اوضاع در جمهوری های دیگر بدتر از روسیه بود. کشور های پیر بالتیک و چچن ها خواهان جدایی و استقلال خود بودند. یک یا یک و نیم میلیون نفر از تاتارهای کریمه در دوره استالین که از کرانه های دریای سیاه به آسیای میانه و سیبری تبعید شده بودند خواهان بازگشت به خاک جد و آبادی و خانه و کاشانه خود بودند

اما آنان هرگز به هدف خود نرسیدند . جنگ و درگیری بین ارامنه و آذری ها ادامه داشت . جنگ داخلی در تاجیکستان هم ادامه داشت که اندکی از فضای آن دوران در نامه های دکتر عطا صفوی و احمد محمد یان منعکس شده است . در یکی از نامه ها احمد یان می نویسد : باز هم ما زنده به گور هستیم . چندین ایرانی مهاجر مفت و مجانی کشته شدند. اوضاع طوری شده است ما که سال ها در زندان ها و اردوگاه های استالین بودیم و از حکومت شوروی متنفر بودیم الان در آرزوی امنیت دوران کمونیست ها هستیم .از خانه که پا بیرون می گذاری، معلوم نیست زنده به خانه ات برگردی . حتی در خانه نیز بدون این که تو را بشناسند توسط دسته های مسلح وابسته به گروه های متفاوت و باند های آدم کش کشته می شدی . در این جنگ داخلی مقاصد سیاسی با مسئله مواد مخدر که از افغانستان به تاجکیستان راه یافته و همچنین منافع اوباش مسلح و درگیر های قومی و منطقه ای و دخالت های مسکو به صورت کلاف سر در گمی در آمده بود . در این میان قتل خانواده رحیم اهل درگز خراسان از همه فاجعه بار تر بود . شب هنگام باند های آدم کش در خانه رحیم را می زنند همین که رحیم در خانه را باز می کند یک گلوله به او می زنند. همسر رحیم پا پیش می گذارد یک گلوله هم نثار او می کنند . پس از این دو دختر بزرگش را هم به گلوله می بندند . تنها دختر کوچک نه ساله رحیم زنده ماند . ما در این گیر و دار فقط توانستیم خانواده رحیم را به خاک بسپاریم . در ضمن گردن غلام حسین را با تبر بریده بودند . محمد جان فدا کار ما که همیشه در کمک کردن پیش قدم بود هنگامی که تن بی سر غلام حسین را می شست از حال رفت . او وقتی به هوش آمد گفت : دیگر قادر نیستم ، چون سری در بدن نیست. با بد بختی غلام حسین را دفن کردیم اما هفته دیگر سر بی بدن غلام حسین در مخروبه ای پیدا شد. باز ما تصمیم گرفتیم دوباره قبر غلام حسین را بشکافیم سر او را در قبر قرار دهیم . چند روز پیش از این واقعه پامیری ها پسر 20 ساله رضای تهرانی را در وسط شهر با گلوله کشتند و...

وقتی به احمدیان زنگ زدم او به لهجه ی مشهدی با طنز زهردار گفت : ببین تازه ما شانس آوردیم که حکومت شوروی طی 70 سال چنین انسان های طراز نوینی تربیت کرده است والا دخل مان در آمده بود .

دکتر صفوی در یکی از نامه ها می نویسد : در اکثر جمهوری های شوروی، بدبخت تر از همه روس های بی پشت و پناه هستند که نتوانستند به روسیه پناه ببرند حالا این روس های درمانده باید جواب و گناه حکومت 70 ساله ی کمونیست ها را پاسخ بدهند. تو نمی دانی چه خر تو خری شده است . کافی است سری به بازار دست فروشی ها بزنی . در این بازار استادان دانشگاه ، محققان ، متخصص ها و مهندسان و دیگران اجناس خانه ، لباس و حتی وسایل کار خود را برای نان و خوراک به فروش می رسانند. بدبختی بزرگ این آدم های فرهیخته این است که نمی دانند با کی طرف هستند . دکتر صفوی که همیشه مسلح به شعر بود از حافظ بیتی برایم نوشته بود .

فلک به مردم نادان دهد زمام مراد تو اهل دانش و فصلی، همین گناهت بس

صفوی در ادامه می گوید در این جنگ داخلی شما با توده های محروم و مسلح که وجود شان لبریز از نفرت و خشونت و عقده های تاریخی است ، طرف هستید که اصلا حرف حالی شان نیست. می دانی چه می گویم امنیت نیست . از پلیس و ارتش خبری نیست . ساکنان هر ناحیه خودشان از سر اجبار نهادهای دفاع از خود در محله ها درست کردند. تو این آخر عمری من زوار در رفته هم دو بار کشیک دادم .

در این روزها در کشور سوئد پناهنده بودم واقعا برای دکتر صفوی و دیگران که سالها در زندانها و اردوگاه ها زجر و شکنجه شده بودند ناراحت می شدم . در همین روز ها بود که من دو بسته پوشاک بچه برای دخترم ، خریدم . همسرم از من پرسیدم : پولش چقدر شد؟ وقتی قیمت خرید را گفتم او پس از اندکی حساب و کتاب و تبدیل کردن پول روبل و کرون در ذهن خود به خنده افتاد و گفت : قیمت این دو بسته پوشاک برابر با حقوق والودیا است . والودیا افسر سرخ و همسایه طبقه پایین ما بود . همسرش لوبا با همسرم رفیق بود.

شاید الان به نظر خنده دار باشد اما این ها واقعیت آن دوران هستند . مردم شب هنگام خوابیدند، صبح که از خواب بیدار شدند از اخبار شنیدند کشورشان یعنی اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی به 15 کشور بزرگ و کوچک تبدیل شده است . همسرم حسابی شوکه شده بود می گفت : این دیگر غیر ممکن و عجیب است آخر چگونه باور کنم شب بخوابم و صبح با خبر شوم که پس از این اعضای خانواده من در چهار کشور جداگانه یعنی در روسیه ، ازبکستان ، تاجیکستان و قزاقستان زندگی کنند. بعد با نگرانی و ناباوری به خنده می افتاد . تازه این اول ماجرا بود.

اما با مزه تر از آن واکنش دبیر اول های حزب کمونیست ازبکستان ، تاجیکستان ، ترکمنستان ، قزاقستان ، همراه با سران دستگاه های دولتی این جمهوری ها به این تصمیم رئیس جمهور عوام فریب و الکلی و ناقابل روسیه یعنی بوریس یلتسین بود که چرا شما ما را به امان خدا رها کردید ! در آن دوران قدرت اصلی در جمهوری شوروی، در دست دبیر اول های حزب کمونیست بود ولی همه این دبیر اول ها تابع و سر سپرده محض دبیر اول حزب کمونیست شوروی بودند. مسکو در انتخاب دبیر اول های جمهوری شوروی برای حفظ ظاهر هیچ وقت یک روس را انتخاب نمی کرد . دبیر اول ها در گرجستان باید گرجی و در ارمنستان ، ارمنی و بقیه جمهوری ها نیز بدین منوال بود . این یک رویه نانوشته و ثابت برای مسکو بود. اما مسکو یک دبیر دوم و سوم روس تبار پشت سر این دبیر اول ها می گذاشت که مواظب آنان باشند . البته خود دبیر اول های حزب کمونیست جمهوری ها به تجربه از این سیستم کار مسکو آگاه بودند . در واقع مسکو به مردمان این جمهوری ها می خواست این را وانمود کند که حکومت در این جمهوری ها از آن خودتان است.

باری، در آن روزها دبیر اول ها ی جمهوری آسیای میانه نیز همان صبح باخبر شدند که کشور شوروی به 15 جمهوری مستقل تبدیل می شود . این دبیر اول ها به سبب از دست دادن حامی خود حسابی شوکه و دست پاچه شده بودند و با ترس و نگرانی رسما خطاب به مسکو اعلام می کردند : چرا در چنین اوضاع و شرایطی ما را رها کردید. منظور شان این بود که حالا ما چه خاکی بر سرمان بریزیم . با گذشت اندک زمانی این آقایان به خود آمدند و به این نتیجه رسیدند خوب چه ایراد ی دارد که ارباب بالا سر ما نباشد . در واقع ترس شان بی جا بود برای این که طی حکومت هفتاد ساله کمونیست ها هیچ اپوزیسیون، حزب و سازمان متشکلی نبود که تهدیدی برای قدرت مطلقه آنان باشد. حالا سی سال است همان آقایان و یا جانشین های آنان با بی شرمی جشن استقلال و رهایی از دست روس ها را برگزار می کنند و همانند رهبران استقلال طلب و مبارز خود نمایی می کنند .

در آن روزهای فروپاشی روسیه گرفتار های خود را داشت . اندک اندک پای ایران، ترکیه ، افغانستان ، اسرائیل و جریان های وهابی به قفقاز و آسیای میانه باز شد . افغانستان مسیر جدید و شاهراه بزرگ مواد مخدر به سمت روسیه و غرب پیدا کرده بود . مجاهدین افغان در جنگ ارمنستان و آذربایجان به طرفداری از آذربایجان بر علیه ارمنستان جنگیدند . رد پای وهابی ها در چچن و داغستان در حد کمک مالی و ترویج افکارشان بود. اما رقابت اصلی در قفقاز و آسیای میانه که سابقه تاریخی هم دارد بین ترکیه و ایران بود.

با وقوع انقلاب در ایران آهنگ رشد سرمایه داری از حرکت ایستاد اقتصاد غیر نفتی ایران به دست مشتی حاج بازاری عقب مانده و مورد حمایت نظام و خودی ها افتاد . فروپاشی شوروی درست در زمان رفسنجانی بود که می خواست دوباره همان رشد سرمایه داری را شروع کند اما این کار با ماهیت نظام ایده ئولوژیک جمهوری اسلامی و با اقتصاد فاسد و رانتی و غیر شفاف جور در نمی آمد که در هم نیامد. اما فرق ترکیه با ایران در این بود که در ترکیه سرمایه داری مدرن و مستقل و جدا از دولت به رشد خود ادامه داد. همین بخش خصوصی ترکیه به طرف قفقاز و از بالا سر ایران به سمت کشورهای آسیای میانه سرازیر شد و با حرکت اقتصادی و ایجاد مدارس مدرن جای پای محکمی برای خود ایجاد کرد. اما ایران به جای تکیه بر مشترکات تاریخی و فرهنگی به جای این که با دید اقتصادی مدرن مسلح شوند با ریش و تسبیح و تبلیغات مذهبی آن هم از نوع احمقانه شان روانه قفقاز و آسیای میانه شدند. مسئولان جمهوری اسلام دلشان به این خوش بود که مردم آذربایجان شیعه هستند شروع به ساختن مساجد و حسینیه ها ی متعدد کردند و در حسینیه ها بسط قیمه پلو راه انداختند . جوان ها هم قیمه پلو را می گرفتند و در جای دیگر قیمه پلو را با ودکا می خوردند . حالا دیگر جوک شده است من بارها از اهالی باکو با تمسخر شنیدم که می گفتند : قیمه پلوی آخوند ها با ودکا واقعا که لذت بخش است .

اما دلیل تشریف فرمایی اسرائیل به آسیای میانه هم شنیدنی است. در آسیای میانه دو تیپ یهودی زندگی می کردند تیپ اول یهودی های بخارایی نامیده می شدند . قیافه شان شبیه سامی ها و عرب ها و تا حدی پوست گندمی هستند دومی یهودی های هستند که قیافه ی اروپایی دارند . اولین کار اسرائیل در جمهوری های آسیای میانه این بود که بی سر و صدا با کمک یهودیان شناخته شده مرکز و ستادی برای انتقال یهودیان آسیای میانه به اسرائیل تشکیل دهد . البته انتقال یهودیان در جمهوری های اروپایی شوروی مخفی نبود . پس از فروپاشی شوروی نزدیک به یک میلیون نفر یهودی از روسیه به اسرائیل رفتند. این یهودیان مهاجر شوروی بسیار بدتر و افراطی تر از یهودیان مهاجر اروپایی بر علیه فلسطینی ها از آب در آمدند . اغلب آنان در مناطق اشغال شده اسکان داده می شدند . حالا دیگر به آنان این امر مشتبه شده است که فلسطینی هیچ حق و حقوقی در این آب و خاک ندارند. یک یهودی به من می گفت : گاهی در پارلمان اسرائیل که بحث و دعوا سر می گیرد یهودیان روسیه به زبان روسی به هم دیگر فحش می دهند. به هرحال اسرائیلی ها با سازماندهی و برگشت به سرزمین موعود توانستند یهودی ها را در آسیای میانه پیدا کنند و به اسرائیل کوچ دهند . در این میان دو نفر از توده ای ها که همسران شان یهودی بودند از سر ناچاری به اسرائیل رفتند. هر دو آنها فوت کردند . یکی از آنان جریان رفتن خود به اسرائیل را چنین به من شرح داد: روزی دوست یهودی من به قصد خدا حافظی گفت : ما به زودی به اسرائیل می رویم. پس از آن که از او جدا شدم به یاد همسر یهودی خودم افتادم که 25 سال پیش در جوانی فوت کرده بود . تنها دخترم از او است که تو او را می شناسی. به این فکر افتادم حالا ضرری ندارد که دخترم برای رفتن به اسرائیل پرس و جو کند . شناسنامه همسرم را به دخترم دادم . خیلی شرایط بدی داشتیم ، دخترم طلاق گرفته بود از همه طرف به من و دخترم و تنها نوه ام فشار می آمد . سرانجام روزی دخترم شاد و راضی به خانه برگشت و گفت : بابا جان ، با رفتن ما به اسرائیل موافقت شد . در شوروی اگر کسی یهودی بود در شناسنامه اش قید می شد . دخترم اضافه کرد : شناسنامه مادر را به آقای اسراییلی نشان دادم او نگاهی به شناسنامه انداخت . با توجه به صورتش احساس کردم که او حرفم را قبول کرده است . به او گفتم : دو ساله بودم مادرم را از دست دادم . یک دختر دارم . آن آقای اسرائیلی جواب داد : چون مادر شما یهودی بود در رگ های شما هم خون یهودی جاری است . در دین یهودی ، یهودی بودن از طرف خون مادری به ارث می رسد. در واقع من مسلمان یا مسیحی نمی توانم یهودی بشوم . به همین سبب است که یهودی ها برای گرویدن کسان دیگر به کیش خود بر خلاف دین اسلام و مسیحیت به دین یهودی دعوت نمی کنند. البته این حرف شان درست نیست یهودی ها از یک نژاد خاص و خالص نیستند . بسیاری از یهودی های اروپایی از اول تبار یهودی نداشتند آنان بعد ها به یهودیت گرویدند. خلاصه کلام آن آقای اسرائیلی به دخترم این بود، شما با دختر کوچولوی خود می توانی به اسرائیل بروی و پدرت هم به خاطر شما و نوه اش می تواند با شما همراه شود. آخرین بار 15 سال پیش من این آقای توده ای را به همراه نوه اش که دیگر خانم جوانی شده بود ، دیدم . این خانم خدمت سربازی اش را تمام کرده بود و قصد آن داشت وارد ارتش شود . این خانم چنان با نفرت از فلسطینی ها حرف می زد که انگار اجدادش از زمان حضرت موسی در کرانه باختر زندگی کرده است. او با شستشوی مغزی تربیت شده بود و قادر به درک این موضوع نبود که بفهمد ، دولت اسرائیل چگونه با نگاه نژاد پرستی ترکیب جمعیتی را به نفع خود تغییر می دهد.

باری ، من و همسرم که تازه از دست نظام شوروی خلاص شده بودیم با فروپاشی شوروی گرفتاری جدیدی برای ما ایجاد شد. یک خواهرش با دو دختر و پسر و شوهرش در تاجیکستان زندگی می کرد به سبب جنگ داخلی یک و نیم سال بود که امکان فرار به هیچ کجا نداشتند. خواهر دیگرش با چهار پسر در قزاقستان بسر می بردند خواهر دیگرش در پترو گراد و پدر و مادرش در ازبکستان زندگی می کردند . هر کدام از آنان در یک شب همچون جوجه های مادر مرده پخش و پلا شده بودند. وضعیت مالی ما خوب نبود . با این همه هر آن چه در توان داشتیم در اختیارشان قرار می دادیم . همه آنان بخصوص بچه ها از گرسنگی رنج می بردند. دخترم که یک بار با مادرش به قزاقستان رفته بود، شوکه شده بود از آن تاریخ به بعد او به فقر شدیدا حساسیت پیدا کرد. او هشت سالش بود به من می گفت : بابا ، وقتی در یخچال خاله را باز کردم دیدم کاملا خالی بود هیچی نبود . همین که سر سفره غذا گذاشته می شد تا من تکانی به خود بدهم پسر خاله ها در یک چشم به هم زدن غذا را تمام می کردند. پسر خاله ها به دخترم منیژه گفته بودند بیشتر از یک سال است که ما شب ها زود می خوابیم تا از گرسنگی عذاب نکشیم. ما با آمدن خاله از سوئد خیلی خوشحال می شویم . همسایه خاله اش که خانم چیچن بود به خطر مرگ برادرش شیون می کرد . آن خانم شرح می داد بردارم سر مزرعه کار می کرد از بی لباسی نیم تنه ارتش سرخ را به تن کرده بود . خلبان هلکوپتر فکر کرده بود او یک جنگجوی چیچنی است از همان بالا با رگبار مسلسل برادرم را کشت . وقتی دخترم با مادرش به سوئد برگشت خانم معلم اش او را به پای تخته سیاه خواند که تا صحبت کند . این یک رویه آموزشی در سوئد است که دانش آموزان بتوانند با اعتماد به نفس نظر خود را به طور آزاد برای جمع بیان کند . دخترم در عالم بچگی رو به خانم معلم و بچه ها کرد و گفت : شما چه می دانید گرسنگی چیست . من می دانم گرسنگی چیست . دخترم دیده ها و شنیده های خود را با احساس پاک بچگی شرح میدهد تا جایی که اشک هم کلاسی های خود و خانم معلم اش را درمی آورد .

در این هنگامه فروپاشی گرفتار های عذاب آور ایرانی های اردوگاه کشیده مرا منقلب می کرد توان کمک به همه آنان را نداشتم . بیچاره غلام و میرزا آقا در این هنگامه فروپاشی در گذشتند . دکتر صفوی و دیگر آشنایان دور و نزدیک در تاجیکستان گیر کرده بودند . آن بخش از اعضای فرقه دمکرات در روستاهای قزاقستان به زمین و زمان فحش می دادند . یکی از آن ها نیز پدر زنم اسماعیل بود که بیش از 18 سال در زندان ها و اردوگاه ها زنج و گرسنگی کشیده بود. اسماعیل با انگیزه سیاسی به شوروی نیامده بود او به خیال برگرداندن برادرش را به ایران گیر افتاده بود او در مشکان خراسان زن و بچه داشت. اسماعیل در آستانه فروپاشی کاملا پیر شده بود و با دیدن اوضاع می گفت : دیگر در این آخر عمری طاقتش را ندارم . او واقعا هم طاقت نیاورد و مرد . آخرین باری که او از اردوگاه های سیبری آزاد شده بود اجازه داشت کار کند تا پولی جمع کند . او یک کت و شلوار نو خرید و با خودش عهد کرد هر وقت اجازه رفتن به ایران داشته باشد با این کت و شلوار نو به ایران برود . سی سالی بود که کت و شلوارش در کمد بود او فقط در کمد را باز می کرد به کت و شلوار نگاه می کرد و طی این همه سال به عهد و پیمانش وفادار ماند هیچ وقت این کت و شلوار را نپوشید . وقتی همسرم پس از مراسم خاک سپاری پدرش به سوئد برگشت به من گفت : در این روزهای سیاه بچه ها و زن ها بیشتر در رنج عذابند . وقتی پس از خاکسپاری پدر به خانه برگشتیم و با کت و شلوار پدرم مواجه شدم دیگر دیوانه شدم . با دیدن کت و شلوار چند روز با خواهرانم اشک ریختیم . از همان نو جوانی من شاهد آن بودم که پدرم در خلوت در کمد را باز می کرد و با حسرت به کت و شلوارش نگاه می کرد. هر چه ما می گفتیم پدر جان ، خودت را اذیت نکن به تو اجازه مسافرت به ایران را نمی دهند. اما پدرم تا واپسین مرگ تسلیم خواسته ما نشد . چه می دانم شاید با آن کت و شلوار راز و نیازی داشت . شاید آن کت و شلوار به او امید و آرامش می داد . همسرم گفت : می دانی چه شد؟ آخرسر ما خواهرها تصمیم گرفتیم کت و شلوار را پیش خواهر بزرگم به امانت نگه داریم .

آری

تمام داستان انقلاب اکتبر را می توان در دو پرده به نمایش در آورد .

پرده اول - پیروزی انقلاب اکتبر تا زمان فروپاشی شوروی

پرده دوم - فروپاشی شوروی که هنوز ادامه دارد .

اولین روز 2022