حقی که ربوده شد، گزارش نشست "زنان و عدالت آموزشی"

تهيه و تنظيم: فروغ سميع نيا / عکس: اکرم احقاقی

بيدارزنی: روز پنجشنبه ششم شهريور ماه نشستی با موضوع زنان و عدالت جنسيتی در دو پنل در موسسه رخداد برگزار شد.

در پنل اول سخنرانان به تحليل جنسيتی محتوای متون و تصاوير کتاب‌های درسی دوره ابتدايی پرداختند و در پنل دوم گزارشی از سهميه‌بندی و حذف رشته‌های دانشگاه‌هايی برای زنان و شکايت فعالان حقوق زنان از اين دانشگاه‌ها در ديوان عدالت اداری ارائه شد.

۸۰ شغل مردانه در مقابل ۷ شغل زنانه

سخنران اول اين پنل سارا صحرانورد به تحليل جنسيتی محتوای متون کتاب‌های درسی دوره ابتدايی پرداخت.

او در بررسی ساختارهای نابرابری جنسيتی در اين کتاب‌ها مفاهيم و عباراتی را که کليشه‌های جنسيتی را القا می‌کردند به ۶ دسته فعاليت‌های فردی، فعاليت‌های گروهی، نقش‌ها و فعاليت‌های خانگی، فضا و مکان، شغل‌ها و ارزش‌ها تقسيم‌بندی کرد.

تبليغات خبرنامه گويا	advertisement@gooya.com

به گفته وی در دسته اول بر اساس متون و تصاويری که استخراج شده تحرک مردان نسبت به زنان پررنگ‌تر است مثلا به مردان اجازه کارهايی خطرناک مانند بالا رفتن از درخت و موتورسواری و… داده شده است؛ درحالی‌که زنان به کارهايی مثل نشستن و بافتنی کردن تشويق شده‌اند.

اين فعال حقوق زنان يادآور شد: در دسته‌بندی دوم با عنوان نقش‌ها و فعاليت‌های گروهی تصاوير متنوع زيادی برای نقش‌های مردان در نظر گرفته شده و برای زنان نقش‌های خانگی و سنتی و اگر نقشی اجتماعی باشد مکمل نقش‌های مردانه است. مثلا در کتاب‌های درسی برای مردان پليس راهنمايی رانندگی و زنان نقش هميار پليس در نظر گرفته شده. مردان هميشه نقش‌های پرخطر را بر عهده دارند.

سارا صحرانورد

صحرانورد افزود: مسئله ديگر قدرت نهفته در نقش‌هاست زيرا مردان در نقش‌هايی هستند که عامليت و قدرت زياد دارند مانند کدخدا و پادشاه و زنان مطيع و فاقد قدرت هستند.

سپس وی به دسته‌بندی سوم يعنی نقش‌ها و فعاليت‌های خانگی پرداخت و گفت: عموما زنان خانه‌دار هستند و کارهايی چون نگهداری از فرزندان و پختن غذا را بر عهده دارند و وظيفه نان‌آوری از آن مردان است کار مرد در خانه معطوف به خريد کردن و همين‌طور نقش‌های تربيتی است. البته تفاوت‌های جنسيتی در نقش تربيتی والدين نيز وجود دارد مادران مفاهيم مذهبی و نيايش را به فرزندان می‌آموزند اما تشويق کردن به فعاليت علمی بر عهده پدرها است.

صحرانورد ادامه داد: گروه چهارم فضا و مکان است. زنان در مکان‌های درونی و امن نشان داده می‌شوند و چنانچه در فضاهای بيرونی حضور يابند به همراه فرد ديگری هستند. اگر در خيابان باشند برای خريد کردن است و در مکان‌هايی چون ميدان جنگ و يا کنار دريا اصلا نشان داده نمی‌شوند.

وی به دسته‌بندی مشاغل زنانه و مردانه اشاره کرد و گفت: در دسته‌بندی مشاغل در کتاب‌های درسی کارهايی که به قدرت بدنی يا تخصص و ابزار خاصی نياز دارند برای مردان تعريف‌شده و زنان در شغل‌هايی چون معلمی و خياطی که شکل اجتماعی نقش‌های سنتی زنان است، نشان داده می‌شوند. مشاغل زنانه نياز به هوش و نبوغ خاصی ندارد برعکس شغل‌های مردانه که به نبوغ خاص نياز دارند؛ مثل دانشمند هسته‌ای يا فضانورد.

اين فعال زنان با بيان اين‌که اين مسائل به‌استثنای پزشکی در بقيه موارد مشاغل صدق می‌کند ادامه داد: در کل ۷ مورد شغل برای زنان نشان داده شده: معلمی، پزشکی، مترجمی قرآن، کشاورزی، کتابداری و قاليبافی. درحالی‌که ۸۰ مورد شغل در کتاب‌های درسی برای مردان تعريف شده است مانند چوپانی، استاد داوری، تاجر، قصاب، فضانورد و …

صحرانورد در ادامه‌ی سخنان خود به موضوع ارزش‌های در کتب درسی پرداخت و اظهار کرد: ارزش‌های مثبت و منفی در کتاب‌های درسی برای زنان و مردان به شکل‌های مختلف نشان داده شده‌اند. ارزش‌های مثبت زنان اطاعت محض و ارزش‌های منفی اسراف کردن است که بر کليشه مصرف‌گرايی زنان تأکيد دارد.

وی با بيان اين‌که از ارزش‌های مثبت ديگر برای زنان می‌توان به ارزش مادری اشاره کرد ادامه داد: اما ارزش‌های مثبت که برای مردان نشان داده شده عبارت است از: دانايی، شجاعت، زيرکی، پهلوانی، رفاقت، وفای به عهد، دوستی و حق‌طلبی.

صحرانورد اضافه کرد: ارزش‌های زنانه محدودکننده و در راستای خدمت به خانواده بيان شده مانند عفاف و حجاب.

دختران يک‌ قدم از پسران در تصاوير عقب‌تر هستند

عنوان بحث سخنران دوم اين پنل، فرزانه حاجی ايل، تحليل جنسيتی محتوای تصويریِ کتاب‌های دوره ابتدايی بود و وی در اين نشست تلاش کرد نقش امکانات بصری در جهت بازتوليد نابرابری‌های جنسيتی را توضيح دهد.

حاج ايل گفت: من در اين بخش تلاش می‌کنم نشان دهم که ساختار نابرابر چگونه در شخصيت‌پردازی و عکاسی و تکنيک تصويرسازی ˓آگاهانه و مطابق با ديدگاه‌های نظام حاکم بکار گرفته شده است.

فرزانه حاج ایل

اين سخنران با اشاره به عکس‌های کتاب‌های ابتدايی ادامه داد: مورد اول خلاصه کردن حالات بدن است که تصاوير بدن طبيعی زنان به‌طور کامل در طرح‌ها وجود ندارد و در هنگام دويدن يا فعاليت بدنی دختران بخشی از بدن آن‌ها نشان داده شده.

وی با بيان اين‌که دومين مورد منفعل بودن زنان در تصاوير است خاطرنشان کرد: نکته سوم عقب بودن دخترها در پلان بندی‌هاست دخترها همواره يک‌قدم عقب‌تر از پسرها نشان داده می‌شوند و قسمتی از بدنشان با عکس پسر پوشيده شده.

حاج ايل به چهره‌پردازی زنان نيز اشاره کرد و گفت: مورد بعدی حالت چهره زنان و دختران است که تصويرگر با راه‌های مختلف نجابت، حجب، حيا و همچنين روحانيت را در چهره زن القا کرده است.

همچنين اين فعال حقوق زنان به نحوه پرداخت صورت‌ها و عدم شخصيت‌سازی اشاره کرد و گفت: پرداخت چهره، موها، لباس‌ها، حالت چهره در پسران به‌گونه‌ای است که هر فرد را دارای خصوصيات شخصی و منحصر به فرد می‌بينيم؛ اما دختران اغلب صورتی يکسان در تصاوير دارند. زيورآلات و آرايش تنها در چهره زنان کفار نشان ديده می‌شود. زنان اکثرا يک توده هستند که کاری مشترک مثل درس خواندن و يا اعمال دينی را انجام می‌دهند.

در ادامه حاج ايل يادآور شد: نشان دادن زنان در حين انجام اعمال دينی و عبادت از موارد ديگری است که بايد به آن اشاره کنم.

اين فعال حقوق زنان افزود: هم‌نشينی مستمر زنان با خانه و فضای داخلی باعث ايجاد تصوير ذهنی در مخاطب می‌شود که زن و خانه لازم و ملزوم يکديگرند.

وی ضمن اشاره به طراحی آيکون‌های کتاب‌ها اظهار کرد: در آيکون‌هايی که مربوط به فعاليت‌های بدنی و يا مباحثی که نياز به تفکر، تحليل مشارکت و فعاليت ويژه دارند و به‌نوعی به هوش و توانايی برمی‌گردد، از پسران بيشتر استفاده شده است؛ مثلا در بينديشيم، فعاليت و… و دختران در مواردی همچون حفظ کنيم، گفت‌وگو کنيم و …

حاج ايل به‌عنوان نکته آخر اين بحث به استفاده از مديای عکس به‌جای تصويرسازی در کتب علوم تجربی اشاره کرد و تصريح کرد: اين مسئله موجب شده که بسياری از خصوصيات تصويرسازی‌ها که به‌عمد در کتاب‌های ديگر به وجود آمده‌اند را در کتاب‌های علوم نبينيم مثلا اين تصاوير بزرگنمايی شده و اغراق‌آميز نيستند. به همين دليل کتاب‌های علوم تجربی به نسبت بقيه کتاب‌ها تبعيض کمتری دارند.

در پايان پنل اول، تعدادی از حضار به طرح سؤالات خود پرداختند و دراين‌بين به دوگانگی دختران به خاطر مطرح شدن کليشه‌های جنسيتی در کتاب‌های درسی اشاره شد و همين‌طور درباره اثرهای سوء خصوصی‌سازی در آموزش و پرورش بر دختران دانش‌آموز صحبت شد.

پنل بعدی نشست درباره سهميه‌بندی جنسيتی و حذف دختران در آموزش عالی بود. مجری برنامه به موضوع شکايت ۱۳ نفر از فعالان حقوق زنان به ديوان عدالت اداری در اعتراض به حذف سهميه زنان اشاره کرد و از سخنرانان اين پنل دعوت کرد تا بيشتر به اين موضوع بپردازند.

حقی که از زنان ربوده می‌شود

پرستو اله ياری سخنرانی خود را با موضوع «ربودن حق تحصيل زنان» اين‌چنين آغاز کرد: انتخاب اين نام برای بحث به اين دليل بود که درواقع حق و سهم زنان از دانشگاه در حال دزديده شدن است. در دولت دهم که يکسری سهميه‌ها برای زنان حذف شد. مسئولان ذی‌ربط تأکيد داشتند که اشتباهی در انتقال رسانه ها شده و فقط يک سری از رشته- شهرها حذف شده اند نه رشته ها. بنابراين من هم در اينجا در تيتر گزارش تاکيد کردم با تمرکز بر حذف رشته- شهرها برای زنان. به همين دليل به تاريخچه‌ای از سهميه‌بندی‌های جنسيتی در ايران اشاره می‌کنيم.

او به تاريخچه موضوع حذف سهميه‌های دانشگاهی برای زنان اشاره کرد و گفت: از آبان ۶۱ طبق مصوبه شورای انقلاب فرهنگی برای تغيير رشته دختران در رشته کشاورزی آغاز شد. در سال ۶۲ کل سهميه رشته‌های مامايی و پزشکی زنان برای زنان در نظر گرفته شد. سال ۶۳ از ۱۶۹ رشته امکان انتخاب ۹۱ رشته برای زنان وجود نداشت.

سال ۶۴ طبق مصوبه مجلس اجازه ادامه تحصيل برای دختران مجرد به خارج کشور لغو شد؛ و سهميه ورود دختران به رشته پزشکی ۴۰ درصد شد.

او ادامه داد: سال ۶۷ سهميه دختران از ۲۰ درصد در رشته‌های علوم آزمايشگاهی و داروسازی به صد درصد در رشته‌های پرستاری و پزشکی زنان و مامايی تغيير کرد. سال ۶۸ شورای عالی انقلاب فرهنگی يک سری از محدوديت‌ها را لغو کرد.

سال ۷۲ مجلس سهميه دستيار پزشکی برای زنان اختصاص داد که به نفع دختران بود و اين قانون در سال ۹۲ لغو شد. سال ۸۲ که از اولين سالهايی بود که درصد قبولی دختران در کنکور از ۵۰ درصد گذشته بود سازمان سنجش اعلام کرد، دختران سهميه ۵۰ درصدی در رشته کشاورزی داشته باشند که به ضرر زنان تمام شد. سال ۸۳ سهميه بندی در دفترچه کنکور اعمال شد که با فشار جامعه مدنی و اعتراض نماينده های مجلس ششم اين طرح مسکوت ماند.

اين فعال حقوق زنان افزود: سال ۸۴ طرح بررسی تعداددختران دانشجو به مجلس رفت و سال بعد يعنی اولين سال دولت احمدی نژاد سهميه بندی در ۳۰ دانشگاه اعمال شد و در سال ۸۷ سهميه بندی علنی و بصورت رسمی اتقاق افتاد. همچنين سال ۸۹ بومی گزينی در خصوص دختران علاوه بر سهميه بندی جنسيتی اجرا شد.

وی به بدترين سال سهميه بندی برای زنان اشاره کرد و گفت: سال ۹۱، سی و شش دانشگاه سهم زنان را در برخی رشته ها حذف کردند. از جمله اينکه ۵۱۷۸ رشته برای مردان در نظر گرفته شد و اين رشته ها برای زنان حذف شد. همچين ۴۲۷۸ رشته مهندسی و مجموعه رشته های کاردانی حتی در کشاورزی برای زنان حذف گرديد. مديريت و علوم پايه و حقوق و حسابداری نيز از جمله رشته های حذف شده برای زنان بود.

از مجموعه رشته های مهندسی حذف شده برای زنان می توان به رشته های شهرسازی، برق، عمران، صنايع، کامپيوتر، مکانيک و معماری اشاره کرد. همچنين در رشته های کاردانی که فضای بين دانشگاه و بازار کار را کم می کند، حتی رشته کاردانی بافت فرش نيز برای زنان حذف شد. ازديگر رشته های حذف شده می توان به کليه رشته های مديريت و ۱۰۴ ظرفيت حسابداری اشاره کرد.

پرستو اله یاری و زهرا مینویی

اله ياری بيان کرد: اکثر رشته های حذف شده در نوبت روزانه دانشگاه ها بود و رشته های شبانه که هزينه تحصيل توسط دانشجو پرداخت می شود با حذف کمتری مواجه بودند.

در سال ۹۲ و ۹۳ علاوه بر اين اجحاف ها زمان و شروع ترم زنان و مردان را نيز تغيير دادند. مثلا زنان ورودی مهر و مردان بهمن ماه شدند که تفکيک زمانی بر رشته ها اعمال کردند. همچنين در سال ۹۳، فقط ۲۰ تا ۵۰ درصد از سهميه هر رشته به زنان اختصاص داده شد.

بررسی دانشگاه هايی که اين سهميه بندی را اعمال کرده اند نشان می دهد که دانشگاه محقق اردبيلی بيشترين حذف را داشته است.

اله ياری درباره دلايل عدم اعتراض به اين سهميه‌بندی‌ها گفت: داوطلبان کنکور تا قبل امتحان تمام دغدغه‌شان شرکت در آزمون است و پس از عدم موفقيت نيز تصور می‌کنند که مشکل از کم‌توانی خودشان بوده يا مرکزی که برای آنان تعيين رشته کرده جای مناسبی نبوده. در حقيقت آن‌ها خبری از تبعيض‌های موجود ندارند و دليل آن را جستجو نمی‌کنند. در فضای دانشگاه‌ها نيز به خاطر وجود جو امنيتی حاکم امکان اعتراض زيادی وجود ندارد.

وی همچنين به نتايج اين سهميه‌بندی پرداخت و افزود: ازجمله عواقب آن مهاجرت دختران و همين‌طور ناچار به حضور بيشتر آنان در دانشگاه‌های آزاد و غيردولتی و فشار مالی بيشتر به خانواده هاست. اين تبعيض در شهرستان‌های کوچک‌تر می‌تواند به ترک تحصيل دختران و تغيير مسير زندگی آنان منجر شود.

اله ياری پس از صحبت درباره بومی گزينی دختران، به پرداخت هزينه‌های اضافی اقليت‌های مذهبی برای تحصيل اشاره کرد و گفت: با يک نگاه کلی تمام اين تبعيض‌ها به‌صورت زنجيروار به هم پيوسته‌اند زيرا رشته‌های پول‌ساز برای زنان حذف می‌شود و طرح‌های دورکاری و استخدام نيمه‌وقت برای زنان مطرح می‌شود و پس از آن سياست‌های افزايش جمعيت در جامعه پيش می‌آيد درحالی‌که حق آموزش ابتدايی‌ترين حق شهروندان است.

حق آموزش ابتدايی ترين حق شهروندان است

سخنران پايانی نشست زهرا مينويی، وکيل پايه‌يک دادگستری و وکيل پرونده شاکيان به ديوان عدالت اداری درباره سير شکايت پرونده به ديوان به ايراد صحبت پرداخت.

زهرا مينويی با اين مقدمه که از ابتدايی‌ترين حقوق انسان، حق آموزش است و دولت موظف به فراهم نمودن امکانات برابر برای دختران و پسران است، به قوانين بين‌المللی و داخلی پرداخت که بر تعميم آموزش عالی برای همه به‌تساوی دسترسی يکسان همگان به آموزش تأکيد دارند. وی به اين نکته اشاره کرد که تساوی پذيرش به‌صورت مساوی به معنی ۵۰- ۵۰ نيست بلکه اصل بر رقابت است.

زهرا مینویی

وی گفت: قوانين درباره زنان نابرابر است و بعد از ورود به دانشگاه با اين چالش مواجهيم و متوجه نابرابری‌ها می‌شويم؛ بنابراين مسئولان از اين شناخت زنان نسبت به حقوقشان نگران به نظر می‌رسند. مردسالاری به‌عنوان نظام حاکم و فراگير که تسلط بر ساختارهای آموزشی دارد، سعی می‌کند تنها راه برای تغيير فرودستی زنان را از آنان دريغ کند؛ و همه اين عوامل باعث می‌شود که يکسری از افراد درباره اين تبعيض‌ها شکايت کنند. دادخواست ارائه شده با تأکيد بر قوانين داخلی مانند قانون اساس و بين‌المللی همچون کنوانسيون منع تبعيض در آموزش و ميثاقين است که دولت به آن پيوسته و قبل از ارائه به ديوان توسط حقوق‌دانان زيادی تهيه و بازبينی شد.

اين وکيل خاطرنشان کرد: در ماده ۱۰ ديوان آمده که رسيدگی به شکايات از تصميمات وزارتخانه‌ها، آيين‌نامه‌های دولتی و … به عهده ديوان عدالت اداری است درنتيجه مرجع رسيدگی به دادخواست فوق، اين ديوان است و من چون وکيل افرادی بودم که ذينفع نبودند قبل از مراجعه به ديوان عدالت اداری نگران ثبت اين دادخواست بودم که خوشبختانه انجام شد و مشکلی پيش نيامد.

مينويی ادامه داد: دادخواست را در ۳۸ نسخه به ديوان تحويل داديم که خواندگان آن سازمان سنجش – وزارت علوم و ۳۶ دانشگاه هستند. پرونده به شعبه ۱ ديوان به رياست قاضی منتظری ارجاع شد و دادخواست‌ها برای دانشگاه‌ها ارسال شده است. دانشگاه‌ها يک ماه از زمان دريافت دادخواست فرصت دارند که به آن پاسخ دهند؛ و رسيدگی در ديوان نيز غيرحضوری است. بر اساس آخرين بررسی که داشتم، ۵ دانشگاه هنوز به دادخواست پاسخی نداده‌اند. تنها دانشگاهی که با ما تماس گرفت دانشگاه علامه بود که بخش حقوقی آن خواستار جلسه و مذاکره بود. آن‌ها و عنوان کردند که به‌شرط پس گرفتن شکايت با رييس دانشگاه هم می‌توانيم ديدار داشته باشيم که درنهايت با عدم انجام آن و به توافق نرسيدن درباره جلسه؛ که ما دوست داشتيم در فضای عمومی برگزار شود و آن‌ها نمی‌پذيرفتند، توافقی حاصل نشد.

وی در پايان گفت: پرونده زمانی آماده برای صدور رأی است که پاسخ همه خواندگان البته در مهلت قانونی به ديوان ارسال شده باشد. درهرحال بعد از پاسخ همه دانشگاه‌ها می‌توان خواستار صدور رأی شد.

در پايان جلسه نيز حضار به طرح سؤال‌هايشان درباره روند پرونده پرداختند و پيشنهادهايی برای ادامه کار صورت گرفت. مينويی در پاسخ به اين سؤال که اگر رأی به نفع شاکيان صادر شود اين حکم شامل حال افراد قبل نيز می‌شود، گفت: در صورت صدور رأی به نفع ما، اين حکم از زمان صدور و ابلاغ قابل اجراست و عطف به ما سبق نمی‌شود؛ بنابراين شامل حال افرادی که در گذشته آسيب ديده‌اند نيست مگر اينکه مورد خاص باشد.