در خود حوزه های علمیه هم متأسفانه امام و راه امام مهجور بود

وی تصریح کرد: بعد از تبعید امام به خارج، فضای خیلی تلخی در ایران حاکم شد. یعنی رژیم احساس کرد بر امور مسلط هست و راه ها برای آن تمامیت خواهی و جهت گیری هایی که دارد آماده است و کسی در مقابلش نیست و به شدت هم علاوه بر سرکوب قیام مردم، شروع به سختگیری های بیشتر کرد؛ به طوری که از آن به بعد همه یاران امام یا در حصر و حبس بودند و یا همیشه تحت اسارت و محدودیت قرار داشتند. بردن نام امام جرم بزرگی تلقی می شد و هزینه بسیار سنگینی داشت.

خاتمی ادامه داد: در خود حوزه های علمیه هم متأسفانه امام و راه امام مهجور بود و مورد غفلت قرار گرفت و یا حتی من یادم هست که بردن طرفداری از امام و نام امام موجب ایجاد تنگناهایی برای فرد بود و مورد ملامت قرار می گرفت. دوباره حال و هوای سنتی موجود اعمال می شد، که خیلی هم از سر تشخیص اشتباه وظیفه بود. یعنی راهی که آغاز و سرکوب شده بود در حوزه هم مظلوم و مهجور بود.

وی یادآور شد: در این موقعیت گاهی از گوشه و کنار صداهایی پیدا می شد. ولی برای ما دو صدا خیلی امیدوارکننده و جذاب بود و هر دو هم از مشهد برخاسته بود. یکی قصیده خیلی بلند «به نام تو سوگند» بود که در آن خفقان و موقعیت ناجور حوزه های علمیه در آمد و اولین مرتبه عنوان «امام» را اینجا به کار بردند: ای ز وطن دور ای مجاهد در بند/ای دل اهل وطن به مهر تو پیوند. نای تو خاموش همچو خشم که در مشت/ جان تو در جوش همچو شیر که در بند. جز دو لب تو لبان همدم فریاد/ کاوَرَد از دل برون حقایق دلبند. بر لب هر مدعی صلاح وطن نیست/ گرچه ز لب ریزدش به گاه سخن قند. ای ز وطن دور، ‌ای امام خمینی/ ای تو علی را یگانه پور همانند. فکر تو پیروز شد به حرمت قرآن/ نام تو جاوید شد، به نام تو سوگند. دیگر این که اثری به نام «سرود جهش ها» نیز منتشر شد. البته قبل از آن کم و بیش ما با افکار و اندیشه های صاحب اثر آشنا بودیم. این اثر دیدگاهی که ما می خواستیم از دین و جامعه دینی داشته باشیم و تلقی ما از راه امام را مطرح کرده بود.

رئیس دولت اصلاحات تصریح کرد: صرف نظر از نثر فاخری که آقای حکیمی داشت، مهمتر محتوای آن پیوند میان بعثت، غدیر، عاشورا و کشاندن آن جریان به دوران کنونی و اتصال آن به انقلاب اسلامی و در واقع نشان دادن راه امام و راه درست دیانت در دنیای امروز، راه دفاع از حقوق جامعه، راه دفاع از حرمت و کرامت انسان و نیاسودن در مقابل ظلم، بیداد و ستمی که به انسان می شود و راه استقلال و آزادی، روح بعثت، غدیر، عاشورا و روح انقلاب اسلامی را مشخص می کرد.

وی با اشاره به اینکه مبانی فکری یا مشرب هر دو اثر با مشربی که امام داشت متفاوت بود، افزود: اولی از موضع دین حرکت نمی کرد ولی در عین حال این طور نسبت به امام و عظمت امام و کاری که کرده بود اظهار نظر می کرد. دومی هم با مشرب عرفانی - حکمی امام، که مایه هویت و شخصیت امام بود، اختلاف نظر داشت. همان چیزی که بعدها خود آقای حکیمی عنوان آن را «مکتب تفکیک» گذاشت. با این که این دو از نظر مشرب با هم اختلاف داشتند ولی در ستودن انقلاب و نگاه کردن به انقلاب به عنوان یک حقیقت بسیار برجسته و نجات بخش در دنیای آن روز و برای ایران، مشترک بودند.

خاتمی گفت: البته هر دو این بزرگواران در ادامه کار یک دگرگونی در کارشان پیدا شد. یکی به هر حال نه تنها از انقلاب جدا شد، بلکه ضد انقلاب شد و در مقابل انقلاب ایستاد؛ با همان احساسات شدیدی که داشت. دومی هم گرچه از انقلاب اعراض نکرد و یک لحظه در تجلیل از انقلاب و عظمت امام تردید نکرد، ولی نسبت به آنچه رخ داده بود و تحقق پیدا کرده بود اعتراض داشت. در جامعه ما هنوز هم کسانی هستند که به امام، راه امام و انقلاب امام باور دارند ولی معتقدند آنچه تحقق پیدا کرد می شد بهتر از این باشد که هست.

فضایی که انقلاب ما در آن به وجود آمد، فضای چپ زده بود

وی اظهار داشت: فضایی که انقلاب ما در آن به وجود آمد، فضای چپ زده بود و این چپ زدگی در خود انقلاب ما، اسنادی که مربوط به انقلاب ما می شود و کسانی که طرفدار انقلاب هستند تأثیر دارد. اگر دوستان بدانند، دهه ۶۰ میلادی بزرگترین حرکت های دانشجویی چپ را در اروپا می بینیم که خیلی تحول آفرین است. در کشورهای جهان سوم کودتاها و انقلاب هایی می بینیم که به هر حال سوسیالیستی، ناسیونالیسم و یا مارکسیستی است. حتی نظریه مهمی که در درون خود سرمایه داری هم آمد، «نظریه انصاف و عدالت» متعلق به دهه ۶۰ است؛ گرچه کتاب در سال ۱۹۷۲ منتشر شده که به هر حال کمبود موجود در لیبرال دموکراسی و سرمایه داری را عدالت می داند و می دانید که «عدالت» محور اتکای جریان چپ است.

رئیس شورای مرکزی مجمع روحانیون مبارز با بیان اینکه ما یک نوع چپ گرایی را در انقلاب خودمان هم می بینیم، تصریح کرد: حتی بسیاری از کسانی که بزرگترین نقدها را بر مبانی فلسفی ماتریالیسم دیالکتیک و کمونیسم نوشته اند، در عرصه اجتماعی و اقتصادی نوعی چپ گرایی دارند. البته از «سوسیالیسم خداپرست» بگیرید تا حرف هایی که در دهه ۳۰ می زدند، ما داریم. تا جایی که حتی بزرگان ما ادعا می کنند سوسیالیسم واقعی را باید در اسلام جست. حتی در قانون اساسی ما هم این چپ زدگی را تا حدودی می بینیم. به خصوص با توجه به اینکه اسلام روی عدالت خیلی تکیه می کند و هدف بعثت پیامبران را قیام مردم به قسط می داند و عدل را اساس یک جامعه خوب می داند، بالأخره این مسأله پیش می آید و هست.

وی افزود: این مسأله که به هر حال عدالت روح دین خدا است و جامعه مطلوب جامعه ای است که عدالت در آن حکومت کند، مسأله بسیار مهمی است و به نحوی از انحاء می توانیم بگوییم روح انقلاب اسلامی هم همین بود. علامه حکیمی هم علاوه بر جنبه های علمی، سلوکی، بینشی و خیلی جنبه های مثبتی که داشت، روح رویکرد ایشان مسأله عدالت بود. عدالتی که باید در متن زندگی پیاده شود. به همین دلیل اثر بزرگ ایشان که به یاری برادران بزرگوارشان جناب آقای حاج محمد حکیمی و مرحوم حاج علی حکیمی با محوریت خود علامه حکیمی پدیدار شد، اسمش «الحیات» است؛ دین به زندگی می پردازد.

خاتمی تأکید کرد: توجه اصلی دین به زندگی جاوید و ابدی است اما به این زندگی موجود، روزمره و آنچه متعلق به این دنیا است توجه دارد و زنده بودن را به آزاد بودن انسان، حاکمیت انسان بر سرنوشت خود، نبودن زور، کرامت داشتن انسان و برخورداری از مزایای زندگی می داند. این مسأله بسیار مهمی است که در آثار مرحوم آقای حکیمی هم موج می زند. به هر حال برای ما با آن احساساتی که داشتیم و طریقی که آشنا شدیم، مهم بود و این ارادت تا آخر هم وجود داشت و شخصیت آن بزرگ را می ستاییم و یادش را گرامی می داریم.

خاتمی: اشکال ندارد که از نظر مشرب فلسفی و مشرب فکری اختلاف نظر باشد

وی افزود: هیچ اشکال ندارد که از نظر مشرب فلسفی و مشرب فکری اختلاف نظر باشد ولی این هیچ خدشه ای در عظمت شخصیت ایجاد نمی کند. حتی ممکن است درباره عدالت و اینکه عدالت کجا را می گیرد، اختلاف نظر داشت؛ که آیا عدالت را فقط به عدالت اقتصادی فرو بکاهیم و لوازم عدالت اقتصادی را نبینیم که اگر نباشد، آن عدالت توزیع فقر در جامعه می شود. ممکن است همه اینها را نظر داشت و معتقد بود عدالت وسیع تر از عدالت اقتصادی است و عدالت اقتصادی هم لوازمی دارد مثل توسعه، نحوه رابطه در دنیای امروز، ارزشمند بودن تولید و البته بعدش توزیع در جای خودش و در همه این زمینه ها اختلاف نظر و اختلاف اجتهاد داشت ولی در اصل مطلب هیچ تغییری ایجاد نمی کند.

رئیس دولت اصلاحات در پایان گفت: ما علامه حکیمی بزرگوار را هم در علم و هم در عمل انسان ممتازی می دانیم که جای او امروز در میان ما خیلی خالی است و امیدوارم که راه او پر رهرو باشد و علاقه مندان به اینشان در بسط آثار ایشان و نیز ادامه راه ایشان تلاش کنند.