احتمال ۹ تغییر مهم جمهوری اسلامی در دوران پساهاشمی

بعد از مدتی همه قانون های اساسی دنیا تغییر می کند و ما هم باید این کار را بکنیم. این را یک هفته پیش رسانه ها به نقل از اکبر هاشمی رفسنجانی نوشتند، رویایی که اکنون برباد رفته به نظر می رسد، حداقل برای هاشمی. تغییر قانون اساسی اما از جمله تغییرات محتمل مهمی نیست که ممکن است در دوران پساهاشمی در جمهوری اسلامی رخ دهد، یک فهرست پیش روی ماست:

رضا حقیقت‌ نژاد - ایران وایر

شورایی شدن رهبری: اکبر هاشمی رفسنجانی از جمله مهم ترین حامیان ایده شورایی شدن رهبری معرفی می شد، هرچند خودش تکذیب می کرد. او در اشارات محدودش به این مسئله به موافقت آیت الله علی خامنه ای در سال ۶۸ با این ایده هم استناد می کرد. ایده شورایی شدن رهبری از سوی مخالفان هاشمی به عنوان یک فتنه نام برده می شد و در سخنان رهبری هم نشانه خاصی از تمایل و موافقت دیده نشده است.

دوره ای شدن رهبری: اکبر هاشمی رفسنجانی پیش از این گفته بود احتمال تعیین مدت برای تصدی رهبری «نظر شخص رهبری هم بود ... این امکان وجود داشت که در اصلاح قانون اساسی مدت آورده شود، خیلی ها هم نظرشان این بود که مدت بگذاریم ... فکر می کنم این مساله، مساله مهمی نیست، چون قانون اساسی است و اگر بخواهند این کار بشود، باید قانون اساسی را عوض کنند و خبرگان نمی توانند.» با وجود این، دی ماه ۹۳ کریمی قدوسی، نماینده مجلس گفت هاشمی تاکید کرده علاوه بر ایجاد شورای فقاهتی در کنار رهبری باید رهبری مدت دار باشد. روایت های دیگری هم درباره نظر موافق هاشمی با این ایده مطرح شده است. دوره ای شدن رهبری مثلا برای یک دوره ده ساله، بحثی ریشه دار است و سابقه آن به سال ۶۸ باز می گردد. مخالفان عقیده دارند دوره ای کردن با اصل بیعت با ولی فقیه تضاد دارد و مخالفت های جدی با این مسئله داشتند. در صورت موافقت خامنه ای با این ایده که روایت هایی درباره آن مطرح است، مدت رهبری در جمهوری اسلامی می تواند به ده سال محدود شود.

بازنگری سیاست های کلی نظام: سیاست های کلی نظام توسط مجمع تشخیص مصلحت نظام تصویب می شود و به تازگی علی خامنه ای در دیدار با هاشمی از ضرورت در بازنگری در برخی سیاست ها سخن گفته بود. فعلا این اتفاق تا تعیین فرد جانشین هاشمی که گرایشش می تواند نقش مهمی در تعیین و تصویب این سیاست ها داشته باشد، به تاخیر افتاده است. سیاست های کلی نظام از نظر عملیاتی واجد ارزش معناداری نبوده ولی می تواند روشن کننده چشم انداز و افق سیاست های کلان رهبر جمهوری اسلامی باشد.

انتخاب جانشین خامنه ای: این رویداد مهم ترین و تعیین کننده ترین حادثه در جمهوری اسلامی است که غیبت هاشمی در جریان آن بچشم خواهد آمد ولو اینکه او قدرت تعیین کننده ای در این زمینه نمی داشت. در حال حاضر شایعاتی درباره انتخاب ابراهیم رئیسی به این سمت شنیده می شود. در مجلس خبرگان سال هاست که در این زمینه بحث می شود و کمیسیونی هم با عنوان کمیسیون ۱۰۷ و ۱۰۹ قانون اساسی، مسئول این کار است. در دوره قبل مجلس خبرگان، محمد یزدی مسئولیت این کمیسیون را بر عهده داشت و به گفته هاشمی از گفتن اسامی مدنظر به او خودداری کرده بود. در مجلس فعلی محمد مومن که از نزدیک ترین چهره ها به خامنه ای محسوب می شود، مسئولیت این کمیسیون را بر عهده گرفته است. ابراهیم رئیسی نیز منشی این کمیسیون است. در ترکیب این کمیسیون در مجموع زور تندروها و چهره های نزدیک به خامنه ای بیشتر است. مرگ ناگهانی اکبر هاشمی رفسنجانی در عین حال می تواند این احساس را به طرز معنادارتری تقویت کند که برای یافتن و معرفی جانشین آیت الله خامنه ای نباید زمان را از دست داد.

تغییر قانون اساسی: اکبر هاشمی رفسنجانی ۱۲ دی ماه امسال در حالی درباره تغییر قانون اساسی سخن گفته بود که سال ۹۱ در مصاحبه ای گفته بود زمان برای تغییر قانون اساسی مناسب نیست. به نظر می رسد وقوع برخی حوادث در طول چهار سال گذشته او را قانع کرده بود که نیاز به تغییر فرا رسیده است. تغییری که یک بار در سال ۶۸ اعمال شده ولی به نظر نمی رسد به اندازه ای بوده که نظرات او را تامین کرده باشد. تغییر در قانون اساسی به این معنا نیست که ساختار قانون اساسی به رویکرد مطلوب هاشمی تغییر پیدا کند، ممکن است با توجه به تمایلات خامنه ای و تندروها، تغییرات سمت و سوی دیگری پیدا کند.

تغییر ساختار سیاسی به پارلمانی: مهر ماه سال ۹۰ سخنان آیت الله خامنه ای درباره امکان احیای نخست وزیری در ایران و تغییر ساختار سیاسی از ریاستی به پارلمانی، بحث و توجه زیادی برانگیخت. او در سخنان خود برای چنین تغییری به «در آینده احتمالا دور» اشاره کرده کرده بود ولی ۵ سال هم زمان کمی برای شروع چنین پروژه ای که حامیانی چون علی لاریجانی رییس مجلس ایران را دارد و اجرایی شدنش می تواند به تغییرات سیاسی بسیار مهمی منجر شود، کم نیست. هاشمی رفسنحانی با این ایده موافق نبود و عقیده داشت منجر به تضعیف وجه جمهوریت نظام می شود. او تصریح کرده بود: «نظام فعلی یعنی ریاست جمهور بهتر است.»‌

رابطه با آمریکا: اکبر هاشمی رفسنجانی از مدافعان برقراری رابطه با آمریکا بود و در دوران خمینی نیز تلاش هایی برای بازکردن پل های ارتباطی بین ایران و آمریکا داشت که مشهورترین پرونده آن موسوم به مک فارلین به یک رسوایی سیاسی در آمریکا و بروز تنش های سیاسی گسترده در ایران منجر شد. نمی توان در حال حاضر چشم انداز مثبت و یا تمایل خاصی از سوی آیت الله خامنه ای برای باز کردن این گره دید.

ریاست جمهوری حسن روحانی: محسن رهامی فعال اصلاح طلب امروز هشدار داده که مرگ هاشمی می تواند یک خسارت بزرگ برای انتخابات ریاست جمهوری باشد. این واقعیت ملموسی است که عدم حضور هاشمی سبب شده یک سرمایه سیاسی، رسانه ای و اجتماعی مهم روحانی از دست برود. انتخاب حسن روحانی به عنوان رییس جمهور در دوره جدید بسیار حیاتی است، چون به خود او فرصت می دهد نقشش را در مقام جانشین هاشمی تثبیت کند و در عین حال می تواند موقعیت این طیف را در ساختار سیاسی حفظ کند. انتخاب نشدن روحانی می تواند یک ضربه کشنده برای این طیف باشد و حتی پایانی بر راه هاشمی در ساختار بالادستی جمهوری اسلامی.

رفع حصر: رفع حصر از میرحسین موسوی و مهدی کروبی یکی از مهم ترین پروژه هایی بود که اکبر هاشمی پیگیری می کرد و یک بار هم به گفته خودش به نتیجه رسید ولی برخی دخالت ها مانع از اجرایی شدنش شد. رفع حصر از این دو رهبر می تواند گره سیاسی کنونی در ساختار سیاسی را باز کند و یا منجر به بروز تغییرات مهم در آرایش سیاسی درون اصلاح طلبان شود. در حال حاضر چشم اندازی برای رفع حصر و بازگشت این دو رهبر اصلاح طلب به میدان سیاست دیده نمی شود.