امسال مصادف با صد و سی و پنجمین سال تولد مصدق بزرگ است که در۲۹ اردیبهشت ۱۲۶۱ پا به عرصه وجود گذاشته بود. علی رغم همه‌ی کوشش‌های چهل‌ساله‌ی جمهوری اسلامی و یک ربع قرن سانسور پس از ۲۸ مرداد برای به فراموشی سپردن نام رهبر بزرگ نهضت ملی ایران این نام همچنان در دل نسل‌های پی‌در‌پیِ مردم کشور زنده است و همچون مهرتابانی راه ملت ایران را روشن ساخته ایران را به ادامه‌‌ی ایستادگی و مبارزه برای بازیافت حقوق دموکراتیک از دست رفته‌اش، که در آستانه‌ی دست یافتن به آنها، چنگ انداختن ملایان بر جنبش مردم و استقرار رژیم ضدایرانی آنها مانع از آن شد، فرا‌می‌خواند.
از سوی دیگر با انتشار اخیر بخش مهمی از اسناد طبقه‌بندی شده‌ی وزارت خارجه‌ی آمریکا که می‌تواند پرتو نوینی بر نقش قدرت های استعماری و محافل داخلی در سرنگونی دولت ملی مصدق و، در اثر نتایج درازمدت آن، پیدایش جمهوری ملایان بتاباند، فرصت دیگری فراهم کرده‌است که سازمان های جبهه ملی ایران در اروپا با اغتنام آن لازم دانست که برای بزرگداشت بزرگمرد تاریخ سیاسی معاصر ایران بار دیگر به بررسی زندگی درخشان و خدمات استثنائی او در راه استقلال کشور و احیاءِ دستاوردهای گرانبهای انقلاب مشروطه، که مافیای جاهل و فاسق حاکم بر کشور از هیچ کوششی برای محو آثار آن خودداری نکرده‌است، بپردازد.
ضمناً مصدق بر گردن ما بیش از آن حق دارد که بجای آموزش هوشمندانه از زندگی وی و پژوهش دقیق و دانشورانه دربارهی راه و مبازات او تنها به تکرار شعارهای همیشگی، که البته در زمان حیات وی به‌حق بر زبان انبوه مردمان هوادار وی در خیابان ها جاری بود بسنده کنیم و خشنود باشیم.
دربارهی دکتر مصدق تاکنون بسیار نوشته اند؛ هم در ستایش او و هم بر ضد او؛ هم ایرانیان در میهنش ایران و هم انیرانیان در همه جا. در آینده هم چون گذشته دربارهی این مرد استثنائی همچنان خواهند نوشت.
اما دربارهی اینکه او که بود، چه می خواست و چه کرد، باید هرباره برای هر نسلی که پا به عرصه‌ی جامعه و تاریخ ایران می گذارد از نو نوشت تا چهره‌ی تابناک این مرد سیاسی بی‌مانند کشور ما هربار و هرچه بیشتر شناخته شود و نیز غبارهای دروغ و تحریفی که دشمنان ایران علیه آن برانگیخته اند هرگز برآن ننشیند.
بدین منظور لازم است از یک سو خطوط برجسته‌ی کار و زندگانی او، که تجلی آن هدف ها و ارزش های ملی و معنوی بوده که مصدق زندگی خود را تمامأ صرف پاسداری از آنها و تحکیم آنها کرد بار دیگر به دقت شناسانده شود، و از سوی دیگر انواع فریبکاری ها و ترفندهایی که دشمنان ملت ایران علیه حضور پایدار او در ذهن مردم و در میان جامعه ی ما بکار می برند معرفی و افشاء گردد.
مصدق که از لحاظ سنی همزاد و از لحاظ زندگی خود یارِ پایدار نهضت مشروطه‌ی ایران بود در تمام طول زندگانی همه‌ی همت و نیروی خود را مصروف پیروزی اصولی کرد که این نهضت در راه به کرسی نشاندن و تجسم آنها در نهاد های قانونی و زندگانی سیاسی هرروزه برپا شده بود.
مشروطه‌ی ایران برای گسستن بندهای اسارت داخلی و خارجی از دست و پای ملت ایران بوجود آمده بود. سران مشروطه با آگاهی و درایتی استثنائی بدین واقعیت پی برده بودند که رهایی کشور از مداخلات بیگانه بدون آزادی ملت از اسارت داخلی در زنجیر نظام سیاسی خودکامه و قطع نفوذ متحدان داخلی آن و همه‌ی انگل های اجتماعی ممکن نیست؛ و نیز می دانستند که متقابلأ آزادی ملت از بند خودکامگان ریز و درشت داخلی نیز بدون قطع نفوذِ استعمار بیگانه نمی تواند تحقق یابد.
بدین ترتیب برنامه‌ی نهضت مشروطه که برافکندن همزمان همه‌ی بندهای اسارت از گردن ملت ایران، و در سایه‌ی آن آزادی و شکوفایی هرچه بیشتر همه‌ی نیروها و استعداد های انسانی، فرهنگی و اقتصادی کشور بود، در تمام طول زندگانی مصدق به برنامه ی مبارزه‌ی خستگی ناپذیر او نیز بدل شد.
چون به تلاش های دوران جوانی او پس از استقرار مشروطیت می نگریم می بینیم همگی آنها برگردِ محورهای اصلی زیر انجام گرفته است
ـ ایستادگی در برابر اعمال نفوذ و مداخلات نمایندگان و عمال استعمار در امور داخلی ایران
ـ مبارزه با قانون شکنی، فساد اداری و ستم اجتماعی
ـ کوشش مداوم در راه تاًسیس نهاد های اداری و سیاسی جدیدی که پاسخگوی خواست های مشروطه خواهان و نیازهای ایران جدید بوده باشد. اصلاحات او در نظام دارایی ایران را می توان همچون نخستین اقدامات اصلاحی بزرگ او نام برد.
ـ تلاش در راه ترویج دانش های اداری و سیاسی جدیدی که خود نیز پس از پایان تحصیلات در اروپا با انبانه ای فرهنگی سرشار از آنها به کشور بازگشته بود.
ـ مقابله و مخالفت با کودتای سوم اسفند و اقامت در چهارمحال بختیاری تا زمان برکناری دولت منبعث از آن کودتا.
ـ و بالاًخره، در ادامه ی همین ایستادگی، آنهم با منطقی آهنین و از جان گذشتگی کامل، مقاومت در برابر خواست رضاخان دایر بر انقراض سلطنت از قاجاریه (و انتقال آن به خانواده ی او)، و خودداری از هرگونه همکاری با وی پس از غصب عنوان پادشاهی به دست او.
این عمل تاریخی اخیر بود که مصدق را به مدت شانزده سال دچار انزوای سیاسی، حبس و نفی بلد کرد و در معرض خطر مرگ قرارداد.
او که پس از سلطنت رضاشاه نیز همچنان در دوره‌ی ششم مجلس شورای ملی به نمایندگی مردم انتخاب شده بود، از آنجا که مانند گذشته با سپردن امور حساس کشور به دست مستشاران خارجی مخالف بود، در این مجلس علی اکبر داور وزیر عدلیه را که گفته بود قصد دارد برای تدوین قانون مدنی ایران از اینگونه کارشناسان دعوت کند با سخنرانی خردمندانه‌ای از این عمل منصرف ساخت و سبب شد که این کار به‌دست هیأتی هشت‌نفره از متخصصان حقوق ایرانی و خارجی(فرانسوی، بلژیکی، مصری و عثمانی) انجام پذیرد.
پس از رفتن دیکتاتور از ایران، به علت کشته شدن شمار بزرگی از مردان سرشناس سیاسی و اجتماعی کشور در دوران شانزده‌ساله‌ی خودسری وی، جامعه‌ی ما از وجود بسیاری از سران آزموده و شناخته شده‌ی سیاسی خود محروم مانده بود و مصدق تنها رهبر شایسته‌ی سیاسی بود که به دلیل سالیان دراز مقاومت بر سر منافع و مصالح ملی و از خود گذشتگی در راه ارزش هایی چون اصل حاکمیت ملی و آزادی های ناشی از آن مورد اعتماد محافل ایراندوست و آزادیخواه ایران و مورد علاقه‌ی بخش های وسیعی از مردمی بود که نگران سرنوشت و خواستار بهبودِ هرچه بیشترِ وضع کشور خود بودند. او نیز چنانکه خواهیم دید، مانند دوران جوانی، نشان داد که در این راه تنها و تنها به نیرو و آگاهی ملت متکی است و بدین جهت در همه‌ی اقداماتی که در پیش می گرفت پیشتر و بیشتر از همه روی سخنش با مردمی بود که آگاهی و شرکت آنان درتعیین سرنوشت کشور را مطمئن ترین ضامن پیروزی و تعالی ملی می دانست.
در این دوران افزون بر اینکه کشور در اشغال نیروهای سه قدرت بزرگ بیگانه به سر می برد، به علت یک دوران دراز شانزده‌ساله‌ی خلاء در اندیشه ی سیاسی، سه نوع ایدئولوژی افراطی نیز در ایران سربلند کرده بود.
یکی از آنها تمایلات توتالیتر متمایل به قدرت های محور و بویژه آلمان نازی بود که در دوران دیکتاتوری شرایط مساعدی برای رواج آنها فراهم شده بود؛ دو دیگر گرایش هوادار نظام توتالیتر حاکم در اتحاد شوروی بود که در وجود و تبلیغات ایدئولوژیک حزب توده تجلی می یافت؛ و بالاًخره، تمایلات افراطی مذهبی که در واکنش به سختگیری های بی رویه و غیرقانونی زمان دیکتاتوری، به اشکال تروریستیِ متمایل به نوعی فاشیسم مذهبی ظهور کرده بود که در نهان از سوی محافل خودکامگان درباری تقویت و از طرف عمال استعمار انگلیس دستکاری می شد و گوشه ی چشمی هم به نازیسم آلمان داشت. نمایش خارجی این گرایش فداییان اسلام بودند و در راًس این گرایش و نظائر آن سید ابوالقاسم کاشانی و در پشت پرده ی کار آنها سید جوان تری به نام آقا سید روح الله خمینی قرار داشتند؛ یکی از نیروهای اشغال کننده ی ایران(ارتش انگلستان) آن سید کاشانی را نیز به اتهام تمایلاتش به آلمان نازی و نزدیکی هایش با آن بازداشت کرده بودند.
برخلاف تبلیغات غربی، که با شروع جنگ سرد و پس از تشکیل فرقه ی دموکرات گرایش هوادار شوروی را با عنوان "خطر کمونیسم" بزرگ می کرد تا دولت مصدق را همچون مقدمه ای برای سقوط ایران به اردوگاه شوروی معرفی کند، خطرناک ترین این سه گرایش توتالیتر همانا گرایش مذهبی افراطی بود که در نظر داشت تا، با برقراری یک نظام دینی توتالیتر، شکست خود در نهضت مشروطه و سختگیری های دوران دیکتاتوری را یک جا تلافی کند! افزون بر اینها تمایل توتالیتر مذهبی به دلیل ریشه های آن در اقشار متنفذ و انگل داخلی و تبانی آن با محافل توطئه گر و فاسد درباری(عیناً مانند دوران استبداد صغیر و تبانی شیخ فضل‌الله نوری با دربار محمد علی شاه) از یک پایگاه اجتماعی سنتی نیز برخوردار بود که دو گرایش دیگر از آن محروم بودند، و به همین دلیل، در صورت ضعف دموکراسی، حرکت اخیر، دست در دست هیئت حاکمه‌ی متحد دربار و وابسته به استعمار انگلیس بزرگترین خطرها برای آینده ی ایران محسوب می شدند.
در نتیجه، نه تنها مقابله با مداخلات همیشگی انگلستان احترام کامل به حاکمیت ملی و رعایت قانون اساسی را می طلبید، بلکه تنها راه مقاومت در برابر این گرایش های افراطی، بویژه گرایش سوم نیز همانا تحکیم پایه های دموکراسی و بویژه گسترش فرهنگ آزادیخواهی و تجربه ی دوران مشروطه در میان وسیعترین بخش های جامعه بود.
بنا به همین دلائل، از دید مصدق، نه تنها راه مقابله با مداخلات دائمی بیگانه، بلکه تنها شیوه‌ی مقاومت در برابر این گرایش های افراطی همانا تحکیم پایه های دموکراسی و بویژه گسترش فرهنگ و تجربه ی آزادیخواهی در میان وسیعترین بخش های جامعه بود.
مشارکتِ همه ی بخش های مردم در تعیین مقدرات خود و کشور که از همان ابتدای جوانی برای مصدق از جایگاهی بزرگ برخوردار بود در این زمان اهمیت باز هم بیشتری کسب می کرد. او بدین منظور با استفاده از هر فرصتی با مردم سخن می گفت؛ چه در دوران رهبری اقلیت در دوره های چهاردهم و شانزدهم مجلس شورای ملی، چه در دو سال و نیم دوران نخست وزیری، چه در دوران های حبس و ممنوعیت فعالیت سیاسی (در فاصله ی این دو دوران مجلس در احمدآباد و همچنین در جریان محاکمه ی غیرقانونی در دادگاه نظامی، و در دوران گذراندن حبس سه‌ساله در زندان قصر) و پس از آن، باز هم، تا پایان زندگی در احمدآباد( با اینکه در آنجا اجازه ی ملاقات جز با نزدیک ترین اعضاء خانواده اش را نداشت) با استفاده از هر امکانی مردم را در جریان مسائل کشور قرار می داد و اندیشه های خود را با آنان در میان می گذاشت.
نقش فعال و ماهرانه ی او در مجلس چهاردهم به منظور جلب توجه جامعه به اهمیّت انتخابات آزاد، رعایت حقوق شهروندان، و، از همه درخشان تر، به تصویب رسانیدن طرح قانونی منع اعطاء امتیازات به کشورهای خارجی بدون تصویب مجلس، خیره کننده بود.
دنباله‌های همان افشاگری ها درباره ی مسئله ی نفت در مجلس چهاردهم بود که سرانجام، در مجلس شانزدهم، با مهارت باز هم بیشتری که مصدق در رهبری مردم و مجلس نشان می داد، و با پشتیبانی فراکسیون نهضت ملی، به تصویب قانون ملی شدن صنایع نفت در سراسر کشور انجامید.
در همه‌ی این احوال، بویژه در دوران نخست وزیری وی با گزارش های ادواری به مردم از طریق رادیو و مجراهای دیگر دربارهی پیشرفت های کار دولت و خاصه مسئله‌ی نفت و دشواری هایی که دولت ملی با آنها روبرو می شد، اراده و فعالیت ملت را در راه پیروزی بر دشمنان استقلال و آزادی و منافع ایران شرکت می داد و می کوشید تا جامعه در مبارزات دولت از نزدیک و با حد اکثر آگاهی از امور و حقایق شریک گردد و خود را در آن شریک بداند.
از دید او در راه خوشبختی جامعه هیچ چیز نمی توانست جای آگاهی و تجربه ای را بگیرد که مردم می توانستند با شرکت آزادانه ی خود در مبارزه، ضمن حفظ عقاید و مسلک های متفاوت، به دست آورند.
در مقابل، هیئت حاکمه، شامل شاه و درباریان، وابستگان متنفذ آنان، مانند پرورش یافتگان دوران دیکتاتوری رضاشاهی و سران قدرتمند دینی که در نهان و در عیان در امتیازات اقتصادی و اجتماعی با آنان شریک بودند، از آگاهی مردم و از کسب تجارب دموکراتیک از طرف ملت سخت بیمناک بودند و هرکدام از آنان با همه ی وسائلی که در اختیار داشت در تحمیق جامعه و جلوگیری از گسترش تجربه ی دموکراسی کوشش می کرد.
خاطره‌ی تلخ و تجربه ی مرگبار دوران دیکتاتوری رضاشاهی، از طرفی، غارت ثروت های زیر‌‌زمینی کشور، که در نتیجه‌ی آن فربه کردن امپراتوری انگلستان با تهیدستی و مسکنت بزرگترین بخش های ملت ایران تناسب مستقیم داشت، از طرف دیگر، و بالاًخره خطری که آینده‌ی ایران را از جانب ریشه دارترین گرایش افراطی تهدید می کرد، برنامه ی آزادیخواهان و میهن دوستان ایران، و در پیشاپیش آنان مصدق را که چیزی جز استوار ساختن هرچه بیشتر پایه های دموکراسی با رواج عملی و فرهنگی آن در جامعه، و قطع دست استعمار از منابع طبیعی کشور نبود، به سرعت روشن ساخته بود.
مصدق که شخصأ نقش ملایان افراطی و درباری در دوران مشروطه و استبداد صغیر و قتل های مشروطه خواهان به اشاره ی آنها را به چشم دیده و از یاد نبرده بود هیچگاه از خطر آسیب آنان برای حاکمیت ملی، و برای آزادی اندیشه و حقوق انسانی مردم غافل نبود؛ او نه به علت عدم پای بندی به ارزش های معنوی و اخلاقی جامعه، بلکه، درست به عکس، و به دلیل استواری مبانی معنویت در باور ها و روحیه اش، این گرایشِ همواره وابسته به استعمار را برای سلامت سیاسی و اخلاقی جامعه بزرگترین خطر دانسته، در برابر آن نیز مانند خطرهای دیگر آن زمان، دموکراسی را مؤثر ترین پادزهر بشمار می آورد.
محمد رضاشاه که کمترین تصوری از اهمیت دموکراسی، نه فقط برای سرنوشت کشور، بلکه حتی برای موقعیت نهاد سلطنت نداشت، دربار خود را به لانه‌ی توطئه‌ی عمال استعمار انگلیس و یک مرکز فساد و سوء استفاده از خزانه ی ملت تبدیل کرده بود.
نبرد اصلی در سال های میان شهریور بیست تا ۲۸ مرداد بر سر حاکمیت ملیِ بیان شده در قانون اساسی، و استقلال کامل کشور خاصه با قطع دست استعمار از ثروت های طبیعی آن بود؛ نبردی میان آگاه ترین نیروهای ملت ایران به رهبری مصدق از یک طرف، و انواع تمایلات خودکامه و افراطی بر سر منافع خصوصی و طبقاتی خود به سرکردگی شاه و آخوندهای درباری و توتالیتر از طرف دیگر.
گرچه مبارزات این دوران ملت ایران و دکتر مصدق، که به دلیل درگیری ایران با انگلستان، بزرگترین قدرت استعماری زمان، و برای استیفای حقوق خود در مسئله ی نفت، بیشتر در صورت بین المللی ان جلوه‌گر شد، نبرد آنان در درجه‌ی نخست در راه تحکیم حقوق اساسی ملت بود تا مردم کشور بتوانند بنا به تشخیص و اراده ی آزاد خویش برای کشور آینده ای روشن، آبرومندانه و همراه با عدالت و رفاه عمومی بسازند، و چنانکه مصدق بارها در پیام های خود به ملت یادآوری می کرد، ایرانی شایسته ی تاریخ آن و منطبق با خدمات درخشانش به فرهنگ و تمدن جهان.
به همین دلیل مصدق در سخن از دموکراسی تنها به نهادهای قانونی و مزایای صوری آن خرسند نبود و در همه‌ی دوران های تصدی در هر مقام، یا نمایندگی مجلس، با استفاده از همه‌ی امکانات می کوشید تا مهم ترین و حیاتی ترین اصلاحاتی که می توانست در جهت بهبود زندگی واقعی مردم تحولات مؤثر ایجاد کند، به دست خود او یا دیگران عملی شود.
پیش از این اشاره‌ای کوتاه به مساعی او در جهت سر و سامان دادن به نظام مغشوش مالی ایران در دوران پس از مشروطه و کمک به پیشرفت وزارت دارایی در حال تاًسیس کشورکردیم.
از جمله اصلاحات مهم دیگری که او همواره در مد نظر داشت اصلاح قانون انتخابات، شرط نخست برخورداری از یک مجلس ملی واقعی و اصل دوم برنامه ی دولت ملی او، آزادی احزاب و مطبوعات شرط حیاتی تحقق هر دموکراسی، بهبود وضع طبقات زحمتکش از طریق وضع یک قانون کار و بیمه های اجتماعی شایسته و آبرومند، سالم ساختن سطوح فرماندهی قوای مسلح و دستگاه های امنیتیِ برجامانده از دوران دیکتاتوری، قوانین ناظر به آزادی روستاییان کشور از شرایط سخت و ناهمواری که علاوه بر دشواری زندگی و تنگدستی، عقب ماندگی آنان از کاروان تعالی فرهنگی و سوء استفاده‌ی سیاسی مراکز قدرت از آنان را نیز به همراه داشت، تصویب قوانینی که بر اساس آنها می بایست درهمه ی شهرها و روستاها شوراهایی انتخاب می‌شد که هر یک وظیفه‌ی اداره‌ی امور حوزه‌ی انتخابی خود را به عهده می داشتند، و بالاًخره تصفیه‌ی دستگاه عدالت از راه ریشه‌کن کردن فساد و قانون‌شکنی در دادگستری و انحلال دادگاه های فوق العاده‌ی نظامی(که کودتاچیان در محکمه‌ی نظامی، به رغم این تذکار مصدق که با قوانین مصوب دولت وی«این دادگاه ها دیگرغیرقانونی است»، با این پاسخ ناوارد و جاهلانه که «دولت او برکنار شده است»، خود وی را دریکی از آنها محاکمه کردند!)، شایان یادآوری است.
پیداست که چنین اصلاحاتی همواره مستلزم و متضمن افشاء مراکز فساد و حسابرسی ملت از زمامداران و شخصیت های فاسد و خیانتکاری بود که در سایه‌ی استبداد قدیم یا با استفاده از شرایط دوران دیکتاتوری زیان های بزرگی را متوجه منافع و مصالح عالیه‌ی کشور کرده بودند.
این اشخاص باید به مردم معرفی می شدند تا اگر هم به محکومیت نرسیدند نام آنان در تاریخ بماند و جامعه دریابد که هیچ فساد و خیانتی فراموش نمی شود.
از مهم ترین نمونه های اینگونه شخصیت های سیاسی که مصدق، پس از شانزده سال خاموشی اجباری، با دست یافتن به کرسی مجلس چهاردهم اعمال و گذشته‌های آنان را به اطلاع مجلس و مردم رسانید کسانی چون سید ضیاء‌الدین طباطبایی عامل کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ (۱۹۲۱) بود.
یکی از مهره های دوران دیکتاتوری رضاشاهی و آخوند سابق، محسن صدر(صدرالاشراف) از ماًموران محاکمه‌ی آزادیخواهان در دوران استبداد صغیر و مسئولان صدور حکم اعدام عده‌ای از آنان بود. در عین حال او در دوران دیکتاتوری رضاشاهی به مقامات قضایی متعددی از جمله دادستانی کل کشور و دو بار به وزارت دادگستری منصوب گردید، و در سه دوره‌ی آخر انتخابات دوران رضاشاهی به نمایندگی مجلس رسید. در ۱۳۲۴، در دوران مجلس چهاردهم که بخشی از نمایندگان به او "میرغضب باغشاه" لقب داده بودند، هنگامی که او به نخست وزیری منصوب شد از طرف مصدق، نماینده‌ی اول تهران، به علت سیاست دولتش و گذشته ی سنگینی که به دوش می کشید مورد بازخواست سیاسی و اخلاقی شدید قرارگرفت.
دو تن دیگر از مهره های سیاه دیکتاتوری و نفوذ انگلستان که مصدق سکوت درباره ی گناهان آنان را جایز ندانست سید محمد تدین و علی سهیلی بودند.
یکی از آنان، تدین، کسی بود که در مجلس پنجم هنگامی که بر طبق آیین نامه می بایست نامه‌ی استعفای مستوفی الممالک را، که بجای مؤتمن الملک انتخاب شده بود، به سمع مجلس برساند، آیین نامه را، علی رغم اعتراضات مکرر سید حسن مدرس، زیرپا گذاشت تا ماده‌ی واحده‌ای را که علی اکبر داور به اراده‌ی رضاخان و به منظور تصویب انقراض سلطنت از خاندان قاجار تهیه کرده بود، به تصویب مجلس برساند. او در دوران سلطنت رضاشاه، پیش از آنکه به علت سوء استفاده‌ی مالی از شاه مغضوب گردد، به وزارت معارف( آموزش و پرورش) رسید. پس از شهریور بیست او از نو به مقامات مهمی دست یافت. دیگری علی سهیلی بود که به دلیل سرسپردگی به دیکتاتور، و باز هم بیشتر به حامیان انگلیسی خود، هم پیش از شهریور چند بار به وزارت رسید و هم پس از آن به وزارت و نخست وزیری دست یافت. در بار دوم نخست وزیری او در سال ۱۳۲۱، با وزارت کشور تدین بود که آن دو در افکار عمومی متهم به قانون‌شکنی شدند؛ در مجلس چهاردهم تدین به اختلاس در دوران وزارت و دخالت در انتخابات متهم شد و سهیلی به ارتکاب چند فقره جرم، که مهم ترین آنها عبارت بود از دخالت در انتخابات چند شهر و استان، توقیف غیرقانونی مطبوعات، سوء استفاده از حکومت نظامی و ارسال غیر قانونی مبالغی به خارج از کشور. آنان، هر دو، در اثر اعلام جرم مصدق و سید مهدی فرخ نمایندگان مجلس چهاردهم از طرف دیوان عالی کشور محاکمه شدند.
با وجود حکم تبرئه‌ی آنان، نُه سال بعد، درهنگامه‌ی ملی شدن صنعت نفت، وقتی که روش اصلی دولت انگلیس برای خروج از آن بحران رساندن کس دیگری به نخست وزیری ایران بجای مصدق بود، زمانی که آنتونی ایدن وزیر خارجه‌ی انگلستان از سفیر ایران در لندن، همان علی سهیلی، که ایدن می گوید «یکی از دوستان خودم بود»، درباره ی وضع مصدق درجامعه پرسش می کند، می گوید او «نظریاتم را تصدیق کرد و گفت که وضعیت مصدق مثل سابق [به محبوبیت سابق] نیست و قول داد که شخصأ هر قدر می تواند به ما کمک کند» !
بر خلاف برخی از نخبگان آن زمان، یکی دیگر از ویژگی های مصدق اعتقاد او به شایستگی ایرانیان برای اداره‌ی کشور خود و اعتماد به نفسی بود که او در برابر خارجیان، و خاصه کسانی که به عنوان "کارشناس" از طرف آنان در اداره‌ی امور ایران اظهار نظر می کردند یا بدین منظور استخدام می شدند، نشان می داد. او در خاطراتش نمونه های آموزنده‌ای از مکالمات خود با برخی از این "کارشناسان" را، با نشان دادن عدم تطبیق نظرات آنان با واقعیت های ایران، یادآوری کرده است.
در عین حال، اعتقاد به همین اصل هم برای او یک جزم جامد نبود. کما اینکه در دوران نخست وزیری در یکی دو مورد که مسائلی با خصوصیات جهانی در برابر دولت مطرح شد نظر کارشناسان غیرایرانیِ با‌صلاحیتی را برای مطالعه خواست و به برخی از آنها عمل نیز کرد.کسانی که در اظهار نظر پیرامون علل سقوط دولت ملی مصدق از "عدم واقع" بینی او، یا "عدم استفاده ی وی از سیاستی واقع‌بینانه" سخن می گویند معمولأ یا مغرضند، یا از روی نادانی نخوت آمیزی چنین اظهار نظر می کنند. نخست باید گفت اینان جملگی از کسانی هستند که تاریخ را از پایان می‌نویسند و در نتیجه می توانند همه ی عوامل را پس از رخ دادن وقایع به سود پندار خود تفسیر‌کنند. دوم اینکه آنان اصل را بر این می‌گذارند که اگر در اقدامی بیم خطر وجود داشت پرهیز از آن درست تراست؛ و پیداست که چون در هیچ اقدام بزرگی نمی توان همه‌ی خطرها را پیش بینی و برطرف کرد، نتیجه این می شود که دست روی دست گذاشتن و رضا به قضای روزگار دادن بیش از هرکار مقرون به احتیاط باشد؛ و باز بر همین اساس پدران مشروطه نیز، که بیش از یک سده پس از جنبش عظیم آنان هنوز نتیجه ی مورد نظر از کارشان حاصل نشده است بهتر می‌بود که از ابتدا فکر چنین نهضتی را به مخیله راه نمی دادند!
واقعیت این است که به هنگام تصویب قانون ملی شدن صنعت نفت در مجلس در همه ی جهان کسی که بتواند هم شکست انتخاباتی دولت کارگری اتلی در انگلستان، هم باخت دموکرات ها در انتخابات آمریکا پس از پرزیدنت ترومن را که در زمان او دولت آمریکا به هیچ وجه با سیاست زورگویی دولت جدید انگلستان به ایران موافقت نمی کرد، هم مرگ استالین و بروز فترت در سیاست منطقه ای شوروی، در اوج درگیری ما با انگلستان، و مهم تر از همه همدستی پادشاه مشروطه در کودتای خارجیان علیه دولت قانونی کشور را پیش بینی کند، وجود نداشت؛ و بهترین گواه چنین عدم یقینی نگرانی های شدید زعمای دولت انگلستان است، خاصه انچه آنتونی ایدن، در خاطرات خود، دربارهی وضعی که خواب را از دیدگانش ربوده بود، بدان ها اشاره می کند.
مصدق بهتر ازهرکس جزئیات مراحل دامی را که با لغو قرارداد دارسی در۱۹۳۱، در زمان رضاشاه، در پیش پای ملت ایران قرارداده بودند تا بتوانند قرارداد ۱۹۳۳ را منعقد کنند دنبال و بررسی کرده بود. به همین جهت نیز بود که او توانست مجلس چهاردهم و شخص پیشنهاد دهنده ی طرح لغو قرارداد نفت جنوب درآن مجلس را از این فکر منصرف سازد تا بار دیگر ملت ایران به وضعی مانند دام ۱۹۳۳ گرفتار نشود! و درست به همین دلائل نیز ادعای "عدم واقعی بینی" درباره ی مصدق در امر ملی کردن نفت کمتر از هرکس می تواند درباره ی او که در کار خود همه ی این تجارب را مورد نظر داشت درست باشد.
با قطع صدور نفت ایران که انگلستان برای فشار بر مصدق خود راه آن را بسته بود، نه فقط دریاداری آن کشور، که با استخراج نفت ما استفاده از ذغال سنگ را کنار گذاشته بود، به بحرانی بی‌سابقه دچار شد، بلکه حتی خزانه داری آن نیز که ثروت ناشی از غارت نفت ایران یکی از ارقام مهم درآمد آن بود با عدم تعادلی روبرو گردید که در شرایط پس از جنگ دوم جهانی برای انگلستان قابل دوام نبود؛ در نتیجه همه‌ی هیاهوی عمال اینتلیجنت سرویس که دولت مصدق را از لحاظ مالی در آستانه‌ی ورشکستگی معرفی می کردند درباره ی کشور متبوعشان بیشتر صدق می کرد!
از نشانه های مهم دیگر واقع بینی مصدق این است که، هرچند وی نمی توانست ضعف مالی ایران و فقر و فاقه ملت را با وجود چپاول بزرگترین ثروت طبیعی کشور به دست قدرت استعماری انگیس تحمل کند، اما او هرگز در نظر نداشت که اقتصاد ایران را بر درآمد نفت مبتنی سازد و به همین دلیل تنها رهبر یک کشور نفت خیز بود که سیاست اقتصاد بدون نفت را مطرح ساخت و در دوران کوتاه دولت خود نیز، با توسعه ی بخش های دیگری از اقتصاد ایران و افزایش صادرات غیر‌ِنفتی به تمام معنی بدان عمل کرد. در نتیجه‌ی این تدابیر او در سه ساله‌ی ۵۴ ـ ۵۱ تورم قیمت ها درایران از ۶.۳ % تجاوز نکرد.
کودتای ۲۸ مرداد زمانی انجام شد که تحریم خرید نفت ایران با فروش سه فقره نفت به شرکت های ایتالیایی و ژاپنی، عقیم ماندن اعتراضات حقوقی انگلستان به دولت های آنان، و تقاضاهای آرژانتین و چین برای خرید نفت از ایران، از لحاظ حقوقی و دیپلماتیک عملأ شکسته شده بود. آری، امروز می دانیم که فکر سرنگونی دولت مصدق از طریق کودتا، با کمک دولت آمریکا و شاه، چندماه پیش از انتخاب دولت محافظه کار چرچیل، از طرف ایدن وزیر خارجه ی کابینه ی سایه ی او، پیشنهاد شده بود! و مصدق، با توجه به دسائس آنان، از این نیت که آنرا بارها بطو مستدل افشاء کرد، غافل نبود.
چنانکه تاریخ نشان داد کودتای ۲۸ مرداد که، با تعطیل حقوق ملت ایران، نادانی و خطاکاریهای دائمی شاه، و سوق دادن جامعه به سوی انحطاط سیاسی و معنوی بی سابقه‌ای، بر تمایلات افراطی و خاصه خطر گرایش مذهبی توتالیتر افزود، نه پیروزی شاه بر مصدق، بلکه اضمحلال سلطنت پهلوی و شکست موقت ملت ایران در استوار ساختن پایه های دموکراسی یعنی آرمان بزرگ و دیرینه‌اش بود.
گذشته از پادشاهی که به تصمیم انگلستان و آمریکا فرمان کودتا را امضاء کرد، اما باز هم در آخرین کتابش مصدق را عامل بریتانیا خواند، می توان روش کار دشمنان دیگر این مرد بزرگ استثنائی ایران را به چهارگونه‌ی اصلی تقسیم کرد.
از آنجا که در مبارزه ی ملت ایران برای رهایی خود از همه ی زنجیرهای اسارت چندین نسل است که راه و چهره ی مصدق به مرجعی اجباری که نمی توان از کنار آن گذشت تبدیل شده هدفی که همه ی این گروه ها در دشمنی خود دنبال می کنند انحراف و انصراف ذهن نسل های جدید از نام و راه مصدق است تا آنان بتوانند راه های اسار‌ت‌آور و شناخته شده ی خود را به جوانان بقبولانند.
گروه نخست که هواداران همان پادشاه قانون شکن و دیکتاتورند، سخنان ناروای همیشگی خود را که از زبان شاه معبودشان شنیده ایم تکرار می کنند: «مصدق جاه طلب بود نه آزادیخواه و وطنخواه.» به این دعوی ناروا در سراسر این نوشته پاسخ داده شده است. گروه دیگری از میان همان دسته و نیز در میان فرمانروایان کنونی کشور، و همچنین درمیان کسانی که سودای تشکیل نظام جانشینی به دور از چشم ملت را در سر می پرورند، توطئه‌ی سکوت را برگزیده اند؛ اما در برابر اقبال دائمی هر نسل به نام و راه مصدق، هنگامی که هر یک با دشواری های دوران خود روبرو می شود، این راه نیز بی اثر بودن خود را نشان داده است. گروه سومی تا کنون کوشیده اند تا با پیش کشیدن نام مردانی چون احمد قوام یا رضاشاه، برای مصدق در تاریخ معاصر ایران رقیبانی بتراشند تا شاید با بزرگ کردن تصنعی آنان در کاستن از فروغ نام مصدق نتیجه ای حاصل کنند؛ اما این ترفند نیز کاملأ عقیم بودن خود را نشان داده است. آخرین شگرد، اما شگردی مبتذل تر از همه، که در این راه بکار رفته تحریف راه و روش مصدق، در زیر نقاب هواداری و ستایش از اوست؛ مانند اینکه او را "اصلاح طلبی" نمونه معرفی کنند و بخواهند از او متقلبانه الگویی برای این راه نادرست بتراشند. پیداست که اصلاح طلب خواندن مردی که تا سرحد مرگ هیچگاه با استبداد و دیکتاتوری به هیچ شکل آن کمترین مماشاتی نکرد، به بهانه ی اصلاحات مصدق در دموکراسی آن زمان ایران در دوره های تصدی مقامات از طرف او که اشاره هایی به آنها کردیم، کاری شیادانه است که جز ابلهان مادرزاد کسی را نمی فریبد.
خواست دکتر مصدق استقرار حاکمیت ملی در چارچوب قانون اساسی مشروطه با انتخابات آزاد بود، یعنی نظامی که در آن می‌توانست با مهارکردن و از میان بردن مراکز خودسری از پیدایش و گسترش فساد و هرج و مرج پیشگیری کند و به حکومت اعتباری دهد که بتواند به مشارکت آگاهانه و آزادانه ی مردم در امور سیاسی کشور معنا بخشیده، با رهایی ملت از هرگونه اسارت او را به جایگاه شایسته اش و ایران را به مقام درخورِ آن بازگرداند.
درنُه سال و نیمه ی نخستِ پس از شهریور بیست در ایران دولت ها هجده بارجابجا شدند بطوری که میانگین عمر آنها کمتر از شش ماه بود و شاه نخست وزیران را به آسانی تغییر می داد چه آنان وابسته به وی و به سیاست خارجی(انگلستان) بودند و در میان مردم هواداری نداشتند. علت اینکه دولت مصدق با ۲۸ ماه عمر خود، علی رغم نبرد با بزرگترین قدرت استعماری جهان، و بدون سلب هیچیک از حقوق مردم، بیش از همه‌ی آنها دوام آورد برخورداری آن از پشتیبانی افکار عمومی ملت بود.
در صد‌و‌سیُ‌و‌پنجمین سال تولد مصدق، و پنجاهمین سال درگذشت او، که نام بلند این فرزند شایسته و بزرگوار میهن چون مشعلی پرفروغ در صفحات تاریخ ایران فروزان، و در مبارزات هر روزه‌ی نیروهای زنده و آگاه ملت ایران همچنان الهام بخش و روشنگر راه رهایی و سربلندی ایران عزیز و ملت کهنسال ایران است، ما به نام ارجمند او درود می فرستیم و پیمانی را که پنجاه‌و‌پنج ساال پیش، طی پیام نخستین کنگره ی این سازمان به پایه‌گذار جبهه ملی ایران، با وی بسته بودیم بار دیگر با او، و آرمان والا و راهش تجدید می کنیم.
خردادماه ۱۳۹۶
سازمان های جبهه ملی ایران در اروپا
دکتر علی راسخ افشار، دکتر پرویز داورپناه، علی شاکری زند، مهندس مهدی مقدس زاده.
