علی رسولی - رادیو زمانه
روز یکشنبه ۱۹ مارس/ ۲۸ اسفند ماه، محمد جمشیدی، معاون سیاسی دفتر ابراهیم رئیسی در خساب کاربری‌اش در توییتر نوشت:
جناب سلمان بن عبدالعزیز پادشاه عربستان در نامه‌ای به آیت‌الله رئیسی ضمن استقبال از توافق دو کشور برادر، از ایشان برای سفر رسمی به ریاض دعوت کردند و خواستار تقویت همکاریهای اقتصادی و منطقه‌ای شدند.
این مقام دولت جمهوری اسلامی همچنین خبر داد که رئیسی هم از این دعوت استقبال کرده و گفته که آماده «تقویت همکاری‌ها» است.
تحول در روابط عربستان سعودی پس از اعلام توافق دو کشور در پکن در روز ۱۹ اسفند سرعت گرفته است. گرچه هنوز در روی زمین اتفاق قابل توجهی رخ نداده ولی لحن دو کشور نسبت به دیگری تغییرات بزرگی داشته است. دو کشور دو ماه را برای آماده‌سازی و حل موضوعات تا لحظه بازگشایی سفارتخانه‌هایشان معین کرده‌اند. محرمانگی متن توافقی که چین میانجی آن بوده سبب شده است تا تنها اخبار پراکنده و غیرمستقیمی در مورد گام‌های آماده‌سازی به رسانه‌ها درز کند. جمهوری اسلامی همزمان در تلاش است تا از این پنجره گشوده‌شده برای حل مشکلاتش با بحرین، امارات متحده عربی و سرکوب بیش از پیش گروه‌های کردی مخالفش در اقلیم کردستان عراق بهره ببرد.
روابط ایران و عربستان سعودی هفت سال پرتنش و خصمانه را پست سر گذاشته است. ریاض پس از حمله معترضان وابسته به حکومت ایران به نمایندگی‌های دیپلماتیک سعودی در مشهد و تهران در سال ۲۰۱۶ پس از اعدام روحانی شیعه نمر النمر توسط عربستان سعودی، روابط خود را قطع کرد.
انتظار می‌رود توافق جدید بر پایه قراردادهای همکاری امنیتی و اقتصادی که بیش از ۲۰ سال پیش امضا شده بود، اجرا شود. قراردادهایی که اکبر هاشمی رفسنجانی و محمد خاتمی دو رئیس‌جمهور پیشین مبتکر و مجری آن بودند ولی سیاست معطوف به قدرت‌نمایی منطقه‌ای علی خامنه‌ای با استفاده از نیروهای نیابتی خیلی زود آنها را معلق کرد و جای خود را به دشمنی و تخاصم داد.
اما حالا گفته میشود که فشار برای بهبود روابط با عربستان و کشورهای در مدارش در خلیج فارس و حتی مصر با فشار علی خامنه‌ای به جلو رانده میشود. گزارش‌هایی در مورد کنار گذاشته شدن کامل وزارت خارجه دولت رئیسی از پرونده این کشورها منتشر شده است. عملا در دو دهه گذشته سپاه قدس و علی خامنه‌ای پرونده مراودات در خاورمیانه و شمال آفریقا را در دست داشتند. سفرا در این کشورها با معرفی سپاه قدس انجام می‌شد و وزارت خارجه نقش تشریفاتی داشت. حال هم به نظر می‌رسد درب بر همان پاشنه می‌چرخد و علی خامنه‌ای به دبیر سپاهی شورای عالی امنیت ملی‌اش دستور داده تا آتشی را که خود برافروخته بود خاموش یا دست‌کم آن را مقداری مهار کنند تا جمهوری اسلامی از تنگنای اقتصادی خارج شود.
حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی به دلیل کنار گذاشته شدنش در پرونده بهبود روابط با کشورهای منطقه این روزها هدف طعن و تمسخر کاربران ایرانی در فضای مجازی است. او روز یکشنبه در جمع خبرنگاران تلاش کرد تا سفر‌های منطقه‌ای علی شمخانی را بخشی از یک طرح هماهنگ در وزارت خارجه بخواند.
او در مورد روند دستیابی به توافق با عربستان گفت که ناشی از ابتکار ابراهیم رئیسی بود و درخواست برای نهایی شدن آن با یک «چهره ارشد امنیتی» درخواست مشخص سعودی‌ها بوده ولی وزارت خارجه محوریتش حفظ شده است:
پیشنهاد ما این بود که مدیران کل سیاسی وزارت امور خارجه دو کشور ایران و عربستان گفت‌وگوهایی را در پکن یک هفته بعد از سفر آقای رئیسی به ابتکار طرف چینی داشته باشند که در رفت و برگشت پیام‌ها پیشنهاد طرف سعودی مبتنی بر این بود که ما هنوز نیازمند یک دور مذاکره سطح بالایی امنیتی بین دو کشور هستیم. در نتیجه فردی را که طرف سعودی معرفی کرد و تیمی متشکل از مسئولین امنیتی، نظامی و وزارت امور خارجه ایشان را همراهی کردند.
امیرعبداللهیان و دیگر مقام‌های دولت رئیسی در تلاش‌اند تا شمخانی را نماینده دولت در مذاکرات احیای روابط با کشورهای عربی معرفی کنند. با این حال نور نیوز ساعتی بعد از سخنان حسین امیرعبداللهیان در خبری که در مورد سفر شمخانی به عراق منتشر کرد او را «نماینده مقام معظم رهبری» خواند. عبارتی که احتمالا کاربردش تنها این بود که به دولت رئیسی تفهیم کند دبیر شورای عالی امنیت ملی از وزارت خارجه دستور نمی‌گیرد و عامل آنها نیست.
به هر ترتیب و فارغ از این جنبه‌های جنگ قدرت در داخل ایران، امیرعبداللهیان روز یکشنبه گفت که او به سعودی‌ها سه مکان را برای دیدار وزرای خارجه و آغاز مذاکرات برای بازگشایی سفارتخانه‌ها پیشنهاد داده است.
آخرین پیامی که در ۲۴ ساعت گذشته مبادله شده اعلام آمادگی ایران برای نشست وزرای امور خارجه و همچنین پیشنهاد سه مکان برای برگزاری این نشست بود. بر مبنای موافقت طرف مقابل و هماهنگی که بین ما صورت خواهد گرفت زمان و مکان را توافق خواهیم کرد و اقدام عملی برای بازگشایی سفارتخانه‌ها و کنسولگری‌های کشور رقم خواهد خورد.
امیرعبداللهیان تاکید کرد که «هر دو کشور در حال تبادل تیم‌های فنی برای بازرسی سفارتخانه‌ها در تهران و ریاض هستند تا ببینند آیا آنها برای اعزام هر دو مأموریت در آنجا آماده هستند یا خیر».
پیام‌ها میان دو کشور در حال حاضر همچنان از طریق سفارت سوئیس به عنوان حافظ منافع سعودی منتقل میشود و نه از طریق چین. این می‌تواند نشان دهد که در حال حاضر کانال‌های متعددی بین ایرانی‌ها و سعودی‌ها وجود دارد.
تنش‌زدایی بین عربستان سعودی، بزرگ‌ترین صادرکننده نفت جهان، و ایران، که به شدت با دولت‌های غربی بر سر فعالیت‌های هسته‌ای‌اش در چالش است، این پتانسیل را دارد که روابط را در سراسر منطقه‌ای که برای دهه‌ها با آشفتگی مشخص میشود، تغییر دهد.
ایران و عربستان سعودی از طرف‌های رقیب در چندین منطقه درگیری حمایت می‌کنند - از جمله یمن، جایی که شورشیان حوثی با تهران همسو هستند و ائتلاف نظامی حامی دولت توسط ریاض رهبری میشود.
دو طرف همچنین برای نفوذ در سوریه، لبنان و عراق رقابت می‌کنند. هنوز ریاض نمی‌داند با این همه پرونده اختلافی با ایران چه خواهد کرد. وضع لبنان چه خواهد شد؟ آیا بازگشت به پیمان طایف و عقب نشستن حزب‌الله در معادلات سیاسی تشکیل دولت و روابط سیاسی لبنان ممکن است؟ آیا تهران حاضر به دادن چنین امتیازی خواهد شد؟ در عراق آیا تهران نزدیکی اقتصادی سعودی و بغداد را می‌پذیرد؟ اگر صادرات برق و گاز سعودی به عراق و تشکیل مناطق اقتصادی ویژه در مرز دو کشور تحقق یابد لاجرم نفوذ آنها در عراق افزایش می‌یابد. آیا تهران از هزینه‌های فراوانی که در عراق کرد و فرمانده سپاه قدسش را هم در آنجا از دست داد به راحتی می‌گذرد و تن به شراکت با ریاض می‌دهد؟
تعدادی از کشورهای حاشیه خلیج فارس از تصمیم ۷ سال پیش ریاض برای قطع رابطه با ایران تبعیت کردند و روابط خود را با تهران کاهش دادند، اگرچه امارات متحده عربی و کویت اخیراً روابط خود را احیا کردند.
بحرین هنوز به خیل کشورهای عربی نپیوسته است. هرچند خبرهایی از مذاکره با این کشور هم شنیده میشود. امیرعبداللهیان روز یکشنبه گفت ایران همچنین امیدوار است گام‌هایی برای عادی‌سازی روابط با بحرین برداشته شود.
در سال‌های گذشته، بحرین، ایران را به آموزش و حمایت از قیام شیعیان در پادشاهی تحت حاکمیت سنی‌ها متهم می‌کرد. تهران این موضوع را تکذیب می‌کند.
دو ماه پیش توافقی برای بازدید هیات های فنی ایران و بحرین از سفارتخانه‌های دو کشور صورت گرفت. امیرعبداللهیان گفت: «امیدواریم برخی موانع بین ایران و بحرین برطرف شود و اقدامات اساسی برای بازگشایی سفارت‌ها انجام دهیم.»
بحرین به همراه سایر کشورهای عربی خلیج فارس از توافق بین ریاض و تهران برای احیای روابط استقبال کرده است.
در ماه سپتامبر، ایران پس از شش سال کاهش روابط از سفیر امارات در تهران استقبال کرد و یک ماه پیش از آن اعلام کرد کویت هم سطح روابطش را به سطح سفیر ارتقا داده است.
علی شمخانی، مقام ارشد امنیتی ایران روز پنجشنبه در ابوظبی با محمد بن زاید آل نهیان، رئیس‌دولت امارات متحده عربی گفت‌وگو کرد که نشانه دیگری از تغییر روابط در منطقه است.
دو روز بعد ابوظبی میزبان متحد جمهوری اسلامی در کشورهای عربی یعنی بشار اسد، رئیس‌جمهوری سوریه بود. نشانه‌ای آشکار از برداشته شدن گامی برای نزدیک شدن دشمنان منطقه‌ای و کشورهای در مدارشان.
در یمن چه خواهد شد؟
پس از برقراری مجدد روابط ریاض و تهران، امید به پایان جنگ در یمن هم کم‌کم پدیدار میشود، اما آیا نیروهای حاضر در این کشور از ریاض و تهران تبعیت خواهند کرد؟
رشاد العلیمی، رئیس‌جمهوری یمن که مورد حمایت سعودی‌ها است می‌گوید دولت او بخشی از مذاکرات نهایی بر سر نتیجه جنگ این کشور خواهد بود. با این حال بسیاری از اعضای دولت در تبعید یمن نظر مساعدی در رابطه با آشتی با حوثی‌ها ندارند.
اکنون سعودی‌ها در حال رد و بدل کردن پیام‌های محبت‌آمیز با تهرانند. شورشیان حوثی یمن هم در حال گفتگو با سعودی‌ها هستند. ولی دولت در تبعید یمن در کجای این معادله قرار دارد؟
این تصور وجود دارد که مذاکرات چند ماه گذشته بین مقامات سعودی و حوثی‌ها به ثمر نشسته است. با توفق عربستان و ایران امکان نتیجه‌بخش بودن مذاکرات قوت بیشتری یافته است.
جزئیات توافق احتمالی بین حوثی‌ها و ریاض بسیار مبهم و پیچیده است. حوثی‌های مورد حمایت ایران از سال ۲۰۱۴ با تصرف صنعا، پایتخت یمن، با دولت یمن می‌جنگند. عربستان سعودی هم از سال ۲۰۱۵ مداخله نظامی در حمایت از دولت یمن را رهبری کرده و عملا یک پای نزاع است.
برخی گمانه‌زنی‌ها در مورد عقب نشینی کامل عربستان از یمن مطرح شده است. گمانه دیگر آن است که آتش‌بسی دائمی برقرار شود و عملا کشور یمن ملغمه‌ای از دو حکومت مورد حمایت سعودی و تهران باشد که در صلح سردند.
