انقلاب اسلامی ایران بر بسترِ بینوائی های فکریِ روشنفکرانی مانند جلال آل احمد، دکتر علی شریعتی و دیگر نظریّه پردازان«اسلام راستین» ظهور کرد. نقش این روشنفکران در تأسیسِ نظریِ انقلاب اسلامی بسیار برجسته بود و لذا، نقد عقاید آنان می تواند از بازتولید و تکرارِ اندیشه های خِرَد گریز و تجدّد ستیز جلوگیری کند.

حدود ۳۵ سال پیش(سال۱۳۶۶/۱۹۸۸) نگارنده -به قدر بضاعت خود-در این راه کوشید. این «ملاحظات» در راستای دغدغه های نگارنده در آستانۀ وقوع انقلاب اسلامی بود که در کتاب کوچکِ اسلام شناسی(بابک دوستدار،نشر کاوه،تهران، فروردین ۱۳۵۷)، حلّاج (اردیبهشت ۵۷) و آخرین شعر (مرداد ۵۷) تبلور یافته بود.

امروزه جامعۀ ایران با «عبور از شریعتی» و دیگر مُنادیان «اسلام راستین» ، آیندۀ روشنی را ترسیم می کند؛ آیندۀ روشنی که جنبشِ«زن،زندگی، آزادی» نویدبخشِ آن است.

پُرسش های اساسیِ این کتاب از جمله عبارت اند از:

۱-جدائی دین از دولت چرا نتوانست در جامعۀ ایران تحقّق یابد؟

۲-آیا اسلام ظرفیّتی برای استقرار آزادی و دموکراسی دارد؟

۳- تمامیّت خواهی (توتالیتاریسم و فاشیسم) با اسلام و اندیشه های خمینی و خصوصاً دکتر علی شریعتی چه مشترکات و پیوندی داشت؟

این کتاب تا با تکیه بر اسناد و منابع بسیار می کوشد به این پُرسش ها پاسخ دهد.

***

به نظر نگارنده،مُدلِ توسعۀ جوامع اروپائی و تطبیق آن بر تاریخ اجتماعی ایران بسیار گمراه کننده است زیرا « تاریخ ایران تاریخ ایل ها است نه تاریخ آل ها ». برخلاف جوامع اروپائی،ایرانِ پس از اسلام همواره زیر فشار هجوم های ایلات مختلف كمتر روی ثبات و آرامش به خود دیده و آن هنگام كه چنین سامان و ثباتی وجود داشت (مثلاً در عصر سامانیان و آل بویه) ما شاهد رشد شهرها و رونق تجارت و صنعت و تاریخ و فلسفه و ادبیات بوده ایم[3]

به عبارت دیگر، با حملۀ تازیان به ایران و سقوط ساسانیان روند تكاملی جامعۀ ایران در حملات قبایل مختلف از هم گسست.از این رو،تاریخ ایرانِ پس از اسلام -عموماً- تاریخ انقطاع است. هر یک از این حملات شمشیری بود كه جامعۀ ایران را از ریشه و گذشتۀ خود قطع كرد به طوریكه ما مجبور شدیم ـ هر بار ـ از صفر آغاز كنیم؛ بی هیچ خاطره‌ای از گذشته، بی هیچ دورنمائی از آینده و...

قصیدۀ انوری و روایت عطاء ملک جُوَینی در بارۀ وضع علم و اخلاق و فلسفه بعد از حملۀ مغول را می توان به سراسرِ تاریخ ایرانِ پس از اسلام تعمیم داد:

-«مدارس درس؛ مُندرس و عالِم علم؛ مُنطمس (نابود شده) و طبقۀ طلبه در دست لگدكوب حوادث، متواری ماندند. هنر اكنون همه در خاك طلب باید كرد... كذب و تزویر را، وعظ و تذكیر دانند... هر خَسی؛ كسی. هر آزادی؛ بی‌زادی و هر رادی؛ مردودی... و هر دستاربندی؛ بزرگوار دانشمندی..» [4]

در رفت و آمدِ مهاجمانِ مختلف روانِ فرهنگی و روحیّۀ اجتماعی ما نیز دچار آسیب شد چندانکه به قول فرزانۀ توس:

چـو بـا تـخت، مـنبـر بـرابــر شود-

همه نــــام،بـوبکر و عـُمّر شـود

از ایـــران و از تــرک و از تــازیــان

نژادی پـــدیـــد آیـد انــدر میان

نــه دهقان؛ نـه تُرک و نـه تازی بُوَد

سخن ها بـه کــردار بــازی بـــود

زیانِ کسان از پیِ سودِ خویش-

بجویند و دین اندر آرند پیش

به گیتی نمانَد کسی را وفا

روان و زبان ها شود پُرجفا [5]

جلوۀ دیگری از این آسیب ها عبارت بود از:

۱-رواج عصبیّت های مذهبی و جدال های فرقه ای به طوری که هر یک از این فرقه ها محلّات و بازارهای خود را داشتند و از همزیستی با یکدیگر پرهیز می کردند.این«جنگ هفتاد و دو ملّت(مذهب)»روحیّۀ همکاری و مشارکت اجتماعی را دشوار می کرد و باعث تضعیف حس ملّی می شد چندانکه وقتی سپاهیان مغول به دروازه های نیشابور رسیدند،نیروی مُنسجمی برای دفاع از شهر وجود نداشت.

۲- سلطۀ استبداد دینی ،سرکوب دگراندیشان و انسدادِ فکر و فلسفه چنان که پس از«عصر رنسانس ایران»در دورۀ سامانیان(قرن چهارم هجری/دهم میلادی)، به تحریک رهبران فرقۀ کرّامیّه،سلطان محمود غزنوی پنجاه خروار (۱۵،۰۰۰كیلو) از كتاب‌ های فلسفه و نجوم و رسالات مُعتزله را آتش زد « و جاسوسان برگماشت و از مواضع و مجامع ایشان [اسماعیلیّه و قرامطه] تجسّس کرد...و از شهرهای مختلف همه را به درگاه آوردند و بر درخت کشیدند و سنگسار کردند.. و همه را مُثله گردانید.»[6]

۳-زوال فرهنگِ شاد و حماسۀ دنیاگرای ایران پیش از اسلام و اضمحلال آن در عزاداری ها و آئین های ناشادِ پس از اسلام.این اضمحلال و عزاداری ها بازتاب پریشانی های روحی مردم در حملات و هجوم های ویرانگر بود چندانکه:

-«در هر سرائی، نوحه سرائی، و در هر كاشانه‌ای، غم خانه‌ای و در هر جگری از سوزشِ مُصیبت، تیغی و همراهِ هر نَفَسی، ناله و دریغی»[7]

۴-فروپاشی شهرنشینی، زوال عقلگرائی،تقویت مذهب و گرایش های صوفیانه، فقدان نگاه تاریخی (دراز مدّت) برای مهندسی اجتماعی با این اعتقاد که «دَم را غنیمت است» و «هستی روی آب است».

۵-بازتولید و تداوم سُنّت و در نتیجه، عدم رشد توسعه و تجدّد اجتماعی.

با اینهمه، در سراسر این دوران آشفتگی و انقراض-برخلاف مردم متمدّن مصر- ایرانیان با تکیه بر زبان، فرهنگ و آئین های ملّی(مانند چهارشنبه سوری، نوروز،مهرگان، شبِ یلدا و جشن سده) توانستند خود را از گذشته به حال و از حال به آینده منتقل کنند چنانکه روایتِ چنگنواز سیستانی نمونۀ درخشانی از این مدّعااست:

-وقتی سپاهيان«قُتيبه»(سردار عرب) سيستان را به خاک و خون کشيدند ، مردی چنگ‌نواز،در کوی و برزنِ شهر - که غرق خون و آتش بود-از کشتارها و جناياتِ«قُتيبه» قصّه‌ها می‌گفت و اشکِ خونين از ديدگان آنانی که بازمانده بودند جاری می‌ساخت و خود نيز،خون می‌گريست...و آنگاه، بر چنگ می‌نواخت و می‌خواند:

-«با اينهمه غم

در خانۀ دل

اندکی شادی بايد که گاهِ نوروز است» [8]

***

کتاب حاضر کوششی در شناختِ چیستیِ جامعۀ ایران در آشوب ها و آشفتگی های پس از حملۀ تازیان و تأثیرات آن در کُنِش و منِش ایرانیان است تا در این «قابِ تاریخی» تصویری از کیستیِ امروزِ ما را ترسیم کند.

با وجود استفاده از حجم عظیمی از اسناد ،کتاب حاضر خالی از کاستی و کمبود نیست با اینهمه امید است كه این «ملاحظات» پرتو كمرنگی در شناخت تاریخ اجتماعی ایران بشمار آید.

به قول فرزانه‌ای:

-« تاریخ مردم ایران، نامه‌ای طولانی و پایان ‌ناپذیر است كه گذشتۀ دور، آن را انشاء می‌كند و آیندۀ دور آن را خواهد خواند و شك نیست كه در عُمرِ تاریخ براین نامه ‌بر سال ها بگذرد» [9]

https://mirfetros.com

[email protected]

[1] - پِی:پایه،پای بست.

[2] - در بارۀ قصیدۀ انوری نگاه کنید به مقالۀ نگارنده در کتاب«تاریخ در ادبیّات»:
https://mirfetros.com/fa/?p=22209

[3] - نگاه کنید به دو کتاب درخشان جوئل کَرَمر هر چند که بکارگیری مفهوم «رنسانس اسلامی»از سوی وی می تواند محل بحث باشد: فلسفه در عصر رنسانس اسلامی(ابو سلیمان سجستانی و مجلس او)؛احیای فرهنگی در عهد آل بویه(انسان گرائی در عصر رنسانس اسلامی)، ترجمۀ محمدسعید حنائی کاشانی،تهران،۱۳۷۵ و ۱۳۷۹

[4] - تاریخ جهانگشا، ج۱، صص۳-۵

[5] - منتخب شاهنامۀ فردوسی،به کوشش محمد علی فروغی و حبیب یغمائی، تهران، ۱۳۲۱، صص۶۰۹-۶۱۳

[6] - ترجمۀ تاریخ یمینی،محمد بن جبّار عُتبی، به اهتمام جعفر شعار ، ص۳۷۰. برای درک دشواری های دگراندیشان در ابرازِ عقاید شان نگاه کنید به مقالۀ نگارنده با نام «قاب ها و نقاب های اندیشه در تاریخ ایران»:

https://mirfetros.com/fa/?p=34581

[7] - تاریخ وصّاف، وصّاف الحضره، ص۳۶۱، مقایسه کنید با گزارش‌های محمدبن ابراهیم، سلجوقیان و غُز در کرمان، صص۱۲۹ و۱۳۴ و۱۴۴؛ سیف بن محمد هروی، تاریخ نامۀ هرات، صص۸۲-۸۳؛ افضل الدین کرمانی، بدایع الزمان، ص۸۹؛ ترجمۀ تاریخ یمینی، صص۱۹۸-۲۰۱، نسخۀ علی قویم (قویم الدوله).

[8] - دیدگاه ها،علی میرفطروس،نشر عصر جدید، سوئد،۱۹۹۳،ص۳۳

[9] - تاریخ مردم ایران،عبدالحسین زرّین کوب،ص۷