تئاتر پوچی

صدمات و بلایای حاصل از دو جنگ جهانی و اضطراب نسبت به آغاز سومین جنگ جهانی همه‌ی مبانی فکری و اخلاقیِ گذشته را متزلزل کرد. بشر در پی یافتن پاسخ به پرسش‌های جدیدی بود تا زندگی پس از جنگ را بر اساس آنها تعریف کند اما مکاتب فلسفی و هنری قدیم قادر به پاسخ‌گویی به آنها نبود. بشر با دنیایی تهی و بی‌جاذبه روبرو شده بود؛ دنیایی که در آن نه زندگی معنا داشت نه مرگ! نه جای امیدی بود و نه راهی برای نجات!

از سوی دیگر، ظهور پنج اندیشمند جهانی در فاصله‌ی سال‌های ۱۸۵۰ تا ۱۹۵۰ بستر فکری لازم را برای‌ پیدایش مکاتب جدید هنری و فلسفی ایجاد کرده بود. نیچه با اعلام مرگ معنویت در غرب، داروین با نظریه‌ی تکامل بوزینه به انسان، اینشتین با تأکید بر نسبی بودن امور جهان، فروید با ارائه‌ی نظریه‌ی انگیزه‌ی جنسیِ سازنده‌ی شخصیت انسان و مارکس با اشاره به اقتصاد به عنوان زیر بنای جامعه و مناسبات آن، در ایجاد دنیای جدید نقش عمده‌ای داشتند، دنیایی که عمدتاً در تقابل با مکاتب فکریِ گذشته بودند.

تئاتر که همیشه همچون یک موجود زنده و پویا همراه با تغییر و تکامل جامعه متحول شده است در آن دوره هم پس از دو جنگ جهانی، شکل نویی به خود گرفت. دنیای بحران‌زده، دیگر علاقه‌مند به تئاترهای پرزرق و برق اشرافی یا کلاسیک نبود و نمایش‌های ناتورالیستی و رئالیستی (واقع‌گرا) از رونق افتاد زیرا به گفته‌ی برتولت برشت، هنرمند بزرگ آلمانی، آنها نه حاکی از واقعیت بلکه نمایش فریبی از واقعیت بودند.

سبک‌های جدیدی در تئاتر جهان پدید آمد که سرآغاز شکل نویی از تئاتر بود؛ تئاتری که بعدها به تئاتر آوانگارد یا پیشرو معروف شد. سمبولیسم، دادائیسم، سورئالیسم، اِپیک (روایی) و تئاتر پوچی (ابزورد) از شناخته‌شده‌ترین سبک‌های تئاتر در این دوره بود.

آیا در دوران پساکرونا باید همچون دوران پس از جنگ جهانی منتظر شکل نویی از تئاتر بود؟

تئاتر پوچی از پایدارترین شکل‌های تئاتر تا کنون است. مارتین اسلین، منتقد و نظریه‌پرداز معروف تئاتر که مبدع این نام برای سبک نوشتاری نمایش‌نامه‌نویسانی نظیر یونسکو، بکت، پینتر و آداموف است، تئاتر پوچی را کوشش و جست‌وجویی می‌داند در جهانی که از معنویاتِ گذشته تهی شده و دیگر نمی‌توان ریخت‌های هنری را بر بنیاد باورهایی بنا نهاد که برای بشریت باورپذیر نیست.

بازی کشتار

در کارنامه‌ی اوژن یونسکو ۱۱ نمایش‌نامه‌ی بلند و ۱۷ اثر نمایشی کوتاه دیده می‌شود. «بازی کشتار» یکی از آثار بلند نمایشی یونسکو و از معروف‌ترین آثار او در حوزه‌ی تئاتر پوچی به‌شمار می‌رود. در این اثر نمایشی با مهم‌ترین شناسه‌های تئاتر پوچی مواجه‌ایم: دنیایی خالی از معنا، درهم تنیدگی زندگی و مرگ، ترس و اضطراب از آینده‌ای نامعلوم و ناامیدی و نداشتن راهی برای نجات.

ناگهان بیماری واگیردار ناشناخته‌ای در شهری شیوع پیدا می‌کند و به مرور تک‌تک ساکنین شهر به آن مبتلا می‌شوند و می‌میرند. افراد مسن بیشتر از دیگران در معرض این بیماری مرموز قرار دارند و کشته می‌شوند. خبر می‌رسد که این بیماری خطرناک در جهان هم در حال گسترش است و به هر شهر و دیاری سرایت پیدا می‌کند. هیچ‌کس در امان نیست. شاید تنها راه جلوگیری از گسترش بیماری، در خانه ماندن و دوری گزیدن از اجتماعات بشری باشد. کم‌کم اضطراب و خشونت جای خوشبختی و خوشحالی را می‌گیرد. این طرح کلی نمایش‌نامه‌ی «بازی کشتار» است که امروز تصویری آشنا برای همه‌ی مردم جهان است.

نمایش‌نامه در هجده صحنه نوشته شده است. از جمله صحنه‌های این نمایش می‌توان به بازار، کوچه، درون خانه، درمانگاه و زندان اشاره کرد. این بیماری وضعیت خاصی را در روابط و زندگی افراد ساکن این اماکن به وجود آورده است. برای مثال، صحنه‌ی درون خانه با ورود دو خدمتکار دستکش‌پوشیده‌ای شروع می‌شود که در حال ضدعفونی کردن هستند. از مقابل پنجره، مردی ماسک‌‌پوشیده عبور می‌کند. صاحب‌خانه با نگرانی وارد می‌شود و از خدمتکاران می‌پرسد «آیا همه‌چیز ضدعفونی شده است؟ درزها را بسته‌اید؟» حتی مویی نباید به خانه وارد شود، فاصله‌ی اجتماعی را باید حفظ کرد. او به کار خدمتکاران اعتماد ندارد و هر لحظه بیشتر مضطرب می‌شود.

مهم‌ترین موضوعی که ذهن بشر را از ابتدا به خود مشغول کرده و بزرگ‌ترین تراژدی‌های تاریخ بر اساس آن نوشته شده، مرگ» و نگاه انسان به آن است. بر مبنای این تعریف، «بازی کشتار» نوعی تراژدیِ امروزی است که در آن، ساکنان شهری به دلیل ویروسی ناشناخته‌ با نابودی و مرگ دست و پنجه نرم می‌کنند. اما یونسکو از آن به عنوان تراژدی- کمدی نام می‌برد. او مرگ را مسخره می‌کند و مشکل انسان را نه بیماری واگیردار ناشناخته بلکه خود انسان می‌داند. ویروس ناشناخته درِ خانه‌ی انسان‌ها را به صدا در نمی‌آورد تا جان آنها را بگیرد؛ این خودِ انسان است که با اضطراب و ناامیدی حاصل از ترسِ مرگ، آن را به خانه‌اش دعوت می‌کند. شاید به همین علت است که نقش مرگ را هم یک انسان (راهب) در نمایش‌نامه به‌عهده دارد. در نمایش‌نامه، هر چه آشفتگیِ ناشی از ترس، بیشتر جایگزین شادی می‌شود، بیماری هم بیشتر شیوع پیدا می‌کند و تلفات افزایش می‌یابد. در پایان، این پریشانی و اضطراب به آشوب و اغتشاشی فراگیر تبدیل می‌شود.

یونسکو، نمایش‌نامه‌اش را با نگاهی به آتش‌سوزی بزرگ لندن در سپتامبر ۱۶۶۶ و «یادداشت‌های طاعون» دانیل دفو، که شرایط سخت و سیاه دوران طاعون را توصیف کرده، نوشته است. او خواسته در اثرش، تصویری از وضعیت بشر در مواجهه با خطری به بزرگی یک بیماری واگیردار، ارائه دهد. شاید تا چند ماه پیش، «بازی کشتار» صرفاً اثری نمایشی از یونسکو بود که تنها در تحقیقات دانشگاهی از آن نام برده می‌شد و به ندرت به روی صحنه می‌رفت اما امروز یکی از مهم‌ترین آثاری است که باید خواند. ویروس کرونا همچنان در تمام نقاط جهان قربانی می‌گیرد و هنوز هیچ واکسن یا دارویی برای جلوگیری و درمان کامل این بیماری معرفی نشده است. بسیاری از مردم جهان همچنان با رعایت فاصله‌ی اجتماعی و استفاده از ماسک زندگی می‌کنند.

هنر تئاتر در دوره‌ی کرونا هم‌چنان نفس می‌کشد و زنده است. هر چند چراغ بزرگ‌ترین صحنه‌های نمایش دنیا در نیویورک و لندن خاموش است اما هنرمندان تئاتر به لطف اینترنت و با استفاده از نرم‌افزارهای کاربردی یا شبکه‌های اجتماعی، سعی در حفظ ارتباط با مخاطبان‌ هستند. اما پرسش این است که آیا در دوران پساکرونا باید همچون دوران پس از جنگ جهانی منتظر شکل نویی از تئاتر بود؟