاچه بوده اند غیر قابل انکار است؟

پس چه اشکالی در بازگرداندن آب به کویرهای ایران وجود دارد و حتی در بدترین حالت؛ چه چیزی از دست میرود؟

پرش جسورانه

کویر ها در شرایط کنونی نفعی برای مردم ایران ندارند جز آنکه عده ای گردشگر چند روزی را در آن سیر و سیاحت کنند. حتی اگر آمار گردشگری در کویر را با آمار گردشگری در استانهای گیلان و مازندران و گلستان مقایسه کنیم متوجه می شویم که حتی از جنبه گردشگری نیز این مناطق جزء مقاصد گردشگری ۹۹.۹ درصد مردم ایران نیستند. اما درصورت تبدیل این مناطق به دریاچه و کاشت درخت های مناسب و جنگل کاری؛ همین مناطق می توانند به جاذبه های گردشگری تبدیل شده و اضافه بر تامین آب مناطق مرکزی و تامین آب بسترهای زیرزمینی به محل سکونت میلیون ها نفر از شهروندان ایران تبدیل شده و تعادل جمعیتی در کشور ایجاد کند.

جامعه و اقتصاد ایران نیازمند یک تنش عظیم و یک پرش جسورانه است تا شکوفا شده و تمامی ظرفیت های خود را آشکار ساخته و بهره ور سازد.

اهمیت تامین آب ایران در قرن بیست و یکم بیش از اهمیت ملی کردن نفت در قرن بیستم است. اینک مصدقی لازم است که حول این موضوع اجماع ملی ایجاد کرده و عظیم ترین پروژه آبیاری و آبادانی ایران را محقق کند.

علی فراستی
عضو هیات علمی دانشگاه ایالتی کالیفرنیا
afarassati@yahoo.com

ــــــــــــــــــــــــــــــ
1- http://www.gly.uga.edu/railsback/Fundamentals/SFMGLakeSize&Salinity07II.pdf
2- http://www.tucson.ars.ag.gov/isco/isco13/papers%20a-e/dordipuor.pdf
http://www98.griffith.edu.au/dspace/bitstream/handle/10072/14432/39986.pdf?sequence=1