گزارش نشست "اسلام و حقوق بشر" کانون آينده نگری در اهواز

عصر چهارشنبه، به همت "فراکسيون نو انديشی دينی کانون آينده نگری ايران"، نشست "اسلام و حقوق بشر" در دفتر مرکزی اين تشکل در اهواز برگزار شد. ميهمان اين جلسه، "مهدی چلوی" کارشناس ارشد علوم سياسی، نويسنده و پژوهشگر در فلسفه و دين شناسی و عضو مرکزيت کانون بود.

در نشست مزبور تلاش شد به جای بررسی تعارض های دو مقوله به خاستگاه هستی شناختی و معرفت شناسی آن دو پرداخته شود.

در زمينه خاستگاه مقوله های حقوق بشری به اين نکته اشاره شده که اين موضوع نتيجه دگرگونی هستی شناختی از خدا محوری به انسان محوری در اروپا بود، به اين معنی که انسان کانون هستی قرار گرفت. اين تحول تاحدی به دليل رويگردان شدن انسان غربی از تعاليم کليسا و فلسفه پسا سقراطی و اسکولاستيک (مدرسی) و بازگشت به فلسفه انسان محور پيشا سقراطی بود که نمود آن جمله معروف پرتوگراس (انسان محور همه چيز است) می توان اشاره کرد.

مهدی چلوی با بيان اين مطلب افزود: اين تحول هستی شناختی در پی خود دگرگونی معرفت شناختی را به همراه داشت. يعنی جهان بينی نوين به معرفت همسو با خود نيازمند بود، بنابراين در معرفت انسان محور به جای تکيه بر مفاهيم انتزاعی مابعدالطبيعه و وحيانی به ادراک و تجربه انسان تکيه شد که نتيجه آن در روش شناسی جايگزينی استقرا به جای قياس بود.

عضو ارشد کانون آينده نگری ادامه داد: اين دگرگونی ها زمينه تغييرات در حوزه مسايل را پديد می آورد که نخستين آنها مبحث تکليف در برابر حقوق بود. انسان پيش از عصر مدرن موجودی مکلف به شمار ميرفت که همواره از او انتظار می رفت که به تکاليف خود نسبت به خدا، کليسا، پادشاه، خانواده و ... مقيد باشد و در صورت رويگردانی مجازات دنيوی و اخروی در انتظارش خواهد بود. اما در دوره جديد به دليل دگرگونی هستی شناختی و معرفت شناختی ياد شده و جايگزينی انسان به جای خدا، تکاليف انسان جای خود را به حقوق انسان داد و ديگر سخنی از تکاليف انسان نيست بکله همواره از تکاليفی ياد ميشود که حاکميت، جامعه و ديگران در مقابل انسان دارند. اين حقوق ميتوانند مثبت(حق رفاه، حق آموزش، بهداشت و ..) باشند و يا منفی ( حق حيات، حق آزادی بيان و عقيده، نفی برده داری و ...) جالب اين که بر خلاف هستی شناختی و معرفت شناختی نوين و انسان مدار در حقوق بشر که قاعدتا بايد نتايج انضمامی و ملموس باشد، در حوزه مسايل حقوق بشری ما با نتايجی انتزاعی و غير ملموس مواجه هستيم که عمدتا بر مبانی اخلاقی که با جهان کهن مشترک هستد تکيه دارند.

اين کارشناس ارشد علوم سياسی گفت: در ظاهر کار به نظر می رسد که مقولات حقوق بشری با اديان در تعارض هستند و اصولا آن ها قابل جمع نمی باشند. حال نياز است توضيحاتی گذرا در باره دين با محوريت اسلام ارايه بدهيم. دين معمولا به رابطه ميان مخلوق و خالق تعبير شده که متکی بر دستوراتی در جهت خواست خداوند که در صورت اجرای آن دستوران از سوی بندگان حسب مورد پاداش يا عقاب خواهند ديد. دين بر هستی شناختی خدا محور و معرفت شناسی مبتنی بر مفاهيم مابعدالطبيعه و وحيانی استوار است بنابر اين زبان دين انتزاعی و غير قابل لمس است. اديان در درون خود گزاره های فراوانی ارايه داده اند که در يک تقسيم بندی ميتوان آن ها را به گزاره های اجتماعی و گزاره های هستی شناختی طبقه بندی کرد.

وی ذيل مبحث "گزاره های اجتماعی" به دو مورد اشاره کرد:

۱. اصول اخلاقی: در اديان تکيه اصلی بر اصول اخلاقی است همانطور که پيامبر اکرم نيز هدف رسالت خود را تکميل مکارم اخلاقی دانسته است( انی بعثت لاتمم مکارم الاخلاق) بنا براين حديث هسته اصلی هر دين اخلاقيات پيشنهادی آن دين است. جالب اين که کانت فيلسوف بزرگ عصر روشنگری نيز بر اين نکته پافشاری می کند و ادعا می کند اخلاقيات هر دين معياری برای داوری حقانيت هر دين خواهد بود.

۲. احکام: احکام بيشتر جنبه قوام بخشی به دين دارند و حاوی مناسک عبادی و آداب معاملات و معادلات اجتماعی هر دين ميباشند. که عمدتا حالت فرهنگی و تاريخی دارند چراکه بسياری از احکام امضايی هستند و نه تاسيسی

چلوی همچنين ذيل مبحث "گزاره های هستی شناختی" بيان داشت: حاوی بخش زيادی از متون مقدس که از کيستی خدا، هستی، کاينات، سرگذشت انسان، فرجام او و...می باشند. از حيث ميزان و حجم هريک از اين بخش ها در متون مقدس بايد گفت که سهم هستی شناختی و گزاره های اخلاقی تقريبا ۹۰ درصد متون مقدس می باشد و احکام نيز۱۰ درصد آن را در بر ميگيرد. همانطور که در قرآن می بينيم که آيات الاحکام ۱۰% قرآن را شامل می شود و مابقی به آيات اخلاقی و هستی شناختی اختصاص دارد

اين فعال آينده نگر در ادامه گفت: همانطور که پيشتر گفته شد بيشتر مفاهيم حقوق بشری مواردی اخلاقی و با زبان انتزاعی هستند که علاوه بر وحدت زبان عمدتا مشترک هستند. يعنی بيشتر مواردی که در اعلاميه حقوق بشر و ديگر متن ها از اين دست آمده پيش از آن در متون دينی گفته شده است. با اين تفاصيل تعارض کجاست؟

چلوی افزود: بايد گفت بيشتر تعارض موجود ميان اسلام و حقوق بشر در بخش بخش احکام است. احکام که حجم ۱۰% از دين را در بر ميگيرد خود به دو دسته عبادات و معاملات بخش ميشود. بخش عبادات نيز به دليل وجه نيايش گونه خود (ارتباط ميان خالق و مخلوق) تعارضی با حقوق بشر نخواهد داشت. بنابراين بخش معاملات باقی خواهد ماند که در بيشترين حالت خود ۵% دين را شامل ميشود. شايان ذکر است تنها موارد جزيی در بخش معاملات از احکام دينی با حقوق بشر در تعارض است، به اين معنی ميتوان ادعا کرد بخش متعارض دين با حقوق بشر زير ۱% است و دين و حقوق بشر در ديگر عرصه ها (گزاره های اخلاقی و هستی شناختی) نتنها متعارض نيستند بلکه همسو می باشند. اين همسويی به حدی است که علامه نايينی در کتاب «تنبيه الامه و تنزيه المله» ادعا می کند که مفاهيم انسان مدارانه و اخلاقيی چون آزادی، حقوق انسان، دموکراسی و شورا و ... که در غرب گفته می شود ريشه در اسلام دارد و در جنگ های صليبی اين مفاهيم که در نامه امام علی عليه السلام به مالک اشتر درج شده بود، به دست مسيحيان افتاد و آنان پس درک اين مفاهيم اصيل و اخلاقی آن ها را به کار بستند. داوری درباره درستی ادعای علامه نايينی را به تاريخدانان ميسپارم، اما نکته حايز اهميت در اين ادعا اين است که نايينی که خود فقيه و اسلام شناسی بزرگ بوده به اشتراک مفاهيم و همسويی بسياری از مقوله های انسانمدارانه با مقوله های دينی و اسلامی اذعان و پافشاری می کند.

در ادامه اين جلسه، "مريم معمارزاده" روانشناس ارشد و سخنگوی کانون آينده نگری ايران، در خصوص اهداف تشکل خود و معرفی دو کتاب "مسلمانی ز سرگيريم" (تأليف رامين ناصح) و "مبانی حقوق بشر و قواعد رستگاری انسانها از منظر قرآن" (تأليف اسماعيل لطفی) سخن گفت.