از سوی دیگر، حکومت باکو نیز متوجه ضعف سیاسی و اقتصادی ایران شده و در عرض بیست سال گذشته در یک چرخش تدریجی، به‌ دنبال هموار کردن جای پای ترکیه و تغییر پیکره ژئوپولیتیک قفقاز جنوبی بوده است. هم اینک این تغییرات به صورت آنچنان خطر جدی و فوری برای کشور ایران شکل گرفته که موقعیت ضعیف ایران را حتی از آن حدی که است ضعیف تر میکند. در عوض حکومت جمهوری اسلامی همانند چهار دهه گذشته در حال دادن آدرس غلط و اشتباه به جامعه است که مقصر اصلی همگی این ضعفها و شکستها تنها بخاطر دشمنی اسراییل با ایران است. این شیوه جمهوری اسلامی یک تاکتیک قدیمی است که تمامی حکومتهای سرکوبگر و تمامیت خواه دیگر درهنگام شکست در صحنه خارجی از آن استفاده کرده اند. این شیوه قدیمی مبتنی بر این اصل است که "حالا که در صحنه خارجی شکست خورده ایم و باعث ایجاد نارضایتی گسترده مردم از حکومت شده ایم با انداختن گناه شکستمان به گردن دشمن بتوانیم بحران نارضایتی داخلی و عدم مشروعیت را کنترل کرده و دچار شکست دیگری در داخل کشور و سرنگونی نشویم ".

حکومتهای تمامیت خواه (توتالیتر) معتقدند که بدین ترتیب هم ضعف و محاسبات غلط خودشان را لاپوشانی کرده اند و هم با سواستفاده از احساسات میهن پرستانه مردم، شرایط ذهنی جامعه را به نفع خود هدایت میکنند. ماشین عظیم پروپاگاندای حکومتهای تمامیت خواه وضعیت موجود را اینگونه برای مردم تشریح می کنند که چون هم اکنون در یک شرایط خطرناک جنگی قرار گرفته ایم بنابراین حفظ تمامیت سرزمینی کشورمان از اولویت بالاتری نسبت به نارضایتی های سیاسی و اقتصادی مردم قرار گرفته است و برای حفظ و نجات کشورباید تمامی نارضایتی های داخلی را کنار گذاشته و از حکومت نالایق فعلی در برابر حمله دشمن خارجی دفاع کنیم. بدین ترتیب این رژیم های تمامیت خواه علارغم شکست در صحنه خارجی حداقل در صحنه داخلی به یک پیروزی رسیده و به حکومت خود ادامه میدهند.

اهمیت خط لوله نفتی باکو- تفلیس- جیحان برای ایران و جهان:

تضعیف بیسابقه جایگاه ایران بعنوان بزرگترین و پرجمعیت ترین کشور در منطقه قفقاز جنوبی که مالکیت بخشی از دریای کاسپین را نیز دارد با حذف شدن ایران از شراکت و ساخت و استفاده ازخط لوله انتقال نفت دریای کاسپین آغاز شد. حذف شدن ایران از پروژه خط لوله باعث کاهش شدید تاثیرگذاری ایران بر منطقه قفقاز جنوبی و تضعیف موقعیت ایران در صحنه بین الملی گردید. هدف اصلی طراحی و ساخت خط لوله باکو- تفلیس - جیحان فراهم کردن یک منبع جدید انرژی ارزان و امن ازمیادین نفتی دریای کاسپین در کنار دسترسی داشتن به منبع انرژی از خلیج فارس و دریای سرخ برای انگلستان و اروپا و آمریکا بوده است.

يک کنسرسيوم بين المللی از شرکتهای مختلف با مديريت شرکت نفت بريتيش پتروليوم انگلستان، ساخت اين خط لوله را برعهده گرفته و در تیرماه سال ۱۳۸۵ به پایان رساندند. خط لوله نفتی باکو- تفلیس- جیحان به طول یک هزار و ۷۶۰ کیلومتری و با هزینه سه میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار ساخته شد. از مجموع اين خط لوله نفتی در حدود ۴۴۰ كيلومتر آن در جمهوری باکو و ۲۴۴ كيلومتر آن در گرجستان و يك هزار و ۷۰ كيلومتر باقیمانده در تركيه قرار دارد.

اين خط لوله نفتی پس از گذشتن از باكو و تفليس (پايتخت گرجستان) به بندر جيحان در جنوب تركيه و آبهای دریای مدیترانه می‌رسد. افتتاح اين خط لوله نفتی باعث گردید که بندر جيحان تركيه به مركز مهمی برای فروش و انتقال انرژی به اسراییل و اروپا و آفریقا و حتی آمریکا تبديل شود. از سوی دیگر این خط لوله‌ عظيم نفتى، براى سال‌هاى متوالی موقعيت ژئواستراتژيك تركيه را درمنطقه قفقاز جنوبی تحكيم نموده و همچنین درآمدی بالغ بر سالانه ۳۰۰ ميليون دلار نصيب اين كشور مى‌سازد. اين خط لوله، نفت ميادين دریای کاسپین را كه سومين ذخاير بزرگ جهان محصوب میشود را بدون نیازبه عبور از روسيه و ايران به اروپا منتقل میکند و میتواند در صورت نیاز باعث كاهش وابستگی اروپا و آمريكا به نفت خاورميانه گردد.

هر چند در همان زمان محمود خاقانی، رييس‌ بخش امور دریای کاسپین وزارت نفت اعلام كرده بود كه احتمال دارد ايران به پروژه خط لوله باكو - تفليس - جيحان ملحق شود اما عملا شرکتهای بزرگ نفتی بین الملی مانع ازحضور ایران در این طرح شده و نامش را از پروژه حذف کردند.

در جهان امروز امنيت انرژی از اهميت بسیار زيادی برخوردار شده و مورد توجه ويژه قدرت های جهانی قرار گرفته است. لرد بروان، رئيس اجرايی شرکت نفت بریتیش پترولیوم، در سخنرانی خود در مراسم افتتاحيه اين خط لوله اظهار داشت که اين خط لوله برای نخستین بار در طول تاریخ ۱۰۰ سال گذشته مقادير قابل توجهی از نفت دريای کاسپین را به شبكه جهانی نفت انتقال ميدهد. همچنین بنگاه خبرپراکنی بی بی سی اعلام كرد كه از نکات بسیار مهم اين خط لوله اين است که مسير جديد، انتقال نفت دریای کاسپین را بدون نیاز به عبور از کشورهای روسيه و ايران به بازارهای غربی فراهم می‌كند كه اين خود تلاشی از جانب آمريکا برای مقابله با کنترل اين دو كشور بر منابع انرژی مورد نیاز غرب میباشد. از سوی دیگر رجب طيب اردوغان، نخست وزير وقت تركيه درمراسم افتتاحيه، از اين خط لوله نفتی بعنوان "جاده ابريشم قرن بيست ويكم" نام برد. افتتاح اين خط لوله برای ترکيه در راستای تلاش‌های آنکارا برای تبديل شدن به يک بازيگر اصلی در بازار انرژی جهانی وشناخته شدن به عنوان مسيری امن برای انتقال انرژی به کشورهای مصرف کننده است.

تضعیف ایران در قفقاز جنوبی با حذف شدن از خط لوله گاز نابوکو کامل شد:

کنسرسیوم خط لوله ناباکو در ژوئیه ۲۰۰۴ با همکاری دولتهای ترکیه، بلغارستان، رومانی، مجارستان و اتریش (آلمان در سال ۲۰۰۸ به آن پیوست) تاسیس شد و با امضای یک تفاهمنامه در کنفرانس آنکارا در سال ۲۰۰۹ رسما آغاز بکار کرد.

ساخت خط لوله گاز ناباکو به طول ۳۳۰۰ کیلومتر قرار بود از سال ۲۰۱۲ آغاز شود و پس از تکمیل، عرضه گاز رقابتی جدیدی را برای اروپای غربی در قرن بیست و یکم فراهم کند. احداث خط لوله گاز ناباکو حدود ۱۰ میلیارد و ۹۰۰ میلیون دلار هزینه در بر خواهد داشت و قادر خواهد بود که سالانه حدود ۳۱ میلیارد متر مکعب گاز حوزه دریای کاسپین را به اروپا انتقال دهد.

هدف اصلی کنسرسیوم خط لوله گاز نابوکو، انتقال گاز حوزه دریای کاسپین به اروپا و پایان دادن وابستگی مطلق کشورهای اروپائی به گاز روسیه میباشد. اعضای کنسرسیوم نابوکو، در نشست آنکارا در سال ۲۰۱۴ رسما اعلام کردند که خط ‌لوله گاز نابوکو از درون خاک ایران عبورنخواهد کرد و در شرایط سیاسی فعلی، حتی برنامه ای برای تامین‌ گاز مورد نیاز از ایران نخواهند داشت. این کنسرسیوم معتقد است که با توجه به "شرایط سیاسی فعلی"، همکاری با ایران ممکن نیست. منظور کنسرسیوم خط لوله ناباکو محدودیت‌هائی است که تحریم‌های بین‌المللی برای ایران ایجاد کرده است. بدین ترتیب پس از حذف شدن ایران از خط لوله نفتی دریای کاسپین ونیز عدم دعوت از ایران برای مشارکت در خط لوله گازی دریای کاسپین، کشور ایران عملا جایگاه تاریخی و استراتژیک خود در منطقه قفقاز جنوبی را بصورت کامل به باکو و آنکارا واگذار نمود.

اهمیت استراتژیک خط لوله ناباکو برای ایران را هنگامی متوجه میشویم که دریابیم بوسیله خط لوله گاز ناباکو قرار است که گازمنطقه قفقاز جنوبی (خط لوله قفقاز جنوبی) از جمهوری باکو و گاز منطقه آسیای میانه (خط لوله ترانس کاسپین) از کشورترکمنستان به آن متصل شده و بدین ترتیب اروپا به صورت مستقیم به تمامی منابع گاز موجود در آسیای میانه و قفقاز جنوبی دسترسی داشته و در صورت ایجاد هرگونه شرایط اضطراری بتواند اتکای شدید خود به گاز روسیه را بکاهد.

کنسرن دولتی روسیه، گازپروم که در حال حاضر صدور گاز به اروپا را در انحصار خود دارد، خط لوله گاز نابوکو را رقیبی جدی برای خود می‌داند که می‌تواند به انحصار استراتژیک روسیه در تامین گاز مورد نیاز اروپا پایان دهد.

قرارداد گازی جدید ترکیه و جمهوری باکو:

قرارداد جدید باکو - ترکیه برای انتقال ۱۱ میلیارد متر مکعب گاز در سال به ترکیه یک هشدار جدی برای ایران که تأمین‌کننده اصلی گازترکیه در دودهه گذشته بوده است میباشد. خصوصاً که طی پنج سال گذشته، سهم آذربایجان در تأمین گاز ترکیه به بیش از دو برابر افزایش یافته و سهم ایران به نصف تقلیل داده شده است. باکو در سال گذشتۀ میلادی ۱۱.۵ میلیارد متر مکعب گاز به ترکیه صادر کرده بود که نسبت به سال ۲۰۱۹ حدود ۲۱ درصد افزایش نشان می‌دهد. همزمان در سال گذشته، ترکیه واردات گاز از ایران را ۳۱ درصد کاهش داد و به ۵.۳ میلیارد متر مکعب رساند. نکته مهمتر آن است که تنها حدود چهار سال به انقضای مدت قرارداد ۲۵سالۀ صادرات گاز ایران به ترکیه که از سال ۲۰۰۱ آغاز شده و تا سال ۲۰۲۶ اعتبار دارد باقی مانده است.

اوایل ماه سپتامبر ۲۰۲۱ که تنش‌های سیاسی بین ایران و باکو افزایش یافته و دو طرف مانورهای نظامی متعددی را برگزار کردند، روسیه برای اولین بار صادرات گاز از خاک ترکیه به اروپا را آغاز کرد. همزمان باکو نیز بیش از پنج میلیارد متر مکعب گاز به اروپا صادر کرد. از سال آینده میلادی صادرات گاز باکو از این مسیر به اروپا، بر اساس قرارداد ۴۰ میلیارد دلاری توسعۀ فاز دوم میدان شاه‌ دنیز در دریای کاسپین، به ۱۰ میلیارد متر مکعب درسال افزایش خواهد داشت.

همزمان همانند گذشته نظرات غیرکارشناسانه و حتی ساده لوحانه کارشناسان انرژی جمهوری اسلامی اینگونه بیان میشود که تنها "مشکلی که قرارداد گازی سه ساله ترکیه با جمهوری باکو می تواند برای ایران ایجاد کند، این خواهد بود که ترکیه گزینه بیشتری علاوه بر روسیه و ایران در اختیار خواهد دشت که دستش را برای چانه زنی در مقابل روسیه و ایران بازتر می کند و راحت‌تر می تواند چانه بزند و تخفیف بگیرید". بیان این چنین نظری در رسانه های عمومی ایران بدین مفهوم است هنوزهزینه کوته نگری و اشتباه در محاسبه آنچنان ناچیز است که این ناکارشناس ارشد انرژی بدون توجه به میزان بسیار اندک گازی که اینک ترکیه از ایران میخرد معتقد است که تمامی این هزینه های گزاف سیاسی و نظامی و اقتصادی ترکیه در پنج سال گذشته از این بابت است که بتواند بر سر قیمت گاز با جمهوری اسلامی چانه بزند و چند صد هزار دلار در سال صرفه جویی کند و بنابر این جای هیچگونه نگرانی برای ایران وجود نخواهد داشت. همین گونه نظریات ساده لوحانه و فقر دانش و آگاهی از رخدادهای مهم در منطقه باعث شده است که کشور ایران از پروژه های مهم انرژی در منطقه کنار گذاشته شود و دراین چنین وضعیت خطرناکی قرار بگیرد.

اهمیت احداث خط لوله گاز ترکیه - نخجوان:

اخیرا ترکیه اعلام کرد که بزودی احداث خط لوله گاز ترکیه به نخجوان را آغاز خواهد کرد. تفاهمنامه احداث خط لوله گازی بین استان مرزی ایگدیر ترکیه و جمهوری خودمختار نخجوان در دسامبر سال ۲۰۲۰ به امضای طرفین رسید. این خط لوله حدود ۱۴۰ کیلومتر طول دارد که ۸۵ کیلومتر آن در ترکیه و ۶۵ کیلومتر آن در خاک نخجوان بوده و قادر به انتقال سالانه ۵۰۰ میلیون متر مکعب گاز از طریق ترکیه به نخجوان میباشد. نخجوان هم‌ اکنون سالانه حدود ۳۰۰ میلیون متر مکعب گاز از ایران دریافت می‌کند و باکو نیز همین مقدار گاز، به‌ علاوه ۱۵ درصد گاز اضافی به‌ عنوان حق معاوضه گاز به ایران تحویل می‌دهد. مدت زمان ساخت این خط لوله گاز حدود ۱۲ ماه خواهد بود و افتتاح آن اهمیت استراتژیک شهر ایگدیر واقع در منطقه مرزی ترکیه با باکو را به شدت افزایش خواهد داد.

فاتح دونمز، وزیر انرژی و منابع طبیعی ترکیه در ابتدای ماه اکتبر امسال اعلام کرد که تا چند ماه پیشرو برگزاری مناقصه خط لوله انتقال گاز طبیعی از ترکیه به نخجوان را به اتمام رسانده و روند ساخت آن را آغاز خواهیم کرد. او همچنین گفت که با آزادسازی قره ‌باغ از اشغال ارمنستان فرصت‌های بسیار مهمی برای گسترش تجارت فراهم شده است که راه‌ اندازی کریدور جاده‌ای میان باکو و نخجوان نیز از جمله این فرصت‌ها است.

بدین ترتیب بعد از بیش از دو دهه، با احداث این خط لوله گاز، جمهوری خود مختارنخجوان دیگر نیازی به خرید گاز از ایران نخواهد داشت و عملا ایران از صحنه بازار انرژی در این منطقه کنار گذاشته میشود. خط لوله گاز ترکیه به نخجوان تقریبا همان مسیر خط راه آهنی را دنبال می کند که باکو و آنکارا در ژوئن سال ۲۰۱۸ برای ساخت آن توافق کردند و مراسم افتتاح آن در اوایل سال ۲۰۲۱ برگزار شد.

ترکیب این دو پروژه (خط راه آهن و خط لوله گاز) بدون شک به افزایش نفوذ ترکیه درمنطقه قفقاز جنوبی کمک بسزایی خواهد کرد. اما تا زمانی که کریدور زنگزور/سیونیک در مجاورت مرز شمالی ایران احداث نشود، ترکیه و باکو در پیشبرد طرحهای وسیع تری که برای منطقه دارند با یک بن بست اساسی مواجه خواهند شد. لازم است تمامی ایرانیان به این درک برسند که جلوگیری از احداث این کریدوربرای ایران و ارمنستان بابت کنترل توسعه خواهی های نژادپرستانه ترکیه دارای یک اهمیت نه تنها استراتژیک و بلکه حیاتی برای آنان و فرزندانشان است. آگاهی و درک عموم ایرانیان از این مسئله حیاتی باعث میشود که هزینه هرگونه مسامحه برای حفظ وضعیت موجود چنان بالا برود که هیچ حکومت و یا مقام دولتی و فرا دولتی حتی جرات آغاز مذاکره بر سر این موضوع را نداشته باشد.

نکته مهم دیگری که لازم است تمامی مردم ایران از آن آگاه باشند این است که هیچگونه راه جایگزین دیگری برای اتصال سرزمینی ترکیه و جمهوری باکو وجود ندارد و به همین دلیل ایران همواره باید هوشمندانه ولی مستحکم، بلند پروازیهای ترکیه درمنطقه را تحت رصد و کنترل خود داشته باشد که مبادا مجددا دچاریک جنگ هشت ساله دیگر با کشورهمسایه خود نشود. یکی از تاکتیکهای بسیار مهم برای جلوگیری از بروزهرگونه تهدیدی برای ایران درآینده این است که مقامات تهران متوجه باشند که تمامی روابط ژئوپلیتیک درماوراء قفقاز و قفقاز جنوبی تحت تأثیر تحولات جدید منطقه ای قرار گرفته است که در نهایت با تنظیم روابط هوشمندانه و عقلانی سه جانبه ایران، باکو و ترکیه در چارچوب انتقال انرژی به جمهوری خودمختارنخجوان میتوانیم هرگونه تغییر در وضعیت موجود و یا برهم خوردن توازن قوا را کنترل کنیم. همچنین لازم است از یاد نبریم که امنیت انرژی اروپا وابسطه به همکاری و همراهی مستقیم و یا غیر مستقیم آنان از ترکیه دارد و به همین دلیل اروپا برای جلوگیری از به خطر افتادن امنیت خودش همواره ازسیاستهای ترکیه در منطقه قفقاز جنوبی پشتیبانی خواهد کرد. تنها کنسرسیوم دیگری که میتواند برای تامین گاز اروپا جایگزین باکو- ترکیه شود کنسرسیوم یونان - قبرس است که هم به میادین عظیم انرژی در دریای مدیترانه دسترسی دارند وهم عضو اتحادیه اروپا هستند و ازهمکاری و پشتیبانی بسیار نزدیک فرانسه برای مقابله با توسعه طلبی های ترکیه برخوردارند.

نتیجه:

بدین ترتیب با توجه به تمامی نکاتی که ذکر شد و با رسیدن به درک صحیحی از تغییرات بنیادین در پیکره ژئوپولیتیک منطقه قفقاز جنوبی در دو دهه گذشته، به روشنی میتوان دریافت که بی اعتنایی اروپا و آمریکا به درخواستهای متعدد کمک از سوی ارمنستان و بلعکس ادامه سیاست عملی حمایت از باکو (درسیاست زبانی ادعای بیطرفی و برقراری آرامش میکنند) در تصرف سرزمینهای ارمنی نشین و آغاز ادعای سرزمینی برای ایجاد و کنترل کریدور زنگزور و دستیابی به یک مرز سرزمینی با ترکیه، همگی در راستای سیاست بلند مدت اروپا برای بیمه کردن امنیت انتقال انرژی بیکران و ارزان دریای کاسپین به کارخانه ها و پمپ بنزینها و ادامه رشد اقتصادی در جهان غرب میباشد.

بنابر این با توجه به تمامی نکاتی که ذکر شد لازم است که ایران دو راهکار را در پیش بگیرد. نخست آنکه با ایجاد یک محور همکاریهای استراتژیک منطقه ای با هندوستان و ارمنستان از ورود پاکستان اتمی به قفقاز جنوبی و بروزهرگونه تغییر در وضعیت موجود جلوگیری کند. همچنین لازم است که ایران برای کنترل هوشمندانه و معقول توسعه طلبی های ترکیه به محورهمکاریهای استرلتژیک قبرس - یونان - فرانسه نزدیک شده و بدون ایجاد افزایش بحران در کنار مرزهای خودش با سیاستهای خصمانه و نژاد پرستانه ترکیه به صورتی جدی و موثر اما در یک منطقه دیگری همچون دریای مدیترانه بپردازد. در قسمت سوم این مقاله به تحلیل راه های برون رفت از شرایط موجود خواهیم پرداخت.

افراد معدودی که با یک کوته نگری عمدی و با حمایت بیدریغ رسانه های بیگانه صدایشان اکو می یابد و به صورتی غیرعقلانی تاکید برادامه وابستگی به جادهای ترانزیتی حکومت باکو را دارند، بدلیل فقر دانش هنوز به این مرحله از درک استراتژیک نرسیده اند که بجای ادامه راه غلط گذشته که باعث شده کشورایران در مرز با رودخانه ارس در یک محاصره سرزمینی قرار بگیرد، که بدون تردید نتیجه نهایی آن (همانند جنگ هشت ساله با عراق) بروز یک درگیری نظامی و افتادن در تله بزرگتر دیگری خواهد بود، هم اینک حیاتی و لازم است که این محاصره را بصورت هوشمندانه و بسرعت و بدور از هرگونه برخورد نظامی، شکسته و بر روی ایجاد راه های ترانزیتی جایگزین سرمایه گذاری کند.

بیستم اکتبر ۲۰۲۱

دکتر بهمن جلدی

منابع:

روزنامه جوان (رسانه اصواگرای وابسته به سپاه پاسداران): برتری آمریکا در حال کاهش است.

https://www.javanonline.ir/fa/news/891746

شبکه خبری دویچه وله آلمان - وابستگی ایران به آذربایجان در صادرات به روسیه.

https://p.dw.com/p/41mVD

پژوهشکده تحقیقات راهبردی مجمع تشخیص مصلحت نظام: سردرگمی در دوران گذار.

https://csr.ir/fa/news/887

وزارت دفاع آمریکا: خلاصه طرح استراتژی جدید دفاع ملی آمریکا

https://www.defense.gov/Spotlights/National-Defense-Strategy/

دانشگاه جان هاپکینز: سخنرانی ژنرال جیمز متیس در هیجدهم ژانویه ۲۰۱۸

https://hub.jhu.edu/2018/01/19/jim-mattis-unveils-new-national-defense-strategy/

شرکت نفت بریتیش پرولیم: پروژه بی تی سی دریای کاسپین

https://www.bp.com/en_az/azerbaijan/home/who-we-are/operationsprojects/pipelines/btc.html

هایدروکربن تکنولوژی: پروژه بی تی سی.

https://www.hydrocarbons-technology.com/projects/bp/

هایدروکربن تکنولوژی: خط لوله گاز ناباکو.

https://www.hydrocarbons-technology.com/projects/nabuccopipeline/

خبرگزاری رویترز: قرارداد گاز ترکیه و باکو.

https://www.reuters.com/business/energy/turkey-seals-11-bcm-natural-gas-accord-with-azerbaijan-minister-2021-10-15/

خبرگزاری ایسنا: سایه قرارداد گازی ترکیه با باکو.

https://www.isna.ir/news/1400072517499

شبکه خبری اوراسیا: ترکیه خط لوله انتقال گاز به نخجوان را آغاز میکند.

https://eurasianet.org/turkey-to-build-gas-pipeline-to-supply-nakhchivan

دیده بان خاورمیانه: امنیت اروپا به گفتگو با ترکیه بستگی دارد.

https://www.middleeastmonitor.com/20200903-without-dialogue-with-turkey-the-eus-energy-security-is-endangered/