طرحى براى اصلاحات از بيرون، محمدعلى عسگرى، شرق

محمدعلى عسگرى: طرح خاورميانه بزرگ كه آمريكا آن را تهيه و در اختيار سران كشورهاى گروه هشت (كشورهاى صنعتى اروپا) قرار داده است، بايد تا ژوئن آينده بررسى و در نهايت تصويب شود. به موجب اين طرح آمريكا تصميم دارد در كنار همپيمانان اروپايى خود يكسرى تغييراتى را در كشورهاى خاورميانه بزرگ _ از مراكش تا پاكستان _ به وجود آورد. طرح حاضر هر چند مكمل طرح «مشاركت آمريكا و خاورميانه» است. اما بيشتر از كشورهاى اروپايى خواسته مى شود تا به خاطر «حفظ منافع آمريكا و همپيمانانش» از طريق يكسرى اصلاحات اجتماعى و اقتصادى منطقه خاورميانه را «بازسازى» كنند تا در مجموع منافع «مشترك» كشورهاى غربى و صنعتى تأمين شود.

اين اصلاحات در سه جهت ۱_ تشويق دموكراسى و روى كار آمدن حكومت هاى صالحه، ۲- ايجاد جامعه اى اطلاعاتى ۳ _ توسعه فرصت هاى اقتصادى ترسيم شده است. در بخش نخست، طرح ياد شده بر مسائلى چون انتخابات آزاد، تقويت نقش مجالس كشورها با نظارت كشورهاى غربى، افزايش مشاركت زنان در حيات سياسى و مدنى كشورهاى خود تأكيد دارد. در بخش جامعه اطلاعاتى نيز بر ايجاد رسانه هاى مستقل، مبارزه با بيسوادى، اصلاح نظام آموزشى و آموزش از طريق اينترنت تأكيد شده است. در بخش اقتصادى نيز مسائلى چون مبارزه با فساد، سرمايه گذارى به منظور رشد و توسعه اقتصادى كشورها از طريق اعطاى وام و تأسيس «سازمان مالى خاورميانه بزرگ» و «بانك توسعه خاورميانه بزرگ» و اجراى برنامه هايى كه سيطره دولت را بر بخش هاى اقتصادى كاهش دهد مطرح و در كنار پيشنهادهاى تجارى نظير پيوستن به سازمان تجارت جهانى، تأسيس مناطق آزاد تجارى و بازرگانى عنوان شده است. در اين طرح هر چند اسرائيل هم جزء كشورهاى خاورميانه بزرگ به حساب مى آيد اما عمدتاً مخاطب آن كشورهاى اسلامى و عربى است و در مجموع مى خواهد تكليف كشورهاى غربى را با كشورهاى عرب و مسلمان روشن ساخته و راهكارى دراز مدت را براى آينده روابط اين دو مجموعه بزرگ جهان ترسيم كند.

به نظر مى رسد طرح ياد شده با همه جزئياتش و اصرارى كه آمريكا براى تصويب آن دارد چيزى شبيه به معاهده هلسينكى و توافقات كشورهاى غربى پس از جنگ جهانى دوم و در رابطه با بلوك شرق باشد. اگر در آن زمان ايدئولوژى ماركسيسم و مجموعه كشورهاى بلوك شرق تهديدى براى جهان سرمايه دارى به رهبرى آمريكا محسوب مى شد، ظاهراً امروزه به خصوص پس از حوادث ۱۱ سپتامبر، ايدئولوژى اسلام سياسى در كشورهاى خاورميانه تهديد جدى براى آمريكا و جهان سرمايه دارى محسوب مى شود. از اين رو آمريكا مى كوشد با شريك كردن ساير كشورهاى اروپايى و با تدوين يك استراتژى درازمدت تغييرات ساختارى و مهمى را در كشورهاى اسلامى پديد آورد كه ديگر سرزمينى حاصلخيز براى به اصطلاح آنان «تروريسم» نباشد. تجربيات گذشته تاريخى نيز نشان مى دهد كه تعويض يك رئيس جمهور در آمريكا و انتقال قدرت از «جمهوريخواهان» به «دموكرات ها» يا از «بازها» به «كبوترها» و يا روى كار آمدن جريان هاى راست يا چپ در كشورهاى اروپايى در اين استراتژى خللى ايجاد نمى كند، به همان دليل كه در گذشته و در مقابله با بلوك شرق چنان تأثيرى مشاهده نشد. به اين ترتيب كشورهاى خاروميانه بايد خود را براى يك دوره تغييرات جدى و چالش مستقيم با غرب آماده سازند.سران رژيم هاى مصر و سعودى چندى پيش موضع خود را اعلام و گفتند كه «اصلاحات از خارج» در نظر آنان مردود است.

عمروموسى دبيركل اتحاديه عرب نيز بارها از عنوان كردن چنان طرح هايى انتقاد و اصلاحات را امرى داخلى دانست.با اين وصف عمروموسى اعتراف داشت كه طرح تازه آمريكا و موضع گيرى كشورهاى عرب نوعى شكاف را در بين اين كشورها نشان مى دهد. اين اعتراف تاييدى است بر اينكه كشورهاى عرب موضع واحدى ندارند. در واقع برخى از طرح آمريكا حمايت كرده و در آينده از شركاى غرب خواهند بود و بعضى در موضعى مخالف قرار داشته و بايد تكليف خود را با اين چالش تازه روشن سازند. طرح «خاورميانه بزرگ» اگر اروپائيان را بتواند با خود همراه كند، خود به خود سازمان ها و نهادهاى سياسى و نظامى غرب از «ناتو» گرفته تا «سازمان تجارت جهانى» و غيره را نيز با خود همراه خواهد كرد تا به رهبرى آمريكا پروژه واحد و همه جانبه اى را در مورد كشورهاى خاورميانه پياده كنند.

اينها همه درحالى اتفاق مى افتد كه از يكسو كشورهاى مسلمان به دلايل مختلف در غرب به صورت كشورهاى حامى تروريسم معرفى مى شوند و اقدامات بعضى رژيم هاى تندرو اسلامى و بعضى گروه هاى شاخص چون القاعده نيز اين اتهام را دامن مى زند و از سوى ديگر به دليل اختلافات سياسى و ايدئولوژيك هيچ گونه وحدت، تفاهم يا ائتلافى جدى در بين كشورهاى ياد شده مشاهده نمى شود كه در كل بتواند آنها را به صورت يك بلوك واحد مطرح و از حقوق يا منافع استراتژيك آنان حمايت كند. درواقع كشورهاى خاورميانه نه تنها هيچ استراتژى روشنى براى مقابله با كشورهاى غربى ندارند، بلكه در درون خود نيز هنوز هيچ استراتژى روشن و شفافى را براى انجام اصلاحات پى نريخته اند. طرح ها و پروژه هايى نيز كه طى اين چند سال به ويژه پس از حوادث ۱۱ سپتامبر و سقوط عراق مبنى بر پيشبرد روند «اصلاحات» در اين كشورها مشاهده مى شود بيشتر شبيه به كاريكاتورهاى ناخواسته اى است كه اقداماتى ناگزير و محدود را در پى داشته و قطعاً نمى تواند تغييراتى بنيادين را در ساختار و ماهيت رژيم هاى قبيله اى و تك حزبى و استبدادى حاكم بر كشورهاى خاورميانه فراهم آورد.

اكنون پرسش جدى اين است كه در صورت تصويب «طرح خاورميانه بزرگ» توسط كشورهاى غربى و اجراى آن چه سرنوشتى در انتظار رژيم هاى حاكم بر منطقه خواهد بود؟ در طرح جديد آمريكا هرچند استفاده از نيروى نظامى نيز براى اينگونه تغييرات مجاز شمرده شده است اما در وهله اول همكارى با دولت ها و به ويژه تقويت روند اصلاحات پيش بينى شده است. با اين وصف نتيجه شتابزده اى كه عايد مى شود اين است كه رژيم هاى مذكور راهى جز اصلاحات اساسى را فراروى خود ندارند. در غير اين صورت چه بسا ممكن است به همان سرنوشتى دچار شوند كه صدام حسين در عراق شد.

ادامه دارد