رشدی و بازآفرينی روايت های دينی طرد شده، فرج سرکوهی، راديو فردا

محروميت هنر و ادبيات از بازآفرينی خلاقانه، آزادانه و غير کليشه ای تاريخ صدر اسلام، نسبت خلاقيت هنری و ادبی با باورهای دينی، حد و مرز آزادی بيان و صدور سانسور از کشورهای اسلامی به دموکراسی های غير اسلامی و... از مباحثی است که با سرنوشت سلمان رشدی گره خورده و با هر بار مطرح شدن نويسنده آيات شيطانی مطرح می شوند.

۲۶ خرداد ماه، ملکه انگليس لقب مهم «سر» را «به پاس خدمات سلمان رشدی به ادبيات» به نويسنده آيات شيطانی اهدا کرد و خشم دولت جمهوری اسلامی و انتقاد شديد اغلب دولت های حاکم بر کشورهای اسلامی را برانگيخت.

بار ديگر و در آستانه ۶۰ سالگی رشدی، فتوای آيت الله خمينی برای قتل او و جايزه نهادهای نيمه دولتی ايران برای قاتل، که به تدريج و در مجموع به حدود ۳ ميليون دلار افزايش يافته است، به يکی از عناوين اول رسانه های جهان بدل شد.

کلاسيک بزرگ معاصر

افکار عمومی سلمان رشدی را با رمان آيات شيطانی و فتوای قتل او به ياد می آورد، اما منتقدان معتبر و محافل ادبی جهان رشدی را چون نويسنده ای خلاق و همطراز کلاسيک های بزرگ ادبيات معاصر ارزيابی می کنند.

دومين رمان سلمان رشدی با عنوان بچه های نيمه شب جايزه معتبر بوکر را در سال ۱۹۸۱ برای او به ارمغان آورد. اين رمان به سرعت مرز بين محافل فرهنگی و مخاطبان عام را شکست و به اغلب زبان ها ترجمه و با اقبال گسترده منتقدان و خوانندگان رو به رو شد.

بچه های نيمه شب در ۱۹۹۳ عنوان ارزشمند «بوکر بوکرها»، بهترين برنده بوکر در ۲۵ سال را نيز به خود اختصاص داد.

بچه های نيمه شب و رمان های شرم و آيات شيطانی، جدا از غوغای فتوای قتل نويسنده و واکنش خصمانه بخشی از مسلمانان جهان، از منظر فرم و ساختار، خلاقيت های تکنيکی، نوآوری های خلاقانه در فرم و ساختار و زبان، فضا سازی و شخصيت پردازی، تخيل غنی و انديشه داستانی شده و... از ارزشمند ترين آثار ادبيات انگليسی زبان دهه های اخير به شمار می روند.

شرم و بچه های نيمه شب، پيش از انتشار آيات شيطانی، به فارسی نيز ترجمه و منتشر شدند.

ترجمه فارسی روان و زيبای رمان بچه های نيمه شب جايزه بهترين کتاب سال دولت جمهوری اسلامی را در عرصه ترجمه به خود اختصاص داد و مترجم کتاب، مهدی سحابی، جايزه خود را از رييس جمهوری وقت علی خامنه ای، رهبر کنونی جمهوری اسلامی، دريافت کرد.

جا به جايی شيطان و جبرئيل

آيات شيطانی در سال ۱۹۸۸ منتشر شد. ساختار ييچيده رمان که بر تلفيق خلاقانه رئاليزم جادويی و تکنيک های روايت در فرهنگ های هندی، اسلامی و غربی بنا شده است و تم ييچيده تقابل و درهم آميزی نيک و بد، که در فصل هايی از کتاب در قالب تقابل و درهم آميزی جبرئيل با شيطان جلوه می کند، نويسنده را به بهره گيری از تکنيکی سوق داده است که درادبيات همه فرهنگ های غير اسلامی، از يونان و چين و هند کهن تا همه فرهنگ های غير اسلامی جهان معاصر، شيوه ای است رايج .

بازآفرينی خلاقانه و آزادانه تاريخ و شخصيت های مذهبی و روايت های متفاوت رسمی و غير رسمی، پذيرفته يا طرد شده از تاريخ دين در همه فرهنگ های غير اسلامی گنجينه ای است غنی برای آفرينش های ارزشمند هنری و ادبی.

روايت های غير رسمی و طرد شده تاريخ دين و خلق تصويری غير کليشه ای و متفاوت از شخصيت های مذهبی در ادبيات و هنر همه فرهنگ های غير اسلامی امکانی عظيم برای خلاقيت های ادبی و هنری فراهم آورده و رابطه نويسنده و هنرمند و اثر ادبی و هنری را با مخاطبان آن تسهيل کرده است.

سلمان رشدی به شيوه مرسوم در همه فرهنگ های غير اسلامی يکی از روايت های غير رسمی تاريخ صدر اسلام را در رمان آيات شيطانی دستمايه تخيل خود قرار داد تا تم اصلی کتاب، درهم آميزی و تقابل پيچيده خير و شر را در فصلی از رمان خود گسترش دهد.

بازآفرينی روايت طرد شده «غرانيق» و جا به جايی شيطان و جبرئيل به هنگام نزول يکی از آيه های سوره نجم در قرآن ، که در برخی ماخذ از جمله تاريخ طبری نيز به تفصيل ثبت شده است، از منظر نويسنده ايی که اثری ادبی می نوشت نه کتابی تحقيقی يا مذهبی، جبرئيل، شيطان، پيامبر و برخی چهره های های صدر اسلام را به شخصيت های رمان او بدل کرد.

رشدی سنت منع بازآفرينی خلاقانه و آزادانه و غير کليشه ای شخصيت های دينی و بازسازی هنرمندانه روايت های طرد شده و غير رسمی را در اسلام شکست و چون اغلب سنت شکنان با خشم و برخورد خشونت آميز متعصبان مسلمان، سرزنش روشنفکران دينی، سکوت روشنفکران غير دينی در اغلب کشورهای اسلامی و فتوای قتل، مجازات شد.

نسبت دين با هنر و ادبيات

هنر و ادبيات در اغلب فرهنگ های جهان با اساطير و دين پيوندی تنگاتنگ داشته است.

در همه اديان غير اسلامی، حتی در يهوديت که تصوير کردن يهوه ممنوع شده است، بازآفرينی آزادانه و خلاقانه درون مايه ها، مباحث، تاريخ و شخصيت های مذهبی در اثر هنری و ادبی مجاز بوده يا تحمل می شود.

متعصب ترين گرايش ها در اديان غير اسلامی تابو شکنی ادبيات و هنر را در عرصه دين حداکثر با نقد، نفی ، تحريم و بايکوت پاسخ می دهند.

فتوای آيت الله خمينی، فراخوان بالاترين مقام رسمی يک کشور برای اعدام بدون محاکمه تبعه يک کشور ديگر به دليل نوشتن يک رمان، در نوع خود بی سابقه و از اولين گام هايی بود که می کوشد تابوها، جزم ها و سانسور اسلامی را به دموکراسی های غير اسلامی صادر کند.

بخش مهمی از هنر و ادبيات درخشان يونان کهن، بيشترين آثار هنری و ادبی تمدن های کهن بين النهرين، مصر، هند، چين، آمريکای لاتين و رم باستان بر بستر بازآفرينی آزادانه و خلاقانه اساطير و اديان خلق شده، با واسطه هنر و ادبيات به حافظه جمعی راه يافته و به عنصری ماندگار در فرهنگ جوامع بدل شده است.

حتی کليسای قرون وسطا، که به تعصب و جزمی گری شهره است، برای تبليغ دين در ميان مردمی که از نعمت خواندن برخوردار نبودند، نقاشی را به خدمت گرفت اما به ناگزير دست و تخيل هنرمندان را تا حد بالايی در بازآفرينی و بازسازی غير کليشه ای تاريخ دين آزاد گذاشت.

درخشش خيره کننده نقاشی و مجسمه سازی دوران رنسانس نيز مديون تحمل کليسا و تاريخ و درون مايه های مذهبی است.

به روزگار ما، آزادی بيان گام به گام بر تعصباتی که به دستاويز حرمت عقايد دينی راه را بر خلق هنری و ادبی می بندند، فائق آمده و شخصيت ها و تاريخ همه دين های غير اسلامی را از زندان تعصب و کليشه های رسمی رها کرده است.

اثر هنری و ادبی را نمی توان به روايت ها و کليشه های رسمی پذيرفته شده نهادها و جزم های سنتی محدود کرد.

بازآفرينی خلاقانه و آزادانه و غير کليشه ای تاريخ و شخصيت های مذهبی و بازسازی روايت های طرد شده در اثر هنری و ادبی نيز در همه فرهنگ های غير اسلامی از تکنيک های مهم و شيوه های رايج خلق ادبی و هنری است.

آنجا که محدويت های جزمی و منع های سنتی راه بر آزادی خلق هنری و ادبی می بندند، دين را از خلاقيت هنری و هنرمندان و نويسندگان و مخاطبان آثار هنری و ادبی را از گنجينه غنی تاريخ دين و بخش مهمی از فرهنگ خود محروم می کنند. هنر از دين فاصله می گيرد و هر دو سو زيان می برند.