چهل و چهار سال حضور ايران در جشنواره كن، مينا اکبري، شرق

كن فقط يك شهر نيست. براى همه سينماگرانى كه در طول يك سال همه ايده ها و آرزو هاى سينمايى خود را در يك فيلم جمع مى كنند، كن هيچ وقت فقط نام يك شهر نبوده است. آن بندر خوش آب و هوا در آن دوازده روز بهارى، تقاطع همه رويكرد ها، نگرش ها و روش هايى است كه سينماى جهان در نيم قرن اخير به خود ديده است.
جشنواره جهانى فيلم كن به عنوان مهم ترين رويداد سينمايى جهان، اعتبار خود را از بازتاب آثار فيلمسازان مى گيرد. فيلمسازانى كه آثارشان توسط يك تيم بزرگ داورى كارشناسى مى شود و در بخش هاى مختلف اين جشنواره (مسابقه، نوعى نگاه، پانزده روز كارگردانان، دو هفته منتقدان) به نمايش درمى آيد. از آن سو اين جشنواره به عنوان جشنواره اى متفاوت كه آثار روشنفكرانه و مستقل در آن مورد عنايت خاص قرار مى گيرد به آثار پذيرفته شده در بخش هاى مختلفش توجه جهانى مى بخشد و چرخش چرخ هاى سينماى متفاوت را در وادى اقتصاد به ارمغان مى آورد. پس حضور ساخته هاى سينماى ملى هر كشور در اين رويداد مهم به نوعى خواه ناخواه نمايش دهنده ميزان اهميت آن كشور در پيشبرد كاركرد هاى هنرى سينما محسوب مى شود.
جشنواره كن يك ضيافت به تمام معنا است. با شكوه و خيره كننده و حضور در اين شكوه و جلال يعنى عضوى از آن شكوه و جلال شدن. پس بى دليل نيست كه به اشتياق آن شكوه و جلال همه پخش كننده ها و تهيه كنندگان سينماى جهان از هرگوشه و كنار تلاش مى كنند تا از قافله عقب نمانند.
•سينماى ايران و كن ۲۰۰۵
امسال سهم سينماى ايران در جشنواره كن ۲۰۰۵ دو فيلم و حضور يك داور بيشتر نيست، كه اين هم قابل تامل است. دو فيلمساز جوان با اولين ساخته هاى بلند شان به كن مى روند تا بخشى از سينماى ملى ايران را در كنار ديگر آثار به تماشا بگذارند و عباس كيا رستمى فيلمساز افتخار آفرين و باارزش ما رئيس هيات داوران بخش دوربين طلايى كن است.
البته هميشه حضور سينماى ايران در عرصه هاى بين المللى از هر زاويه اى كه به آن بنگريم محل بحث و مناقشه بوده است اما اين كه اين آثار چقدر به سينماى ملى ايران تعلق دارند و در چارچوب هاى فكرى و رسمى جامعه سينمايى ايران قرار مى گيرند بحث ديگرى است. بسيارى معتقدند كه حضور آثار سينمايى ايران در جشنواره هاى جهانى هميشه هم رشك برانگيز و افتخار آفرين نيست. آنها اعتقاد دارند اين آثار در مضامين و اجرا سرشار از كنايه و چالش و گاهى حتى توهين به سرزمين هنر پرور ايران است. برخى ديگر حضور هر فيلم ايرانى را با هر مضمون و اجرا نه تنها وهن انگيز نمى دانند بلكه نشان دهنده بسط و گسترش آزادى هاى بيان در قالب هاى سينمايى توصيف مى كنند.
اما چه خوشبينانه و چه بد بينانه به اين ماجرا بنگريم بايد بپذيريم كه حضور ايران در جشنواره معتبر جهانى كن، رويداد مهمى براى سينماى ايران محسوب مى شود.
استقبال جهانى از اين رويداد و در كنار آن فيلم هاى ايرانى كه در آن به نمايش درمى آيند موجب توجه افكار عمومى به ايران و مسائل آن مى شود. امسال فيلم «يك شب» ساخته نيكى كريمى و جزيره آهنى ساخته محمد رسول اف، دروازه نگاهى جهانى به ايران است. فيلم يك شب در حالى راهى جشنواره كن ۲۰۰۵ مى شود كه كريمى براى ساخت اين فيلم و دريافت مجوز از كانون كارگردانان مجبور شد با مشكلات بسيارى دست و پنجه نرم كند و هيات انتخاب جشنواره فيلم فجر ايران در هيچ بخشى فيلمش را شايسته نمايش ندانست.
اولين ساخته بلند نيكى كريمى با بازى هانيه توسلى و سعيد ابراهيمى فر در بخش نوعى نگاه جشنواره كن حضور دارد. اين فيلم كه درباره پرسه هاى شبانه يك دختر جوان در خيابان هاى تهران است، با توجه به اين كه اولين ساخته بلند كارگردانش است مى تواند در كنار ديگر آثار كارگردانان اول براى به دست آوردن دوربين طلايى رقابت كند. فيلم جزيره آهنى ساخته محمد رسول اف ديگر اثر ايرانى است كه در اين جشنواره معتبر پذيرفته شده است. اين فيلم نيز كه با بازى تحسين برانگيز على نصيريان در يك كشتى مى گذرد براى حضور در جشنواره كن مشكلات خاص خودش را داشت كه بالاخره با توافق رسول اف كارگردان و ابوالحسن داودى تهيه كننده فيلم در بخش ۱۵ روز كارگردانان كه از بخش هاى جنبى جشنواره كن است به نمايش درمى آيد. محمد رسول اف پيش از اين فيلم مستندى به نام «گاگومان» ساخته بود كه مور تحسين منتقدان قرار گرفت.
اما حضور عباس كيارستمى برنده نخل طلايى همين جشنواره به عنوان رئيس هيات داوران دوربين طلايى وزنه حضور ايران در كن ۲۰۰۵ را نسبت به سال هاى گذشته سنگين تر كرده است. اين كارگردان كه با ساخت آثار عميق و متفاوتش تاكنون اكثر جوايز معتبر بين المللى را كسب كرده و بزرگان سينماى جهان را به تحسين واداشته از ده سال پيش تاكنون هيچ يك از آثارش در سينماهاى ايران به نمايش درنيامده است. واقعيت اين است كه عملاً بايد حركت سينماى مستقل ايران در جشنواره هاى بين المللى و افتخارات آن را كاملاً شخصى و جدا از كليت سينماى ايران قلمداد كنيم.
•بازار كن ۲۰۰۵
در بازار كن ۲۰۰۵ براى اولين بار ايران در دهكده بين المللى آن پاويون برپا خواهد كرد. دهكده بين المللى كن كه يكى از بخش هاى مهم بازار اين جشنواره است پس از گذشت پنجاه و هفت دوره از برگزارى اش تاكنون پاويونى به نام ايران نداشته است. البته پيش از اين بنياد سينمايى فارابى، بخش بين الملل سيما فيلم و چند موسسه بين المللى توزيع فيلم مثل رسانه شهرزاد در بخش ريوريا در بازار كن حضور داشته اند و امسال نيز قرار است در همين بخش فعاليت كنند. برپايى اين پاويون كه متصدى اش خانه سينما است بعد از راه اندازى معاونت بين الملل خانه سينما، توسط محمد اطبايى طراحى و برنامه ريزى شده است. در اين پاويون قرار است بيش از آن كه بازاريابى براى محصولات ايرانى صورت گيرد كار اطلاع رسانى و ارتقا و معرفى سينماى ايران و نيز ارائه بروشور هايى درباره جذابيت هاى تاريخى و طبيعى كشورمان انجام پذيرد.
محمد اطبايى معاونت بين الملل خانه سينما در اين باره مى گويد: سينماى ايران مدت ها است به نقطه اى از موفقيت و اعتبار رسيده كه برپايى پاويونى به نام ايران بايد پيش از اينها صورت مى گرفته است. او مى افزايد: از آنجايى كه خانه سينما جامعه اصناف سينمايى كشورمان بهترين نهاد براى اين كار محسوب مى شود اين پاويون قصد رقابت با موسسات ايرانى توزيع فيلم در بازار كن را ندارد بلكه هدف ايجاد فضايى است كه هر دست اندركار سينماى ايران از آن براى معرفى توليدات خود و نيز برقرارى ارتباط با طرف هاى خارجى از آن استفاده كند. اطبايى در ادامه درباره نحوه انتخاب فيلم ها براى عرضه در اين پاويون مى گويد: ما گزينشى نداريم و هر فيلمى كه مجوز نمايش داشته و يا حضورش از نظر نظارت و ارزشيابى بلامانع باشد مى تواند در اين پاويون عرضه شود.


پاويون ايران در كنار كشور هايى چون كانادا، انگلستان، آمريكا، ايرلند، ايتاليا و آلمان با ۲۵ متر فضاى داخلى و ۲۵ متر فضاى رو به دريا درنظر گرفته شده است. به گفته معاون امور بين الملل خانه سينما بودجه اين پاويون در كن توسط خانه سينما و با حمايت معاونت سينمايى پرداخت شده و اسپانسر هايى كه در حال حاضر اعلام آمادگى براى حضور در پاويون ايران در كن كرده اند در حد پذيرايى و اهداى هدايا به مراجعه كنندگان هستند.
همچنين در بازار جشنواره كن امسال بنياد سينماى فارابى، با غرفه اى تحت عنوان Iranian cinema فيلم هاى ايرانى متقاضى فروش و حضور درعرصه هاى بين المللى را عرضه مى كند. دوازده فيلم از سينماى ايران به صورت ۳۵م م در بازار فيلم براى خريداران و نمايندگان جشنواره ها اكران مى شوند. اين فيلم ها عبارت از: «ماهى ها عاشق مى شوند»، «باغ هاى كندلوس»، «يك تكه نان»، «شكوفه هاى سنگى»،«مرثيه برف»،«ما همه خوبيم»، «خيلى دور،خيلى نزديك»،«خوابگاه دختران»،«كافه ترانزيت»،«ديشب باباتو ديدم آيدا»،«دوئل»،«زن زيادى» هستند. اسفنديارى مسئول فروش فيلم هاى ايرانى بنياد سينماى فارابى درباره نحوه انتخاب فيلم هاى ايرانى براى حضور در بازار كن تصريح كرد: كليه فيلم ها خودشان متقاضى حضور بودند و هر كدام كه اظهار تمايل كردند و توانسته اند شرايط عرضه بين المللى خود از جمله زيرنويس، اطلاعات كامل و بروشور و ... را فراهم كنند در بازارعرضه مى شوند. در غرفه بنياد سينمايى فارابى در بازار كن، انجمن سينماى جوان و شركت«به نگر» همانند سال قبل حضور دارد و CMI پخش بين المللى سيما نيز براى خريد فيلم ها غرفه جدايى خواهد داشت. موسسه قرن ۲۱ هم براى خريد فيلم حضور خواهد داشت .
•چهل و چهار سال حضور ايران در كن
سينماى ايران براى نخستين بار و در سال ۱۳۴۰ با فيلم «كوروش كبير» ساخته مصطفى فرزانه كه محصول مشترك ايران و فرانسه بود در بخش مسابقه كوتاه حضور يافت. سه سال بعد «طلوع جدى» ساخته احمد فاروقى قاجار در همين بخش پذيرفته شد و سينماى ايران هفت سال انتظار كشيد تا در سال ۱۳۵۱ توانست با فيلم گاو ساخته داريوش مهرجويى در بخش جنبى پانزده روز كارگردانان در جشنواره كن حضور پيدا كند. سال بعد بار ديگر مهرجويى با فيلم پستچى در همين بخش پذيرفته شد. فيلم هاى شهر خاكسترى ساخته فرشيد مثقالى (۱۳۵۲)، شازده احتجاب ساخته بهمن فرمان آرا (۱۳۵۴)، تداعى ساخته نورالدين زرين كلك (۱۳۵۴) آثارى بود كه تا پيش از انقلاب در بخش جنبى پانزده روز كارگردانان جشنواره كن حضور يافتند.
به طور كلى تا پيش از انقلاب هفت فيلم ايرانى در بخش هاى مختلف كن حضور يافتند كه پنج بار در بخش پانزده روز كارگردانان و دو بار در بخش مسابقه فيلم هاى كوتاه بود كه تنها از اين تعداد حضور فقط يك بار احمد فاروقى قاجار توانست جايزه شوراى عالى تكنيك را به دست آورد.
نخستين حضور سينماى ايران در سال هاى پس از انقلاب در جشنواره كن با فيلم «سايه هاى بلند باد» ساخته بهمن فرمان آرا در سال ۱۳۵۸ در بخش هفته منتقدان رقم خورد.


سال بعد دو فيلم «چريكه تارا» به كارگردانى بهرام بيضايى و «نظم» به كارگردانى سهراب شهيد ثالث (محصول آلمان) به ترتيب در بخش نوعى نگاه و پانزده روز كارگردانان پذيرفته شدند. سال ۱۳۶۰ فيلم «دفاع از خلق» (افق پويا) در بخش پانزده روز كارگردانان و هفت سال بعد فيلم خواستگاران (قاسم ابراهيميان و محصول آمريكا) در همين بخش و در كوچه هاى عشق (خسرو سينايى) در سال ۱۳۷۰ در بخش نوعى نگاه حضور مى يابند.
اما سال ۱۳۷۱ بالاخره بخت با سينماى ايران يار شد تا بتواند بعد از يازده دوره حضور در جشنواره كن اولين جايزه مهم خود را به دست آورد. در اين سال فيلم هاى «زندگى و ديگر هيچ» عباس كيا رستمى در بخش نوعى نگاه و «بدوك» مجيد مجيدى در بخش پانزده روز كارگردان ها پذيرفته مى شوند و در بخش (سينما هميشه) با نمايش ده فيلم مرورى به سينماى انيميشن ايران صورت مى گيرد. در پايان اين جشنواره هيات داوران جايزه بهترين فيلم بخش نوعى نگاه را به خاطر ساخت فيلم «زندگى و ديگر هيچ» و جايزه روبرتو روسلينى را به خاطر مجموعه آثار به عباس كيارستمى اهدا مى كنند تا از اين پس جشنواره هاى جهانى جايگاه ويژه اى براى سينماى ايران قائل شوند. دو سال بعد دو فيلم «زير درختان زيتون» (عباس كيارستمى) در بخش مسابقه و «زينت» (ابراهيم مختارى) در بخش هفته منتقدان به نمايش درمى آيند. در اين سال اگرچه سينماى ايران نمى تواند جايزه اى از كن ۹۴ كسب كند اما براى نخستين بار فيلمى از ايران _ زير درختان زيتون- در بخش مسابقه پذيرفته مى شود. سال ۱۳۷۴ محسن مخملباف و جعفر پناهى نخستين حضور خود را در كن تجربه مى كنند. مخملباف با دو فيلم «نوبت عاشقى» و «سلام سينما» در بخش نوعى نگاه و پناهى با فيلم «بادكنك سفيد» در بخش پانزده روز كارگردان ها.
پناهى با دريافت سه جايزه دوربين طلايى، جايزه منتقدان براى بهترين فيلم خارج از مسابقه و جايزه بهترين فيلم بخش پانزده روز كارگردان ها، در اولين قدم جايگاه خود را در جشنواره هاى جهانى مستحكم مى كند. سال ۱۳۷۵ فيلم «گبه» محسن مخملباف (محصول مشترك ايران و فرانسه) تنها نماينده ايران در جشنواره كن بود.
اما سال ۱۳۷۶ سال مهم و تعيين كننده اى در سينماى ايران محسوب مى شود. در اين سال فيلم طعم گيلاس عباس كيارستمى در بخش مسابقه پنجاهمين دوره جشنواره فيلم كن حضور پيدا مى كند و نخل طلاى جشنواره كن ۹۷ را براى اولين بار در تاريخ سينماى ايران به دست مى آورد تا مديران جشنواره كن از اين پس جايگاه ويژه اى براى سينماى ايران قائل شوند.
سال بعد سميرا مخملباف با اولين ساخته اش «سيب» در بخش نوعى نگاه پذيرفته مى شود و سالى ديگر قصه هاى كيش (ناصر توكلى، محسن مخملباف و ابوالفضل جليلى) در بخش مسابقه حضور پيدا مى كند. اما سال ۱۳۷۹ اوج توجه جشنواره كن به سينماى ايران بود. در اين سال فيلم هاى تخته سياه (سميرا مخملباف) در بخش مسابقه، زمانى براى مستى اسب ها (بهمن قبادى) در پانزده روز كارگردان ها و جمعه (حسن يكتا پناه) در بخش نوعى نگاه به نمايش درمى آيند و هر سه فيلم جوايز مهمى كسب مى كنند. سميرا مخملباف جايزه هيات داوران و بهمن قبادى و حسن يكتاپناه به طور مشترك جايزه دوربين طلايى را براى سينماى ايران به ارمغان مى آورند. همچنين قبادى دو جايزه منتقدان براى تهيه يك فيلم خارج از مسابقه و بهترين فيلم بخش پانزده روز كارگردان ها را براى ساخت فيلم زمانى براى مستى اسب ها به دست مى آورد.

اما از سال ۱۳۸۰ به همان ميزان كه حضور سينماى ايران در جشنواره كن پررنگ تر مى شود، تعداد جوايزى كه كسب مى كند روند كندترى پيدا مى كند. در اين سال فيلم هاى سفر قندهار (محسن مخملباف)، اى بى سى آفريقا (عباس كيارستمى)، زير نور ماه (رضا ميركريمى) و بيگانه و بومى (على محمد قاسمى) در بخش هاى مختلف اين جشنواره حضور پيدا مى كنند كه ماحصل آن جايزه كليساى جهانى براى مخملباف و جايزه بهترين فيلم هفته منتقدان براى ميركريمى است. سال ۱۳۸۱ حضور فيلم هاى ايرانى در جشنواره كن رشد بيشترى پيدا مى كند. به طورى كه شش فيلم ده (كيارستمى)، بمانى (مهرجويى)، آوازهاى سرزمين مادرى ام (بهمن قبادى)،ملاقات شيطان (رضا پارسا)، گيوتين (بهرام عظيم پور) و چت (شادمهر راستين) در بخش هاى مختلف اين جشنواره معتبر جهانى شركت داده مى شوند و در حالى كه كيارستمى داور بخش كوتاه و سينه فونداسيون و بهمن قبادى داور جايزه دوربين طلايى بود تنها يك جايزه جنبى با نام جايزه فرانسوا شاليه نصيب آوازهاى سرزمين مادرى ام مى شود.
سال ۱۳۸۲ سينماى ايران با چهار فيلم پنج عصر (سميرا مخملباف)، طلاى سرخ (جعفر پناهى)، نفس عميق (پرويز شهبازى) و دو فرشته (محمد حقيقت) در جشنواره كن ۲۰۰۳ در بخش هاى مختلف آن حضور پيدا مى كنند كه از اين تعداد حضور سه جايزه به نام ايران در آلبوم افتخاراتش ثبت مى شود. سميرا مخملباف براى بار دوم جايزه ويژه هيات داوران را به همراه جايزه كليساى جهانى براى پنج عصر و پناهى جايزه ويژه هيات داوران نوعى نگاه را براى طلاى سرخ كسب مى كنند.سال گذشته سينماگران ايرانى چهار فيلم در مهمترين رويداد سينمايى جهان داشتند كه البته هيچ كدام نتوانستند در بخش مسابقه اصلى حضور يابند. عباس كيارستمى پنج را در بخش خارج از مسابقه رسمى و ۱۰ روى ده را در بخش نوعى نگاه نمايش داد و فيلم گاوخونى (بهروز افخمى) و خواب تلخ (محسن اميريوسفى) در ۱۵ روز كارگردان ها پذيرفته شدند. سهم جوايز ايران در كن ۲۰۰۴ جايزه نگاه جوان و جايزه ويژه هيات داوران دوربين طلايى به خواب تلخ محسن اميريوسفى بود.
•حضور ايران در كن به روايت آمار
در حال حاضر عباس كيارستمى با هفت فيلم بيشترين تعداد حضور را در بخش هاى مختلف جشنواره كن داشته است و بعد از او محسن مخملباف با پنج فيلم و سميرا مخملباف و داريوش مهرجويى با سه فيلم قرار دارند.
در جدول داورى سينماگران ايرانى در جشنواره كن باز هم عباس كيارستمى با سه دوره داورى بخش هاى مختلف ركورددار است و بعد از او ديگر سينماگران ايرانى تنها يك دوره بر مسند داورى اين رويداد بزرگ جهانى نشسته اند.
سينماگران ايرانى تاكنون بيست جايزه از جشنواره كن دريافت داشته اند كه مهمترين آن نخل طلايى جشنواره كن ۹۷ براى طعم گيلاس بوده است.