عصیان جنسی نسبت به طغیان سیاسی: نقدی اجتماعی به فیلم "گل سرخ"، علی اكبر مهدی

روایت غالب فیلم سپیده فارسی گویای یك رابطه عشقی بین دو نسل در فضای سیاسی است. روایت دیگر مقابله نسل‌ها و شكست و امید آن‌ها از سیاست در جامعه خود است. روایت سومی كه گاه در گفتار ایشان تكرار می‌شود عصیان نسل جدید به سركوب خواست‌های عاطفی جوانان توسط سنت‌ها و سیاست‌های فرهنگی و سیاسی است

تبليغات خبرنامه گويا	advertisement@gooya.com

۱. شناسامه فیلم: كارگردان: سپیده فارسی، سناریو: جواد جواهری و سپیده فارسی، بازیگران: جواد جواهری، دریا جواهری - فارسی، بابك فراهانی، منیا كاوانی، وسیلیس كوهكلانی، استلا مگانا، حسن مالكیان اردستانی، شیرین مانیان، شبنم طلوعی، پتروس سیروپولوس، و رضوان زندیه. ٨٩ دقیقه. تاریخ و محل تولید: فرانسه ۲٠۱٤. صحنه آرایی: آپارتمانی در یونان و برش های مستند از وقایع جنبش سبز.

۲. جمعه ٨ ماه می ۲٠۱۵ فیلم "گل سرخ،" ساخته خانم سپیده فارسی، توسط دانشگاه كالیفرنیا در لوس آنجلس و به حمایت بنیاد فرهنگ در فستیوالی از فیلم های ایرانی امسال در تاتر بیلی واید بنمایش گذاشته شد. من نیز از تماشاگران این فیلم بودم. پس از نمایش فیلم، خانم فارسی روی صحنه آمدند وبا آقای پال مالكم، مسول برنامه، گفتگویی انجام داده و به سوالات بینندگان پاسخ دادند (۱).

۳. واكنش تماشاگران در سالن به فیلم بطور نسبی مثبت بود، ولی بدون احساسات و هیجانی كه شب های قبل نسبت به فیلم های دیگر وجود داشت. برای من فیلم مساله انگیز بود و در قسمت سوال و جواب سعی كردم با سوالی از كارگردان توضیح و توجیه بیشتری برای این ابهام بجویم. جواب ایشان كمكی به رفع این ابهام نكرد چرا كه ایشان گفتند مطمئن نیستند كه فیلم با كدامین روایت از جنبش سبز ارتباط برقرار میكند و اینكه منظور ایشان بیشتر برخورد این دو فرد، بعنوان دو نسل سیاسی در ایران، نسبت به فضای سیاسی حاكم بر جامعه بوده است. پس از اتمام برنامه ۳ تن از دوستانی كه متوجه برداشت ابهام انگیز من شده بودند، تماس گرفتند و در بحث راجع به فیلم مرا تشویق به نوشتن این مختصر نمودند.

٤. خانم فارسی پرونده مثبتی از فیلم های موفق دارند و در گفتگوهای مختلفی كه در رسانه ها پس از ساختن این فیلم داشته اند از "گل سرخ" بعنوان تجربه ای جسورانه برای گذار از خط قرمزها و شكستن سانسوری كه بر صنعت سینمای ایران تحمیل میشود یاد میكنند. فیلم در چندین فستیوال معتبر بین المللی به نمایش گذاشته شده است و اغلب منتقدان از آن به عنوان تجربه ای مثبت در كارنامه كارگردان آن یاد میكنند. همزمان با نمایش این فیلم در "فستیوال بین المللی فیلم" در شهر تورانتو، كانادا، تنی چند از مسولان جمهوری اسلامی در برخوردی صرفا اخلاقی، بدون اینكه فیلم را دیده باشند، آنرا بعنوان یك فیلم جنسی كه عزت و حرمت فرهنگ اسلامی -ایرانی را لكه دار كرده است مورد انتقاد قرار دادند.

خانم فارسی این فیلم را در رسانه های مختلف و در مقابل سوال های گوناگون به چند تعبیر ارایه داده است، تعابیری كه میتوان آنها را بر اساس سوال مطرح شده و شنوندگان و بینندگان طبقه بندی كرد. روایت غالب ایشان گویای یك رابطه عشقی بین دو نسل در فضای سیاسی است. روایت دیگر مقابله نسل ها و شكست و امید آنها از سیاست در جامعه خود است. روایت سومی كه گاه در گفتار ایشان تكرار میشود عصیان نسل جدید به سركوب خواست های عاطفی جوانان توسط سنت ها و سیاست های فرهنگی و سیاسی است.

در گفتگوی پس از نمایش در لوس آنجلس، خانم فارسی تاكید بیشتری برمساله سركوب و جنبش اعتراضی ٨٨ داشتند. نیز در مصاحبه ای با "جروزالم پست" وی شخصیت زن فیلم را "نمونه عمومی (تیپیكال) فعالان نسل خود" میخواند. نیز وی در همین مصاحبه تاكید می كند كه پرورش شخصیت سارا در فیلم ملهم از شخصیت بلاگ نویس ایرانی نهال سحابی است. (۳) در مصاحبه ای با خانم گیسو جهانگیری، خانم فارسی بطور تناقض آمیزی ابتدا میگویند داستان فیلم ملهم از "بلاگرها و فعالان مدنی - سیاسی جنبش سبز و نماینده های نسل پیشین" است، ولی در ادامه میگویند سارا "علمدار" هیچیك از آنها نیست. (٤)

۵. این تاكید مكرر و جای جای خانم فارسی به سیاست، شخصیت های سیاسی، و حجمی قابل ملاحظه ای از برش های فیلم از جنبش سبز است كه من را با ابهام و سوال مواجه داشته و به نوشتن این یادداشت وامیدارد. این مختصر نقدی سینمایی نیست و توجهی به وجوه تكنیكی فیلم ندارد چرا كه اصلا من در این زمینه تخصصی ندارم. نیز نقد من اخلاقی نیست چرا كه مساله "سكس" در فیلم برای من مساله نیست. این نوشته نقد جامعه شناسانه بار اجتماعی و سیاسی فیلم است. ناقدان سینمایی این فیلم را بیشتر از زاویه سینمایی و بعنوان یك اثر اروپایی-فرانسوی تلقی كرده و تاكیدشان بر شهامت نویسنده و كارگردان فیلم در نمایش بدون سانسور روابط جنسی و درونی زن و مرد ایرانی است. اكثر این ناقدان نیزغیر ایرانی بوده اند. ناقدان و نویسندگان و مصاحبه گران ایرانی بیشتربه معرفی فیلم پرداخته اند و سعی كرده اند فیلم را بیشتر با شهامت كارگردان در ارایه مسایل عشقی بگونه ای عریان توصیف كنند.

٦. فیلم روایت برخورد عاشقانه دو فرد ایرانی در بحبوحه تظاهرات اعتراضی جنبش سبز درآپارتمانی در شمال تهران است: سارا، یك دختر جوان تهرانی است كه در فضای سیاسی اصلاحات دهه هشتاد بزرگ شده است و علی، مردی پنجاه ساله است كه در انقلاب سال۵٧ ، وحتی جنگ ایران و ایران، شركت داشته و سرخوردگی از انقلاب را با خود یكدك می كشد. برخورد این دو شخصیت از پناه جویی سارا از حمله پلیس در تظاهرات جنبش سبز در سال ٨٨ شروع میشود و سپس به همخوابگی و عشق و بعد دستگیری علی و اعترافات تلویزیونی می انجامد.

٧. آنچه كه علی و سارا را، و نیز ابتدا و انتهای فیلم را، بهم مرتبط میكند جنبش سبز در ایران، برخورد حاكمیت با جوانان و مردم معترض به تقلب انتخاباتی، خواست های سوخته نسل قدیم و انتظارات عریان نسل جدید است. سارا هر روز به تظاهرات میرود، به خانه علی باز میگردد، و از طریق كامپیوتر او فیلم تظاهرات و وقایع و شعارهای آنها را در شبكه های اجتماعی مثل تویتر بار گذاری كرده (پیامها همه بزبان انگلیسی ارسال میگردد) و دنیای خارج را از سركوب و عواقب آن مطلع میكند. حتی در یكی از پیامها به همرزمان خود در خیابان پیام میفرستد كه به مبارزه خود ادامه دهید چرا كه الان وقت ناامیدی نیست.

٨. بخشی قابل ملاحظه ای از فیلم به نمایش قطعات واقعی فیلمبرداری شده توسط افراد شخصی و یا موجود در یوتیوب اختصاص یافته است -- لحظاتی كه جنبش سبز در ایران شكل گرفت و نیروی انتظامی، سپاه، بسیج، و لباس شخصی ها به سركوب آن پرداختند. در جایی كارگردان حجم این برش ها را حدود ۱٠ درصد فیلم اعلام میكند. در گفتگوی بعد از نمایش فیلم در لوس آنجلس تاكید ایشان برفضای سیاسی-امنیتی جامعه ایران و تاثیرش بر روی نسل های ایرانی، بویژه در حوزه خصوصی، بود.

در قسمت سوال و جواب بیننده ای از كارگردان پرسید كه مناسبت "عنوان فیلم" چیست. اگرچه ایشان در اغلب مصاحبه های قبلی از آن بعنوان سمبل عشق یاد كرده بودند و پیروزی آن بر سیاست یاد كرده بودند. در پاسخ این سوال به گل سرخی اشاره كردند كه درمراسم سخنرانی آقای موسوی در تظاهرات بعد از انتخابات در دست خانم زهرا رهنورد بود (كه در فیلم هم نشان داده شده بود). نیز اشاره داشتند كه تقابل قرمزی خونریزی های این وقایع و آن گل سرخ وی را به فكر تعیین چنین عنوانی برای فیلم انداخت .

وقتی از ایشان راجع به هدف فیلم پرسیدند، او دو موضوع مشخص را ذكر كردند: (الف) برخورد دو نسل در یك رابطه عشقی و انتظارات و برداشت آنها از جنبش اجتماعی ٨٨ و انقلاب ۵٧. (ب) نمایش واكنش و برخورد با سركوبی كه دو نسل برای تغییر در ایران پرداخته اند. ایشان همین موضوع را در مصاحبه ای با لوس آنجلس تایمز در ارتباط با نمایش فیلم ذكر كرده است. وقتی از او میپرسند كه آیا فیلم راجع به جنبش سبز است یانه، میگوید: "من اگر هدفم یك گفتار سیاسی بود، فیلمی مستند راجع به جنبش سبز می ساختم. ولی بهرحال این یك فیلم است كه ابعاد تخیلی آن اهمیت زیادی دارد. ولی فكر میكنم كه واقعا حضور و تقابل ایندو (جنبش سیاسی و زندگی شخصی) است كه به این فیلم جنبه ویژه ای می بخشد، نه وجود یكی بدون دیگری." (۵)

٩. با توجه به جای جای اشاره كارگردان به سركوب های خونین تظاهرات سال ٨٨ تهران و جنبش سبز، انتظار من از فیلم این بود كه ارتباطی منطقی بین دو روایت فیلم، یعنی روایت داستانی روابط عاشقانه سارا--علی و مستندات جبنش سبز برقرار باشد و در مجموع فیلم روایت یكدستی از آن دو هدف را بدست دهد. متاسفانه من چنین ارتباطی را در فیلم نیافتم، نه از نقطه نظر تاریخی (مستندات جنبش سبز)، نه منطقی (ارتباط این زن و مرد با وقایع جنبش سبز)، و نه واقعگرایی (ارتباط غلیظ و عریان جنسی در یك فضای شدید سیاسی-امنیتی بین یك مرد ۵٠ ساله با دختری ۲۵ ساله كه اصلا همدیگر را نمیشناسند). چگونگی ارتباط خشم و رنج سیاسی یك دختر جوان با عصیان جنسی وی از طریق آمیختن تحمیلی خود در یك رابطه بسیار مبهم و سرزده، بدون كمترین آشنایی قبلی و یا حتی زمینه آفرینی لازم، همچنان در فیلم در ابهام میماند. اگر این فیلم اشاره ای مكرر به جنبش سبز و عواقب آن نداشت و داستانش بر فضای روشنفكری (كتابها و كلام و فضای خصوصی علی) و سیاسی انقلاب و جریانات سال ٨٨ نداشت، قطعا نمی توانست ابهام انگیز باشد. اغلب فیلمهای رمانیتك (حتی جنسی خالص) داستانی غیرواقعی داشته و تاكید شان بر ارتباطات عاطفی-- جسمی و چگونگی آنهاست تا ریشه و فضای بزرگتری كه این ارتباطات را دربرمی گیرند.

۱٠. از جنبش سبز روایات و تفاسیر گوناگونی وجود دارد. اما دو روایت حاكم وجود دارد كه بقیه روایات را دردرون خود جا میدهد. اولی روایت حاكمیت از این جنبش است كه آنرا محصول تحریكات خارجی میداند كه توسط جوانان و سیاستمداران مزدور یا ساده لوحی كه بازیچه دست خارجیان قرارگرفته بودند عملیاتی شد. در این روایت، همه جوانانی كه در خیابانها بودند و در زد و خوردها شركت داشتند (كه فیلم صحنه های بسیاری از آنها را نشان میدهد) جوانانی مرفه و ضد انقلابی و "سوسول" بودند كه خواست عمده شان بی بندوباری های اجتماعی بود.

روایت دوم تفاسیر گوناگونی است كه طرفداران این جنبش از آن دارند. آنها این جنبش را محصول اراده جمعی مردم شهری، بویژه در تهران، در مخالفت با تقلب در انتخابات ریاست جمهوری می دانند. این دیدگاه ها هدف و حضور پررنگ جوانان در آن را نه بدست آوردن "آزادی برای داشتن رابطه ای جنسبی با مردی مسن در یك چنین آپارتمان" (نقل مستقیم از زبان سارا به سوال علی) میدانند و نه عصیان جنسی در مقابل سركوب سیاسی، حتی اگر منشا رفتار خشونت گرایانه چند جوانی كه در این اعتراضات شركت كردند احساسات سركوب شده اجتماعی-جنسی باشد.

۱۱. گفتگوهای شفاهی و كتبی كارگردان و تمامی نمایه های تبلیغی فیلم بگونه ای محتوای فیلم را ارایه میدهند كه گویا باید با روایت دوم، یعنی یك جنبش اعتراضی بحق و بدور از اتهامات دولتی، همخوانی داشته باشد. مطمین هستم كه قصد كارگردان و نویسنده و سازنده فیلم غیر از این نبوده است. اما، متاسفانه، روایت فیلم وتركیب عناصرسیاسی-اجتماعی و داستانی آن به بیننده چنین تصویری را بدست نمیدهد. فیلم نشان دهنده دختر جوانی است كه هرروز به تظاهرات میرود. در فرار از سركوب نیروهای امنیتی روزی به خانه مردی پناه برده و در روزهای بعد حضور خود را بدون توضیح و توجیحی به وی تحمیل میكند. از كامپیوتر علی بدون اطلاع او فیلم تظاهرات را به خبرگزاری ها ارسال میكند و به شبكه های اجتماعی به زبان انگلیسی پیام میفرستد. شبی از جیب علی پول میدزدد و روزی دیگر آنرا بر میگرداند. بدون هیچ آشنایی دقیق از مرد بطور ناگهانی خود را در بستر او قرار داده و مكررا سكسی عریان را با وی تجربه میكند. نیز توجهی به این واقعیت ندارد كه علی دارای همسرو فرزندی است كه در خارج از كشور در انتظار وی هستند و یا همزمان با زن دیگری رابطه دارد. در پاسخ سوال و اعتراض علی نسبت به اهداف سیاسی و انتظاراتش از حضور در این جنبش، سارا به وضوح میگوید كه برای آزادی ای می جنگند كه بتواند با مردی مثل او در چنان اطاقی حضور یابد. در صحنه ای طغیان گرانه نسبت به خشونت كلامی ایكه نیروهای بسیجی در خیابانها با جوانان دارند، سارا با بدنی عریان به جلوی پنجره میرود و با تظاهركنندگان در خیابان همصدا شده و فریاد "الله اكبر" میزند – عملی كه علی را وادار میكند كه او را با زور از پنجره دور و متوقف دارد.

۱۲. یكی از بینندگان جوان در سالن نمایش به كارگردان تذكر داد كه شخصیت زن جوان جلوه واقع بینانه ای از دختران جوانی كه در آن تظاهرات حضور داشتند نیست. دختر خانم جوان دیگری كه در سالن حضور داشت و اخیرا از ایران آمده است، و در بعضی از این تظاهرات سیاسی شركت داشته است، به من میگفت كه دختران در تهران، حتی آنانی كه روابط جنسی بازی با دوستانشان دارند، بدینگونه ساده انگارانه و بی احتیاط خود را برای اینگونه روابط داوطلب نمی كنند. وی نیز به تصویری كه از دختران معترض در فیلم داده شده است معترض بود.

۱۳. وقتی محصولی سینمایی تولید میشود، مخاطبان و تماشاگران به قضاوت آن می نشینند و از فیلمساز/كارگردان/نویسنده انتظار دارند كه توجیه و توضیح خود را نسبت به سوژه، داستان، شخصیت ها، و صحنه ارایه دهد. متاسفانه آنچه كه كارگردان در مصاحبه های خود، چه در لوس آنجلس تایمز و چه در روی صحنه بعد از نمایش، ارایه داد مطابقتی با آنچه در فیلم هست نداشت. من برای درك این عدم تطبیق پذیری حتی سعی كردم از طریق سوالی از كارگردان كمك بگیرم ولی پاسخ روشنی نگرفتم.

بیشك، هنرمند باید در خلق اثرهنری ازهرگونه محدویت غیرحرفه ای آزاد باشد، بویژه محدودیت های سیاسی و ایدلوژیك. چنانكه سالها پیش در نقدی كه به فیلم "سیب" ساخته خانم سمیرا مخملباف نوشتم (٦)، مسولیت یك فیلمساز را نسبت به مواد اجتماعی مورد استفاده اش چندان متفاوت با مسولیت یك پژوهشگر نسبت به موضوع و مواد تحقیقی او نمیشناسم: هردو باید نه تنها "اخلاق حرفه ای" را در محصول و تولید خود رعایت كنند، بلكه باید مطمین شوند كه استفاده از افراد و روایات بگونه ای نباشد كه به مسخ و تحریف آنها بینجامد. اگرچه هنرمند میتواند حتی محدودیت های سنتی حرفه خویش را با خلاقیت و نوآوری درنوردد، اما چنین خلاقیتی باید ارتباطی ارگانیك بین ابزار و مواد و محصول هنری از یك سو، و مخاطب و فضا و فرهنگی كه محصول برای مصرف در آن شكل میگیرد برقرار كند.

روایتی كه این فیلم در روابط دو شخصیت عمده این فیلم از جنبش سبز بدست میدهد نه با واقعیات می خواند و نه نوع ارتباط سارا و علی كمكی به درك جنبش سبز و عاملانش میكند. اگر هدف نویسنده و كارگردان فیلم نمایش سركوب جنبش جوانان و "عصیان" (دقیقا لغتی كه خود كارگردان در پاسخ یكی از بینندگان بكار گرفت) نسبت به تقلب انتخاباتی بود، خواسته و ناخواسته، فیلم چنین برداشتی را از این جوانان بدست نمیدهد. متاسفانه، استفاده بیش از حد از تصاویر جنبش سبز و صحنه های خونین و مرگ زای آن در این فیلم برای نمایش دلمایه و انگیزه های یك رابطه عشقی عریان نشانی از مسولیت حرفه ای نسبت به استفاده از دستمایه تاریخی وقایع و اشخاصی كه فیلم زندگی آنها را به نمایش میگذارد نیست. تصویری كه این فیلم از این جنبش بدست میدهد بیشتر با روایت دولتی آن هماهنگی دارد تا روایت طرفداران و كسانی كه این جنبش را از دور نظاره كرده اند.

۱٤. در بحث و گفتگوی بعد از تماشای فیلم، چندی از بینندگان كه برداشت های مثبت تری از فیلم داشتند آنرا نوعی "تقدس زدایی سیاسی از جنبش سبز،" "تابو شكنی جنسی در ذهنیت سیاسی ایرانیان،" و غیره توصیف میكردند و بعضا چنین القاء مینمودند كه نقد منتقدان احتمالا ناشی از نگاه تقدس گرایانه آنها به سكس و سیاست میباشد. قطعا من برای دیگران نمیتوانم سخن بگویم ولی خودم نه نگاه مقدس مآبانه به سكس دارم و نه به سیاست. ایندو حوزه را هم بی ارتباط با یكدیگر نمیدانم. اما آفرینش یك زیر ساخت سیاسی برای یك فیلم عاشقانه-جنسی، آنهم با حال و فضای روشنفكرانه-سیاسی ایكه كارگردان در صحنه سازی ها و گفتگوهای بین بازیگران بدست میدهد (آپارتمان علی بصورت بسیار زیبایی با كتاب های روشنفكرانه و عرفی تزیین شده بود) انتظار بیشتری را در بییننده بوجود آورده و وی را بسوی نوعی تعبیر و تفسیر سیاسی فیلم میكشاند. بهمین علت است كه تمامی نقدهای نوشته شده توسط منتقدان غیرایرانی این فیلم آنرا بخاطر پرداختن به فرهنگ سركوب سیاسی و پرده برداشتن از دنیای خصوصی ایرانیان مورد ستایش قرار داده اند.

این فیلم اگر شترمرغی نبود كه هست، میتوانست یك فیلم كاملا سیاسی و یا كاملا عاشقانه-جنسی باشد. ولی بعنوان فیلمی مختلط از ایندو، از نظر محتوایی و از نگاه من، درهریك از این مقولات نمره پایینی میگیرد. فیلم ناتوان از برقراری ارتباطی "ارگانیك" بین این دو حوزه در بستر فرهنگی جامعه ایرانی و تلاطم های سیاسی آن است. سكس در این فیلم بیشتر همراه با خشونت است تا لطافت. جز یك صحنه گفتگو در كنار میز شام در زمانی كه هنوز سارا قصد خود را از ارتباط با علی آشكار نكرده بود و صحنه دیگری كه ایندو در كنار هم قرار گرفته و ترانه "دوتا چشم سیاه داری" بیژن مفید را با هم زمزمه می كنند، نشانه چندانی از ارتباطات نرم بین سارا و علی در فیلم دیده نمیشود: نه نوازشی، نه بوسه ای، نه دستی در دستی، ... ارتباطات بیشتر جنسی و در بستر بود. كارگردان پرهیز علی از آشكار كردن نوع رابطه اش با سارا در مصاحبه با بازجویان جمهوری اسلامی در مصاحبه تلویزیونی را بعنوان "وفاداری" و "عشق" بر میشمارد. ولی واقعیت اینست كه انتقال فیلم از صحنه های ارتباطی درون آپارتمان به صحنه خروج و دستگیری علی و مصاحبه های تلویزیونی اش همه جهشی بود. ما نمیدانیم كه سارا كجا رفت. آیا با علی راجع به قصد خروجش از كشور صحبتی داشت یا نه و آیا خروج علی با دل نگرانی نسبت به سارا انجام گرفت یانه.

سیاست و روشنفكری حاضر در فیلم نیز، كه دستمایه بیشتر داستان است، كاملا ابزاری است، آنهم در بستر زلزله سیاسی ایكه هنوز پس لرزه های آن زندگی ایرانیان را در تلاطم و خشم خود دارد. فیلم جنبش سبز را در خدمت یك روایت تخیلی عاشقانه-جنسی قرار میدهد كه نه در واكاوی رابطه بازیگران موفق است و نه در جلوه بخشی به جنشی كه زیر ساخت این روابط قرار میگیرد. اگر هدف اولی بود، نیاز به صحنه ها و لحظه های عاطفی بیشتری (از همخوابگی) بود. اگر دومی بود، تركیب سكس و سیاست در این فیلم بسیار خام و ناپخته بود.

(۱) [تبلیغ فیلم از طرف دانشگاه كالیفرنیا]
(۲) [مصاحبه نویسنده با بی بی سی]
(۳) [مصاحبه با جروزالزم پست]
خانم سحابی و دوستش بهنام گنجی فعالین سیاسی ای بوده اند كه همزمان بخاطر فعالیت های سیاسی شان دستگیر می شوند و بعد در زندان خودكشی میكنند. راجع به آنها نگاه كنید به [لینک]
(٤) این مصاحبه را [اینجا] بشنوید:
(۵) لوس آنجلس تایمز، ٨ ماه می ۲٠۱۵ [لینک]
(٦)
Ali Akbar Mahdi, “Bitter Bite; A critique of Samira Makhmalbaf's ‘The Apple’." Iranian.com, August 4, 1999. Link: http://go.owu.edu/~aamahdi/sib.htm