شرح كامل سخنراني‌ها و حاشيه‌ مراسم بزرگداشت نهمين سالگرد مهندس مهدي بازرگان، ايسنا

خبرگزاري دانشجويان ايران - تهران
سرويس سياسي
مراسم بزرگداشت نهمين سالگرد مهندس مهدي بازرگان، نخست‌وزير دولت موقت در حسينيه‌ي ارشاد برگزار شد.
به گزارش خبرنگار سياسي خبرگزاري دانشجويان ايران(ايسنا)، در اين مراسم كه با قرائت كلام‌ الله مجيد آغاز شد، مجري برنامه گفت: به بهانه‌ي اينگونه مراسم بايد به بررسي تحليل و نقد آثار و گفتار بزرگان پرداخت و عبرت آموخت.
وي ادامه داد: دليل ماندگاري نام مهندس بازرگان، خدمات سياسي، فرهنگي و اجتماعي اوست، بازرگان مظهر خلوص، صداقت و تقوا است كه از ميان امواج حوادث مختلف خوشنام و سربلند بيرون آمد.
سپس ”احمدصدرحاج سيدجوادي“ گفت: مهندس بازرگان خدمات ارزنده‌ي براي ملت و مملكت در ابعاد سياسي اجتماعي و فرهنگي انجام داد، وي مردي روشن‌ ضمير بود.
وي با بيان اينكه «صداقت و صلابت مهندس بازرگان از سوي صاحبان قدرت ناپسند بود» به همزماني سالگرد مهندس بازرگان و انتخابات مجلس هفتم اشاره كرد و گفت: از نظر مهندس بازرگان مردم صاحبان اصلي كشور هستند و بايد حق داشته باشند كه مستقيما و بدون دخالت در سرنوشت خود سهيم باشند. به اعتقاد وي انتخاباتي صحيح و نتايج آن قابل قبول است كه آزادانه برگزار شود وگرنه به تعبير بازرگان غير مردمي، نمايشي و فرمايشي خواهد بود و سرنوشت مجالس فرمايشي گذشته‌هاي دور را در پي خواهد داشت.
وي ادامه داد: از مسوولان كشور مي‌خواهم در راستاي مصلحت ملت و مملكت، انتخاباتي آزاد برگزار كنند.
حاج‌سيدجوادي با اعتقاد بر اينكه افكار و انديشه‌هاي بازرگان همچنان زنده است، از طرف وي و ديگر همفكرانش گفت: اي اولياي امور و اي اعضاي محترم شوراي نگهبان به شما اعلام مي‌كنيم كه كشور در بحران بي‌سابقه‌اي است و براي رهايي از آن بايد تسليم انتخاباتي آزاد بود و از دغدغه‌ي خاطر مردم و انتخاباتي آزاد و فراجناحي كاست.
بر اساس اين گزارش جلال جلالي‌زاده، نماينده‌ي مجلس شوراي اسلامي نيز با بيان اينكه از جمع نمايندگان متحصن مجلس به اين مراسم آمده است گفت: از جانب تمامي كساني كه در راه احقاق حقوق ملت به تحصن نشسته‌اند حامل پيام‌ درود به مرحوم بازرگان و همياري به شما حاضران هستم.
وي مهندس بازرگان را انديشمندي مبارز خواند و به اقدامات وي در خصوص اقوام و قبايل ايراني اشاره كرد و افزود: اقدامات وي در تثبيت و حفظ تمدن و فرهنگ ايراني بسيار ارزنده بود.
وي گفت: از جانب تمامي كساني كه در راه احقاق حقوق ملت به تحصن نشسته‌اند حامل پيام درود به مرحوم بازرگان و تسليت به شما حاضران هستم.
جلالي‌زاده با بيان اينكه بازرگان مرز خود را از فاسقان دين و متحجران جدا كرد اضافه كرد: به جاست كه در سالگرد وي كساني كه به گردن ميهن و ملت حق دارند، به فراموشي سپرده نشوند.
اين نماينده‌ي مجلس با انتقاد از آنچه را «به فراموشي سپردن ميراث مصدق‌ها، شريعتي‌ها و بازرگان‌ها»، مي‌خواند، بر لزوم توجه به حقوق مردم تاكيد كرد و گفت: مهندس بازرگان در سال ‌٥٨ تاكيد مي‌كرد كه بايد به تمامي مردم ايران از هر قومي كه باشند به يك چشم نگريست. بازرگان،‌ استانداران، مسوولان منطقه‌يي را از ميان مردمان همان منطقه و با همان قوم و مذهب بر مي‌گزيد تا مبادا دو گانگي فرهنگي در آن مناطق ايجاد شود و حال حتي حضور يك نماينده‌ي سني مذهب را در مجلس اصلاحات در هيات رييسه نپذيرفتند.
جلالي‌زاده با بيان اينكه ايمان قوي بازرگان به آزادي و عدالت، هيچگاه از قلم و ذهن وي دور نشد، خاطرنشان كرد:‌ اقدامات مهندس بازرگان نفي خون‌ريزي در كردستان و تلاش‌هاي وي به همراه مرحوم داريوش فروهر و آيت‌الله طالقاني در راستاي حرمت نهادن به سني مذهبان، بسيار قابل تامل است.
وي در پايان گفت: بايد بر اصلاح طلبي و ادامه‌ي مبارزه بر سر حقوق مردم پافشاري كنيم.

محسن كديور در نهمين سالگرد در گذشت مهندس بازرگان در حسينه ارشاد، نام وي را ياد‌آور زيبايي‌ها، صداقت‌ها و اخلاص‌ها در تاريخ معاصر ايران دانست و افزود: مهندس بازرگان از جمله‌ي ‌١٠ شخصيت موثر معاصر تاريخ ايران است كه باگذشت ‌٩ سال از درگذشت وي از قدر و منزلتش در اذهان مردم نه تنها كاسته نشده، بلكه بر آن افزوده شده است.
به گزارش خبرنگار سياسي ايسنا، وي بازرگان را فراتر از عصر خود خواند كه حقانيت راه او و هم فكرانش با گذشت زمان به اثبات رسيد. از اين رو به اعتقاد وي، بازرگان نيك نام زيست، نيك نام رفت و هرچه مي‌گذرد نيك نام‌تر مي‌شود.
كديور با اشاره به پيشرفت مهندس بازرگان در عرصه‌هاي فني و مذهبي، گفت: بازرگان از يك سو از جمله روشنفكران ديني معاصر است و از سوي ديگر از جمله خوشنام‌ترين مردان سياسي ايران به شمار مي‌رود.
وي گفت: راز افزايش منزلت بازرگان، خداجويي،‌ اخلاص و استقامت اوست. همچنانكه بازرگان قديمي‌ترين احيا‌گر علوم ديني پيش از شريعتي، مطهري و طالقاني است؛ كه احساس كرد بايد آميزه‌ي وحياني دين را تقويت كرد و گوهر دين را آنچنان كه هست به مردم عرضه نمود.
اين فعال سياسي كتب ديني بازرگان(راه طي شده، عشق و پرستش و ….) را راهگشاي احيا علوم ديني دانست
به اعتقاد وي بازرگان پلي ميان روحانيون، دانشجويان و روشنفكران بود كه از هر دو سو مورد احترام بود.
رييس انجمن دفاع از آزادي مطبوعات، علت عدم انتشار كامل آثار بازرگان را دستگيري هاي چندي سال اخير اعضاي نهضت آزادي عنوان كرد.
وي در ادامه نوشته‌هاي بازرگان را به دو دسته متاخر و متقدم تقسيم و در ارزيابي خود از آنها گفت: آثار دهه‌هاي پاياني عمر بازرگان از غناي بيشتري برخوردار است. از جمله بازيابي ارزشها، هدف بعثت انبيا و ..
كديور متذكر شد: بازرگان به اين نكته رسيده بود كه حكومت كردن هدف بعثت پيامبران نيست، بلكه تزكيه منظور است تا انسان با انديشه‌هاي ديني قرين شود. از ديدگاه بازرگان اينكه دين براي حكومت آمده باشد قابل مناقشه است، البته دين داران نبايد عرصه‌ي سياست را تخليه كنند.
اين انديشمند ديني، در ادامه دو رويكرد از حضور دينداران در عرصه‌ي سياست را عنوان كرد: نخست اينكه دينداران بايد ساختار قدرت را به دست بگيرند و تنها راه اقامه‌ي شريعت از راه دين است و رويكرد ديگر آن كه دينداران در عرصه‌ي سياست باشند و اگر اكثريت بودند، قدرت را به دست بگيرند كه آن هم در گرو حوزه‌ي مدني و خواست عموم مردم است.
كديور به حضور عالماني چون آيت‌الله خراساني،‌حسين تهراني و عبدالله مازندراني در دوران مشروطه اشاره كرد كه معتقد بودند براي تصرف قدرت مبارزه نمي‌كنند بلكه براي آزادي، عدالت و آزادي مردم در حوزه‌ي عمومي مبارزه مي‌كنند، ولي در مقابل برخي عالمان قائل به برخورد استبدادي در دين بودند و استبداد را به اسلام نزديك‌تر مي‌دانستند تا آزادي.
كديور از آثار به جامانده از خراساني اينگونه نتيجه‌گيري كرد كه امور نسبيه در زمان غيبت به مردم سپرده شده است.
وي به نقل از خراساني مدعي شد: اينكه حاكم غير معصوم اختيارات مطلقه داشته باشد و آن را به دين نسب دهد، بدعت است.
كديور اين سخنان را آغاز انديشه‌اي در صده‌ي اخير در ايران دانست كه تداوم يافت و در نهضت ملي شدن صنعت نفت توسط محمد مصدق كه بازرگان خود را مريد وي مي‌دانست، ادامه يافت و بار ديگر تفكر استبدادي در مقابل تفكر مردم سالار قرار گرفت.
رييس انجمن دفاع از آزادي مطبوعات، ادامه داد: در جريان پيروزي انقلاب اسلامي نيز اين دو تفكر به نحو جديدي در مقابل هم قرار گرفتند و بازرگان عصاره‌ي انديشه‌ي خود را در واژه‌ي جمهوري دموكراتيك اسلامي عنوان كرد كه از سوي عموم درك شد.
وي افزود: بازرگان معتقد بود از آنجا كه هر كس از ظن خود جمهوري اسلامي را مي‌پذيرد، پس بايد از ابتدا بر مردم سالارانه بودن اين حكومت تاكيد كرد. همچنانكه بازرگان و طالقاني به سوي شورايي كردن حكومت پيش رفتند و از تمركز قدرت پرهيز داشتند.
اين فعال سياسي، با اشاره به اينكه بازرگان به عنوان يك فعال سياسي چندين سمت از جلمه نخست‌وزيري، ‌نماينده‌ي مردم تهران در مجلس شوراي اسلامي و دبير كلي حزب نهضت آزادي كه با مرحوم طالقاني و مهندس سحابي آن را تاسيس كرده بود، را تجربه كرد، ياد‌آور شد: هنگامي كه زمام تصدي نخست وزيري به بازرگان پيشنهاد شد، مرحوم طالقاني به وي توصيه كرد كه اين مسوليت را نپذيرد ولي بازرگان براي اينكه بتواند در مقابل وجدان خود پاسخگو باشد، نخست وزيري را پذيرفت.
كديور اضافه كرد: بازرگان معتقد بود كه اداره‌ي جامعه نيازمند توجه به عقل جمعي و تجربه‌ي بشري است كه نيازمند اعتدال و برنامه‌ريزي مي‌باشد و اين نوعي اصلاح طلبي در مقابل انقلابي‌گري بود كه در شرايط انقلابي آن زمان محلي از اعراب نيافت.
وي با بيان اينكه بازرگان سياست مدار صادقي بود و مي‌دانست كه چه زمان وارد عرصه‌ي قدرت شود و چه زمان آن را ترك گويد،‌ آن را رمز اقتدار و دانايي يك سياست مدار دانست و در ادامه سخنان خود پرسيد: آيا سرور عزيزمان خاتمي هم اين سوال برايش مطرح شده است؟
به اعتقاد وي خروج بازرگان از صحنه‌ي مديريت جمهوري اسلامي حاوي اين پيام بود كه مشي وي ‌پذيرفته نمي‌شود و جامعه تحمل آن را ندارد. از اين رو بايد به مميزات انديشه سياسي بازرگان توجه كرد.
كديور در ادامه سخنان خود گفت: بازرگان در كتاب بازيابي ارزشها مقاله‌اي با نام آزادي، خواسته‌ي ابدي، نوشته است كه اي كاش روزنامه‌هاي امروز جرات چاپ آن را داشتند.
به گفته وي بازرگان در آن مقاله گفته است كه بدون آزادي، حتي دين هم پيشرفت نمي كند. ميزان الحراره ديني بودن يك حكومت آن است كه حتي منتقدان آن هم امكان حضور آزادانه در حاكميت را داشته باشند.
كديور با بيان اينكه به اين ترتيب مي‌توان آزادانه بودن حكومت‌ها را سنجيد، گفت: اگر اين امكان در حكومتي فراهم نباشد، آن حكومت استبدادي است.
رييس انجمن دفاع از آزادي مطبوعات، خاطرنشان كرد: بازرگان در زمان حيات امام (ره) ديدگاه خود و همفكرانش را پيرامون ولايت مطلقه فقيه منتشر كرد و با صراحت نوشت كه به ولايت مطلقه فقيه اعتقادي ندارد و حتي اين نظر خود را نيز در ديداري با حضرت امام در ميان گذاشت.
كديور مدعي شد: « به اعتقاد بازرگان، ولايت فقيه ريشه ديني ندارد. آنچه كه امروز بازرگان و همفكرانش به آن متهم مي‌شوند، عدم اعتقاد به ولايت مطلقه فقيه است؛ در حاليكه افراد زيادي چنين اعتقادي ندارند. از اين رو كساني كه به شيوه‌ي بازرگان مي‌انديشند حق ويژه‌اي براي هيچ كس در عرصه‌ي عمومي قائل نيستند.»
به اعتقاد وي بازرگان و طالقاني راه خراساني را ادامه داده، دين خواهي را در عرصه‌ي عمومي دنبال ‌كردند و به دنبال كسب قدرت نبودند. از ديدگاه آنان هر نوع اختيارات نامحدود و مطلقه براي آدميان ناپسند است و با اين شيوه نمي توان جامعه را اداره كرد.
كديور اظهار عقيده كرد: بازرگان به آن دليل خواهان جمهوري دموكراتيك اسلامي بود كه حق ويژه فقها براي اداره‌ي جامعه در عرصه‌ي عمومي را انكار كند.
وي با اشاره به اينكه بازرگان به سكولار و لائيك بودن متهم مي‌شود، گفت: بازرگان قائل به جدايي دين از نهاد دولت بود. به اعتقاد بازرگان دولت را بايد كساني به عهده بگيرند كه نماينده‌ي واقعي و مستقيم مردم‌اند و هيچ شرايط ويژه‌اي براي آنان نيست.
اين فعال سياسي با اشاره به اينكه بسياري از كانديداهاي مجلس هفتم به اتهام نداشتن التزام به اسلام رد صلاحيت شده‌اند، مدعي شد: بسياري از فقهاي اماميه از جمله آيت‌الله خراساني، مازندراني، تهراني، سيد محسن حكيم، احمد خوانساري و ابوالقاسم خويي، ولايت فقيه را قبول ندارند پس آيا صلاحيت آنان نيز بايد رد شود.
به اعتقاد وي، بازرگان به دنبال پاسخگو كردن قدرت سياسي بود و معتقد بود كه تصميمات سياسي بايد به شكل جمعي و تحت نظارت عمومي اتخاذ شود. همچنانكه بازرگان به انتخابات آزاد و دموكراتيك قائل بود و انتخابات فرمايشي را بر نمي‌تابيد.
وي ياد‌آور شد: در پيش‌نويس قانون اساسي‌اي كه توسط دولت موقت تدوين شده، به تاييد امام (ره) و مراجع وقت رسيد، اصلي به عنوان ولايت فقيه پيش بيني نشده بود.
اين فعال سياسي با اشاره به اينكه بازرگان پس از كناره‌گيري از دولت تحت آماج طعن‌هاي فراواني قرار گرفت و حتي در مجلس نيز حضورش تحمل نشد، ادامه داد: در چهارمين دوره انتخابات رياست جمهوري سال ‌٦٥ كه بازرگان كانديداي اين پست شده بود، از سوي شوراي نگهبان رد صلاحيت شد.
وي اين رد صلاحيت را آموزنده و از جمله افتخارات شوراي نگهبان خواند و پرسيد كه چرا بازرگان رد صلاحيت شد؟ آيا به هر منتقدي مي‌توان هر نسبتي را روا داشت، در حالي كه بازرگان صديق‌ترين و متشرع‌ترين منتقد حكومت بود.
وي در پايان سخنانش از مسئولان خواست كه با ادب بازرگان با منتقدان خود سخن بگويند

دكتر الهه كولايي، نماينده‌ي مردم تهران در مجلس شوراي اسلامي گفت: بازرگان آزادمردي بزرگ و بزرگ‌مردي آزاد بود.
به گزارش خبرنگار سياسي خبرگزاري دانشجويان ايران(ايسنا) وي در مراسم بزرگداشت نهمين سالگرد مهندس مهدي بازرگان در حسينيه‌ي ارشاد، افزود: در تاريخ معاصر جوامع اسلامي تلاش نوگرايانه‌ي ديني در يافتن راه‌كارهاي مناسب براي خروج از انحطاط اختصاص داده شده است.
كولايي گفت: امروز گسترش اسلام و اسلام‌خواهي به واقعيتي انكار‌ناپذير تبديل شده است و بي‌ترديد در تمام جوامع بين‌المللي ترويج يك برداشت انساني از دين پاسخگوي نياز جهان ماست.
وي ادامه داد: بازخواني انديشه‌هاي افرادي مانند مهندس بازرگان از اولويت‌هاي زيادي برخوردار شده است.
كولايي هم‌چنين درباره‌ي ويژگي‌هاي شخصيتي مرحوم بازرگان گفت: بازرگان انسان آزاده‌اي بود كه سلامت اخلاق، خردورزي، تعمق، پايداري را مورد توجه جدي قرار داده بود.
وي ادامه داد: با جرات مي‌توان گفت كه مرحوم مهندس بازرگان از بنيانگذاران جنبش اصلاح‌طلبي امروز در كشور ماست، جنبشي كه تمام جهان اسلام را تحت تاثير قرار داده است. وي فردي شديدا اخلاق‌گرا و پايبند به اصول و موازين اخلاقي بود.
وي ادامه داد: بازرگان با نگراني شديد از احياي تمايلات استبدادي در جامعه سخن مي‌گفت و به شدت معتقد بود كه تحول صرفا سياسي به معني دگرگوني بنيادي زيرساخت‌هاي اجتماعي، فرهنگي و حتي اقتصادي جامعه ايران نيست. بازرگان بارها به احياي انحصارگرايي و جلوگيري از چرخش نخبگان در كشور هشدار داده بود.
كولايي در بخش پاياني سخنان خود گفت: مرحوم بازرگان كوشيد در اوج آرمان‌گرايي حاكم بر سياست خارجي كشور گرايش‌هاي واقع‌گرايانه را نيز تقويت كند.

به گزارش خبرنگار سياسي ايسنا، محمد توسلي، شهردار دولت موقت نيز در اين مراسم گفت: بازرگان رمز توسعه‌نيافتگي و عقب‌ماندگي جامعه‌ي ايران را حضور فرهنگ استبدادي مي‌دانست كه در ايران بروز و ظهور دارد و مي‌گفت بدون تعبير آزادي و انتخابات آزاد حكومت مردمي و مردسالار امكان‌پذير نيست.
وي ادامه داد: مهندس بازرگان معتقد بود كه آزادي و دموكراسي يادگرفتني است و بستر اصلي اين فرآيند تغيير ساختار به حكومت مردمي و مشاركت مردم در اداره‌ي جامعه است؛ سازوكارهاي اين فرآيند نيز برگزاري انتخابات آزاد است تا به طور طبيعي مردم در شهر و روستا مشاركت واقعي داشته باشند.
وي در ادامه به مباني انديشه و آزادي‌خواهي از ديدگاه مهندس بازرگان پرداخت.
به عقيده‌ي وي مباني انديشه‌ي بازرگان ريشه در فرهنگ اسلامي، قرآن و تاريخ چندين هزارساله‌ي ايران دارد.
وي ادامه داد: بازرگان هم در عرصه‌ي نظري و هم در عرصه‌ي عملي در طول زندگي‌اش به اين مباني‌انديشه‌اي عمل مي‌كرد و شايد كمترين سخنراني و اثري از وي بيابيد كه در آن به قرآن استناد نكرده باشد.
توسلي هم‌چنين گفت: از نظر بازرگان مختار بودن انسان روي ديگر سكه‌ي آزادي است و در حقيقت انسان آزاد خلق شده است و اگر اين آزادي از وي سلب شود بويي از انسانيت نخواهد برد.
وي در ادامه به سوابق و فعاليت‌هاي سياسي مهندس بازرگان اشاره كرد.

دكتر مجيد حاجي بابايي، عضو دفتر تحكيم وحدت(طيف علامه) گفت: هر روز بر ارج و اعتبار بازرگان افزوده و از سيل مخالفانش كه او را ليبرال مسلك مي‌خواندند كاسته مي‌شود.
به گزارش ايسنا، وي در مراسم بزرگداشت نهمين سالگرد مهندس مهدي بازرگان در حسينيه‌ي ارشاد افزود: متاسفانه روزگاري بر چنين افراد خوش نامي هجمه‌هاي بسياري مي‌رفت، اما خوشحاليم كه مخالفان گذشته‌ي او اعلام مي‌كنند كه از راه و روش خود پشيمان‌اند و مشي اصلاح‌طلبانه‌ي وي را مي‌پذيرند.
حاجي بابايي گفت: بازرگان انديشه‌ي خود را در مبارزه با استبداد بنا نهاده بود، بازرگان تا پايان عمر خود بر زندگي با ديگران وفادار باقي ماند، در مخالفت با استبداد پافشاري كرد.
اين عضو دفتر تحكيم وحدت(طيف علامه) با بيان اينكه «استبداد شخصيت انسان را مي‌كشد» گفت: بازرگان همواره با استبداد به ويژه استبداد ديني و از منظر دين با استبداد مبارزه مي‌كرد و اين از راه امر به معروف و نهي از منكر ممكن است.
حاجي بابايي گفت: كساني به خاطر درج مطلبي در يك نشريه‌ي كم تيراژ دانشجويي براي نهي از منكر به بزرگ نمايي آن پرداخته و تظاهرات كردند، ولي امروز در مقابل رد صلاحيت‌ها و توهين به بسياري از كساني كه در تدين آنها شكي نيست سكوت كرده‌اند.

به گزارش خبرنگار سياسي ايسنا، زهرا بازرگان، فرزند مهندس بازرگان نيز در اين مراسم افزود:« او با نوشته‌ها و گفته‌هايش پيغام اخلاق و از خود گذشتگي را به يادگار گذاشت، او اعتماد به نفس را به ديگران منتقل مي‌كرد و با شهامت، صبر، تواضع و شيفته‌ي فعاليت بود و سرنوشت بشر را در گرو كار و مسووليتي مي‌ديد كه افراد به عهده مي‌گيرند.»
وي افزود:« بازرگان از قانون گريزي و خصايص منفي جامعه رنج مي‌برد و براي بازسازي اخلاق جمعي تلاش مي‌كرد. بازرگان انسان را مخلوق برجسته‌اي مي‌دانست كه خداوند او را شايسته‌ي سجده‌ي فرشتگان خواند. باورهاي ديني بازرگان او را قانع كرده و به كرامت انساني اصرار ورزيده است.
دختر مهندس بازرگان با بيان اينكه از نظر پدرش «آزادي و دموكراسي نه يك روش سياسي بلكه يك ارزش است»، اضافه كرد:« بازرگان يكي از راه‌هاي رشد انسان و ابزار نهادينه كردن دموكراسي را تقويت نهادهاي مدني مي‌دانست و از همين رو بخشي از عمر خود را صرف تاسيس انجمن‌هاي مدني كرد. به اعتقاد بازرگان مردم بايد در فضايي آزاد و با گام‌هايي كوتاه و استوار تحولي در زندگي خود ايجاد كنند.»
وي گفت: بازرگان در طول زندگي سياسي اجتماعي خود و دوران پر تلاطم انقلاب با تكيه بر علم و تخصص راه‌هاي سازنده‌اي را براي حل مسائل اجتماعي پيشنهاد مي‌كرد كه گاه مورد غفلت و حتي مخالفت قرار مي‌گرفت.»
دختر مهندس بارزرگان گفت: اينكه مردم ايران در دوم خرداد اصلاحات را پذيرفتند در پي انديشه‌هاي اصلاح‌طلبي بازرگان بوده است كه در نتيجه‌ي آن بسياري از ستيزه‌گران ديروز خواهان حركت گام به گام و آرام شدند.
وي با بيان اينكه امروز دموكراسي و كرامت‌گرايي خواست عمومي مردم است آن را بيانگر تغيير اصولي اهداف و افكار مردم دانست.
دختر بازرگان يادآور شد: پدرم مي‌گفت «اميدوارم در حالي از دنيا بروم كه آزادي و حقوق اوليه‌ي مردم محقق شده باشد.»؛ به اميد آن روز.

/در حاشيه/

به گزارش خبرنگار سياسي ايسنا در حاشيه‌ي مراسم بزرگداشت نهمين سالگرد مهندس بازرگان موارد ذيل رخ داد:
***اين مراسم امروز در محل حسينيه‌ي ارشاد برگزار شد و از ساعت ‌‌٢/٣٠ تا ساعت ‌‌٥ به طول انجاميد.
*** دو پايه‌ي گل بزرگ روي سن وجود داشت كه بر روي يكي نوشته شده بود « از سوي وزراي دولت موقت » و ديگري «از سوي نهضت آزادي ايران»
*** مجري برنامه (مهندس كتيرايي، عضو دولت موقت) سياست و ديانت بازرگان را يكي خواند.
*** مجري در ابتداي مراسم از حضار خواست تا در خلال برنامه از شعار دادن جدا پرهيز كنند.
*** جلالي‌زاده در خلال سخنانش با اشاره به مصاحبه‌اي از مهندس بازرگان با روزنامه‌ي كيهان، گفت: از نگاه بازرگان خودمختاري تجزيه‌طلبانه مورد قبول نيست ولي خودمختاري به معناي اين كه هر كس اختيار خود را دارد، همچنان كه قانون نيز بر آن صراحت دارد، مورد تأييد است.
*** پيش از آغاز سخنراني كديور، جمعي از حاضران شعار درود بر كديور را سر دادند.
*** هنگامي كه كديور به انديشه‌ي بازرگان در خصوص جمهوري دموكراتيك اسلامي اشاره كرد، مورد تشويق حاضران قرار گرفت..
*** پس از سخنراني كديور مثنوي‌اي به پاس احترامات مرحوم بازرگان از سوي شادروان قرائت شد.
*** كولايي در پايان سخنان خود يادآور شد كه از جانب نمايندگان متحصن در مجلس، به اين مراسم آمده و همچنان قصد دارد كه به تحصن خود به همراه ديگران ادامه دهد و اجازه ندهد كه برخي شعور و حق مردم را مسخره كنند.
*** كولايي ازآنچه پخش اخبار يكسويه‌ي صدا وسيما مي‌خواند انتقاد كرد و آن را كوشش در جهت قطع ارتباط ميان مردم و نمايندگان دانست.
*** پس از سخنراني الهه‌ي كولايي فيلم كوتاهي از اعطاي حكم نخست‌وزيري بازرگان از سوي حضرت امام خميني(ره) در سال ‌‌٥٧ پخش شد. در اين فيلم مهندس بازرگان سمت چپ امام خميني و حجت الاسلام هاشمي رفسنجاني در سمت راست حضرت امام خميني نشسته بودند.
***حضرت امام خميني(ره) در اين فيلم بازرگان را فردي متدين، صادق و به دور از گرايش معرفي كرد كه شوراي انقلاب پيشنهاد نخست وزيري وي را داده است. حضرت امام خميني(ره) همچنين براي بازرگان و دولت وي آرزوي توفيق كردند.
*** در اين فيلم مهندس بازرگان ، اين پست را دشوارترين كار خواند و در قبال اعطاي اين مسؤوليت خداوند را شكر كرد. بازرگان گفت: با توجه به جثه‌ي ضعف و نواقص خود نبايد اين مسؤوليت را قبول كنم ولي بنابه ضرورت و وظيفه‌ي آن را مي‌پذيرم، چرا كه حضرت امير فرمودند: وقتي در برابر امر خطيري واقع مي‌شويد،‌ نهراسيد كه به حول و قوه‌ي خداوند مشكلات بر طرف خواهد شد." از اين رو براي مخاطرات و زحمات اين مسؤوليت آماده‌ام و نهايت كوشش خود را براي موفقيت و دقت در راه ملت عزيز و مسلمان ايران خواهم كرد. لاحول و لا قوه‌الا بالله و هو العلي و العظيم.
در اين فيلم پس از پايان سخنان مهندس بازرگان ، امام(ره) از مردم خواست كه نظر خودشان را راجع به دولت بازرگان كه آن را دولتي شرعي و اسلامي معرفي كردند به وسيله‌ي مطبوعات و تظاهرات آرام در شهرها اعلام كنند.
*** در ادامه‌ي اين فيلم حضور گسترده‌ي مردم در حمايت از مرحوم بازرگان به نمايش گذاشته شد كه شعارهاي ذيل را سر داده بودند.
- بازرگان و بازرگان، حكومتت مبارك
- درود بازرگان ، نخست وزير ايران
- بازرگان نخست وزير ايران است، خميني اين را گفته كه روح خدا است.
- بازرگان ،‌ بازرگان. مجري حكم قرآن.
گفتني است برخي مردمي كه حمايت خود را از دولت بازرگان اعلام مي‌كردند پوسترهايي از امام (ره) را در دست داشتند. در بخشي از اين فيلم،‌ روحاني‌اي پشت ميكروفن نشان داده شد كه شعارهاي حمايتي را سر مي‌داد تا مردم آن را تكرار كنند.
*** در بخش پاياني اين فيلم ،‌ كنفرانس مطبوعاتي بازرگان هنگام خروج از حاكميت به همراه هيأت دولتش در ‌‌١٦ آبان ‌‌٥٨ ، نمايش داده شد. بازرگان در اين كنفرانس مطبوعاتي گفته بود كه دولت بايد مورد تأييد مجلس منتخب مردم باشد. متأسفم پس از ‌‌٩ ماه كه مي‌خواهم بروم اين آرزو محقق نشده است و تغييرات عميقي در پيش‌نويس قانون اساسي ايجاد كرده‌اند و چند دستگي در حاكميت ايجاد شده و حاكميت قر و قاطي است و اين بزرگترين نگراني است.

*** بازرگان در بخش ديگري از سخنان خود گفت: نخست‌وزيري كه براي ملاقات با وزرا بايد اجازه بگيرد به درد لاي جرز مي‌خورد. چه طور ممكن است كه وزير دفاع و امور خارجه مورد اعتماد نباشند و نبايد با آنها حرف زد.
*** محمد توسلي در ابتداي سخنان خود به تأليف دو جلد از كتب بازرگان به اهتمام حسن اشكوري با نام (در تكافوي آزادي) اشاره كرد.
*** توسلي در بررسي وضعيت دوره‌هاي نخست مجلس به علت ضيق وقت از بررسي مجلس پنجم و ششم بازماند.
*** توسلي هنگامي تنها راه حل ممكن براي خروج از بحران‌هاي موجود را همان نسخه‌اي دانست كه براي افغانستان و عراق مي‌پيچند.
*** وي در بخشي از سخنان خود خطاب به نمايندگان متحصن در مجلس هشدار داد كه مبادا در برابر وعده‌هاي تأييد صلاحيت از پيگيري خواست مردم كوتاه بيايند.
*** توسلي در سخنانش افزود: چنانچه شوراي نگهبان بر رد صلاحيت گسترده‌اش پافشاري كند راهي جز قيام اسلامي، قانوني و مسالمت‌آميز براي مردم، باقي نخواهد ماند كه از طريق عدم شركت در انتخابات مي‌توانند اعتراض خود را به نمايش بگذارند. در اين هنگام جمعيت حاضر شعار دادند: تحريم انتخابات، اين است شعار مردم.
*** زماني كه توسلي آزادي كليه‌ي فعالان سياسي زنداني به ويژه آغاجري، عباس اميرانتظام، صابر،‌عليجاني، رحماني، گنجي، اشكوري، عبدي و ديگر فعالان مطبوعاتي و دانشجويي و محاكمه‌ي آنان بر اساس اصل ‌‌١٦٨ قانون اساسي را خواست مردم و شرط انتخابات آزاد خواند، مورد تشويق قرار گرفت.
*** توسلي عملكرد صدا و سيما را يك جانبه و سبب تنزل اعتبار اين رسانه عنوان كرد و در اين حال حاضرين شعار سيماي لاريجاني خاموش بايد گرددسر دادند.
*** توسلي در پايان سخنانش گفت: ما همچنان بر تقويت جبهه‌ي اصلاحات پا مي‌فشاريم و ياد يدالله سحابي، طالقاني، چمران، مصدق و منتظري را در اين راه گرامي مي‌داريم. در اين زمان حاضرين شعار درود بر مصدق، درود بر بازرگان را سر دادند.
*** حاجي‌بابايي در بخشي از سخنان خود، حرف كديور مبني بر بازرگان مقدم و بازرگان مؤخر را با دلايلي رد كرد.
*** حاجي‌بابايي در بخشي از سخنان خود با اشاره به زندگي بايزيد بسطامي كه از سوي مردم بسطام بدنام خوانده شده بود و وي نيز در پاسخ به مردم زمان خود گفته بود، ‌خوشا به حال شهري كه بدنامش بايزيد بسطامي باشد، گفت: خوشا شهري كه مرتدانش و نامسلمانانش اين جمعيت باشند. (وي در اين حال به ابراهيم يزدي و همفكرانش كه در رديف اول نشسته بودند،‌اشاره داشت.)
*** به گزارش خبرنگار ايسنا در پايان مراسم مجري از نيروي انتظامي به علت حفظ صادقانه‌ي نظم اين مراسم تشكر كرد.
*** مجري برنامه با قرائت اطلاعيه‌اي يادآور شد كه فردا - روز جمعه - مراسمي با سخنراني ابراهيم يزدي و هادي قابل در قم بر مزار مهندس بازرگان برگزار خواهد شد.
*** كتابي در نقد آثار شريعتي و تبيين انديشه‌هاي سياسي و اجتماعي وي در داخل حسينيه‌ي ارشاد، به عرصه‌ي نمايش و فروش گذاشته شده بود.
*** برخي از حاضرين در اين مراسم، هنگام خروج قصد سردادن شعارهايي را داشتند كه فورا از جانب برگزار كنندگان به سكوت خوانده شدند. با اين حال سرود "يار دبستاني من" در ميان جمعيت به گوش مي‌رسيد.
*** نيروي انتظامي در بيرون از سالن جمعيت را به دور شدن سريع از محل حسينيه‌ي ارشاد فرامي‌خواند.
*** خبرنگار ايسنا شنيد كه يكي از افسران نيروي انتظامي به نيروهاي تحت امر خود مي‌گفت كه فقط از عبارت آقايان بفرماييد استفاده كنند.
*** حضور افراد موسوم به لباس شخصي كه برخي از آنان بي‌سيم داشتند، مشهود بود.
*** نيروي انتظامي پس از خروج عمده‌ي حاضران به سربازان حاضر در مقابل حسينيه‌ي ارشاد گفت كه حاضران را تا سر خيابان همت همراهي كنند.
*** برخي از كوچه‌هاي اطراف حسينيه‌ي ارشاد توسط صفي از سربازان نيروي انتظامي بسته شده بود.