حجاريان: اصلاح طلبان در تئورى عقب مانده اند، حسين رضوى، شرق

سلسله جلسات «تا دموكراسى» پس از يك سال و اندى سه شنبه شب با برگزارى مراسم ويژه اى پايان يافت. اين مراسم پايان بخش چهل جلسه اى بود كه در آن صاحبنظرانى از جريان هاى سياسى و فكرى مختلف اما همگى از هواداران دموكراسى، به بحث نظرى درباره اين مسئله پرداختند. حوزه شمال تهران جبهه مشاركت كه برگزاركننده اين جلسات بود، در بيانيه پايانى اين سلسله نشست ها بر اهميت همين مسئله تاكيد كرده است: «سخنرانان گرچه از نحله هاى فكرى و اردوگاه هاى سياسى متفاوت بودند، اما گفتارشان نشان از آن داشت كه شناخت و تعريفى كه از مفهوم دموكراسى اراده و ارائه مى كنند، مشابه و حتى مشترك است.»بنابر تحليل برگزاركنندگان سلسله جلسات «تا دموكراسى»، «نگاهى به مجموعه سخنرانى هاى ايراد شده در اين جلسات، نكات مشتركى را نشان مى دهد كه وحدت نخبگان جامعه ايرانى (اعم از حكومتى و غيرحكومتى، دينى و سكولار، چپ و راست) را در مورد تعريف دموكراسى و زمينه ها و بسترهاى بسط، تعميق و نهادينه سازى اين مسئله بنيادين در كشور مژده مى دهد.» بنابراين بيانيه نكاتى نظير: «ضرورت نهادسازى، نفى حق ويژه در سياست، تضمين حقوق اقليت، درس گيرى از تاريخ و نيز تجارب داخلى و بين المللى، نسبى بودن و تدريجى بودن امر دموكراسى، اهميت نقش نخبگان و گروه هاى مرجع و نيز تلاش براى ترويج اخلاق و فرهنگ دموكراتيك در سطوح مختلف جامعه ايرانى» از مباحث مشترك در ميان سخنرانان جلسات «تا دموكراسى» بوده است.در بيانيه برگزاركنندگان سلسله جلسات «تا دموكراسى» آمده كه هدف اصلى از برگزارى اين نشست ها، «شناخت» مسئله دموكراسى بوده است اما در مرحله بعد به دنبال شكل دادن به بحثى جديد و سلسله جلساتى تازه است كه به نوشته بيانيه پايانى، «حال كه دموكراسى را شناخته ايم براى رسيدن به آن «چه بايد كرد؟» و چه نبايد و نيز هر يك از گروه هاى سياسى و نحله هاى فكرى تاكنون چه كرده اند و چه بنمايد؟»
• تشكر متقابل
اما برگزارى منظم و قابل قبول سلسله جلسات «تا دموكراسى» نكته اى است كه هم حاضران در جلسه و افرادى كه در بيشتر جلسات برگزار شده حضور داشته اند آن را تاييد مى كنند و هم سخنرانان جلسه سه شنبه شب بر آن تاكيد داشتند. چنانكه بنابر نظرسنجى انجام شده توسط حوزه شمال تهران جبهه مشاركت بيش از ۶۰ درصد شركت كنندگان در جلسات شكل برگزارى و كيفيت آن را «مثبت» ارزيابى كرده اند و نايب رئيس منطقه تهران جبهه مشاركت نيز سه شنبه شب به طور رسمى تشكر مسئولان حزبى از برگزاركنندگان جلسات را اعلام كرد. گردانندگان جلسات نيز متقابلاً هم از سخنرانان جلسات و نيز از رسانه هايى كه اين مراسم را پوشش دادند تشكر كردند. خبرگزارى هاى ايلنا و ايسنا، روزنامه هاى «شرق»، «ياس نو» و «وقايع اتفاقيه» به همراه خبرنامه و نيز سايت خبرى مشاركت رسانه هايى بودند كه از سوى مجرى مراسم مورد تقدير قرار گرفتند.
• حجاريان: همه به گفتار درمانى نياز داريم
اما توجه اصلى حاضران در جلسه سه شنبه شب به «سعيد حجاريان» بود. او كه در يكى از جلسات «تا دموكراسى» با موضوع «دموكراسى تا كجا مى آيد؟» سخن گفته بود، در مراسم پايانى نيز سخنرانى جديدى ايراد كرد كه عنوان آن را «دموكراسى مسئله ديروز، امروز و فرداى ما» برگزيده بود. حجاريان برخلاف ساير سخنرانان جلسه سه شنبه شب كه تنها به ارائه خلاصه اى از سخنان خود در جلسات «تا دموكراسى» اقدام كردند، با ايراد يك سخنرانى جديد بر اين نكته تاكيد كرد كه هواداران دموكراسى به ادامه مباحث نظرى پيرامون دموكراسى و ادامه جلساتى نظير «تا دموكراسى» نياز دارند.اين عضو شوراى مركزى جبهه مشاركت از خود به نمايندگى از اصلاح طلبان انتقاد كرد كه از مطالعات تئوريك فاصله گرفته اند و كارهاى اجرايى مانع از ادامه بحث هاى نظرى آنان شده است. حجاريان اما در كنار اين مسئله انتقاد ديگرى هم از خود كرد. انتقادى كه آن را به شكل خاطره ديدار با «يورگن هابرماس» فيلسوف آلمانى تعريف كرد. حجاريان گفت: در سفرى كه دو سال پيش هابرماس به ايران داشت، من به خاطر مسئله ترور و تبعات آن گفتاردرمانى مى كردم. از آن طرف هابرماس هم «شكاف كام» دارد و به اصطلاح ما «لب شكرى» است. به همين خاطر او هم مثل من مبهم و بريده بريده حرف مى زند. در ديدارى كه با او داشتم، به شوخى گفتم: «مثل اينكه شما هم مثل من به گفتاردرمانى نياز داريد!» هابرماس پاسخ داد: «همه ما به گفتاردرمانى محتاج هستيم. چون در ديالوگ ضعف داريم و حرف هم را نمى فهميم.»حجاريان در ادامه حرف هايش توضيح داد كه هابرماس مطرح كننده تئورى «عقلانيت گفتارى (ارتباطى)» در برابر «عقلانيت ابزارى» است. عقلانيت ابزارى انسان را «حيوان ابزارساز» مى بيند اما عقلانيت گفتارى انسان را «حيوان ناطق» مى شناسد. در نتيجه عقلانيت ابزارى انسان را به سمت پيشرفت تكنولوژى مى برد كه البته مسائلى نظير بمب، جنگ، سلاح مخرب و ترور هم دستاورد چنين نگاهى به انسان است. اما حاصل نگاهى كه انسان را حيوان ناطق مى بيند و به گفتار و گفت وگو اهميت مى دهد، فرهنگ، ادبيات، هنر و نهايتاً دموكراسى است. حجاريان تاكيد كرد كه «چنين تعبيرى از انسان براى جوامع بشرى بهتر است» و پس از آن انتقادش را به سابقه خويش مطرح كرد: «من مى گويم اگر گفتار امروز من نامفهوم است، مرا ببخشيد. چرا كه اين خمارى صبحگاهى تاوان سرمستى شبانه است. وضعيت كنونى من تاوان دورانى است كه به دنبال «ابزارسازى» رفتم. در جهت جبران آن قصد دارم كه اين بار به سراغ گفتاردرمانى بروم و در جهت تحقق دموكراسى و گفت وگو در جامعه تلاش كنم.»پس از اين مقدمه حجاريان سراغ بحث اصلى اش رفت. او گفت كه «دموكراسى هم مسئله ديروز، هم مسئله امروز و هم مسئله فرداى ما است. ما ول كن دموكراسى نيستيم و دموكراسى هم ول كن ما نيست. چنان كه در دوران مشروطه، نهضت ملى شدن صنعت نفت، انقلاب اسلامى و نيز اصلاحات دوم خرداد بحث دموكراسى موضوع روز ما بوده، امروز هم موضوع ماست و تا اطلاع ثانوى موضوع فرداى ما نيز خواهد بود.»حجاريان يادآور شد كه اين فقط كشور ايران نيست كه همواره درگير مسئله دموكراسى است: «حتى كشورهاى توسعه يافته از نظر علمى يعنى كشورهاى صنعتى و پساصنعتى هم به درجه اى با مسئله دموكراسى درگير هستند. چنانكه در انگليس دعواى حق مالكيت بر سر اراضى بين شهرى وجود دارد. يا با استفاده از تدابير قانونى تلاش مى شود كه رنگين پوستان و غيرانگليسى ها را از لندن اخراج كنند و به شهرهاى ديگر انگليس بفرستند. همچنين مسائلى كه در زندان هاى عراقى به وجود آمد، ضددموكراتيك بود و دنيا را تكان داد.»اين نظريه پرداز اصلاحات دوم خردادى سپس به ارائه گزارشى از فعاليت هايى پرداخت كه او و ديگر همفكرانش كه آنها را «چپ هاى ديروز و اصلاح طلبان فعلى» مى ناميد، در مركز بررسى هاى استراتژيك نهاد رياست جمهورى در نيمه اول دهه ۷۰ انجام دادند. حجاريان گفت: «اولين كار جدى كه به عنوان پروژه دموكراتيزاسيون پس از انقلاب انجام شد، در دوره اول رياست جمهورى آقاى هاشمى رفسنجانى بود. در آن زمان من معاون سياسى مركز بررسى هاى استراتژيك نهاد رياست جمهورى بودم كه در آنجا جمعى را براى بررسى موضوعى به اسم «توسعه سياسى» يا «نوسازى سياسى» سازماندهى كرديم.» سخنران نشست پايانى سلسله جلسات «تا دموكراسى» يادآور شد كه او و همكارانش از به كارگيرى واژه «دموكراتيزاسيون» در آن زمان خوددارى كرده اند چرا كه از زمان مرحوم مهندس «مهدى بازرگان»، نوعى عناد با لفظ دموكراسى در ميان نيروهاى داخل قدرت به وجود آمده بود. حجاريان يادآور شد كه مرحوم بازرگان با اصرار بر نام «جمهورى دموكراتيك اسلامى ايران» به جاى «جمهورى اسلامى» براى عنوان رژيم برخاسته از انقلاب اسلامى حساسيت هايى را به وجود آورده بود؛ به طورى كه سال ها بعد همچنان امكان استفاده از لفظ «دموكراسى» در ادبيات رسمى جمهورى اسلامى وجود نداشته است. از اين رو حجاريان و همكارانش به سراغ مشابه (ژنريك) لفظ دموكراسى رفتند و عنوان «توسعه سياسى» يا «نوسازى سياسى» را براى مطالعات خويش برگزيدند.به گفته حجاريان در طرح مقدماتى كه براى اين مطالعات تدوين شد، سه محور براى توسعه سياسى ايران مدنظر قرار گرفت:
اول ساختار سياسى. دوم فرهنگ سياسى كه از مردسالارى و نوعى مازوخيستى بودن (خودآزارى) رنج مى برد.سوم رفتار سياسى. چرا كه رفتار هاى سياسى مردم ايران دچار تعارض است. زمانى چنان راديكال مى شود كه خشونت مى آفريند و زمانى ديگر شكلى انزوا جويانه پيدا مى كند. حال آنكه در يك رفتار سياسى صحيح بايد «آهسته و پيوسته» رفت.
حجاريان گفت كه در كنار اين مسئله موضوع «بررسى انقلاب اسلامى از منظر نوسازى سياسى» نيز در دستور كار او و همكارانش قرار گرفت. مطالعاتى كه به گفته حجاريان در آن «رفقاى سابقمان را كه از قدرت به حاشيه رفته بودند، به كار گرفتيم.» او از «بهزاد نبوى»، «محسن آرمين»، «عباس عبدى»، «سيد هاشم آقا جرى» و «عليرضا علوى تبار» به عنوان مهم ترين افرادى كه در آن مركز فعاليت مى كردند ياد كرد و گفت كه در كنار آنها استادان مختلف دانشگاه نظير دكتر «حسين بشيريه» نيز به اين جمع كمك مى داده اند. بدين شكل آنچه كه حجاريان آن را «پروژه كاغذى» مى نامد، شكل گرفت. او توضيح داد: «اين يك Policy Paper بود. البته قرار بود مسئولان وقت آن را اجرا كنند اما ظاهراً متاع ما در ميان مسئولان خريدارى نداشت. بنابراين وقتى ديديم كسى آن را اجرا نمى كند، گفتيم: چرا خودمان طرح مان را اجرا نكنيم؟ بنابراين راه افتاديم براى اجرا. بدين ترتيب از آناليزيست (تحليلگر) تبديل شديم به اكتيويست (كنشگر). دوباره شديم فعال سياسى.»اين اتفاقى بود كه پس از دوم خرداد رخ داد و حجاريان و ديگر افرادى كه او به عنوان فعالان مركز بررسى هاى استراتژيك نهاد رياست جمهورى معرفى كرد، در مقام چهره هاى شاخص طيف اصلاح طلب ظاهر شدند. حجاريان در سخنان سه شنبه شب خود حرفى درباره اين هفت سال نزد و ترجيح داد از «امروز» بگويد: «امروز ديگر دوم خرداد هم گذشته. گمان كنم (من خودم را مى گويم) كه خيلى نسبت به ادبيات موضوع دموكراسى عقب هستم. گويى ۱۰ تا ۱۵ سال در كما يا حالت تعليق بودم. موضوع دموكراسى را از نظر تئوريك ول كرده ام. چرا كه كارهاى ديگر مانع مطالعه ما شده است.»حجاريان در اين مورد هم مثالى ذكر كرد: آقاى «جان كين» استاد دانشگاه كمبريج لندن كه واضع لفظ «جامعه مدنى» است، مدتى پيش به ايران آمد. بحث هاى زيادى با هم داشتيم. ديدم خيلى از موضوعاتى كه مطرح مى كند، مباحث جدى و جديدى است كه درباره آن فكر هم نكرده ام. مثل: رابطه دموكراسى با مسئوليت يا با اخلاق يا خشونت.حجاريان گفت: «كارهاى مطالعاتى كه آنها در غرب انجام داده اند، نتيجه اتفاقاتى است كه در ۱۰ تا ۱۵ سال گذشته رخ داده است؛ مثل فروپاشى اتحاد جماهير شوروى، دموكراتيزه شدن ده ها كشور، حادثه ۱۱ سپتامبر و اشغال عراق و افغانستان.»سخنران نشست پايانى «تا دموكراسى» با اشاره به حوادث عراق و افغانستان توضيح داد: «در حال حاضر نوع جديد دموكراسى با اسم «دموكراسى برون زا» پيدا شده است. در اين الگو چون «دمو» (توده مردم عراق) براى تغيير «كراسى» (حكومت) خود توان نداشت، در نتيجه آمريكا به يارى «دمو» آمد و پديده تازه اى شكل گرفت با عنوان «دمو آمريكا كراسى». ما نياز داريم اين پديده را مورد بحث و بررسى و مطالعه قرار دهيم و ببينيم كه از لحاظ اخلاقى آيا مجاز هستيم به اين نوع دموكراسى تن دهيم؟ كفه استقلال كشور سنگين تر است يا مقابله با استبداد؟»حجاريان بر همين اساس ضمن تقدير از برگزارى جلسات «تا دموكراسى» گفت: «ما حالا حالاها به چنين جلساتى نياز داريم و البته بايد موضوعات جديد ترى در دستور كار قرار گيرد. طرح اين مباحث علمى هم در جبهه مشاركت ايرادى ندارد و ما به عنوان حزب حتماً از اين بحث ها استفاده مى كنيم و به همين خاطر معتقدم كه حيف است اين جلسات تعطيل شود.» حجاريان به برگزار كنندگان جلسات قول داد كه هر كمكى در جهت اين مسئله انجام دهد.
• سليمانى: به نام دين نمى توان حق تصميم گيرى مردم در حكومت را سلب كرد
«داوود سليمانى» عضو شوراى مركزى جبهه مشاركت ديگر سخنران نشست پايانى «تا دموكراسى» بود. او كه با عنوان «اسلام و دموكراسى» در اين جلسات سخن گفته بود، در سخنانش تاكيد كرد كه در هر ايدئولوژى (اعم از اسلام، ماركسيسم و يا ليبراليسم) امورى وجود دارند كه قابليت ارزشيابى دموكراتيك ندارند. مثلاً حق مالكيت يا حقوق خصوصى در نظام هاى ليبرال به ارزيابى گذاشته نمى شود. در يك نظام دينى هم مسائلى كه در متن (نصوص) دينى و وحى وجود دارد، مثل حج يا نماز و روزه قابل راى گيرى نيست. اما حكومت حوزه اى است كه در ايدئولوژى دينى به مردم واگذار شده و از اين رو نمى توان به نام دين و حاكميت دينى حق تصميم گيرى را از مردم سلب كرد. به گفته سليمانى اگر حاكميت بخواهد چنين حوزه هايى را رنگ شرعى دهد نه دينى است و نه مقدس. قانونى هم كه در يك سيستم جمهورى بايد تصويب شود كاملاً غيرمقدس ولى دموكراتيك است. از اين رو سليمانى تاكيد كرد كه در مورد حكومت مردم تصميم مى گيرند، حتى اگر مردم تصميمى به اشتباه بگيرند.
• كولايى: ايرانيان منبع تجربه اندوزى ديگران شده اند
«الهه كولايى» معاون دبيركل جبهه مشاركت نيز كه در اين سلسله جلسات با موضوع «تجربه هاى دموكراسى خواهى در ايران» سخن گفته بود، در مراسم سه شنبه شب گفت: «تجارب مختلف دموكراسى خواهى ما نشان مى دهد كه عادات، رفتارها و ساختارهايى كه در قرون متمادى استبداد در ايران شكل گرفته، صرفاً با يك انقلاب اسلامى و يا قانونگذارى تغيير نمى كند.» كولايى با بيان اينكه اقدامات ما در جريان انقلاب و اصلاحات توسط نخبگان ديگر كشورها به عنوان «منبع تجربه» استفاده شده، ابراز اميدوارى كرد كه ايرانيان نيز خود از تجارب خويش استفاده برند تا «در دوره اى كه تقويت دموكراسى و اصلاحات بيش از هر زمان به تقويت امنيت ملى كشور كمك مى كند، در جهت تحقق اين خواست ديرينه حركت كنيم.»
• آرمين: راهى جز تكيه بر الگوى بومى نداريم
«محسن آرمين» عضو شوراى مركزى سازمان مجاهدين انقلاب سخنران بعدى اين نشست بود. او كه با موضوع «آزادى در انديشه اصلاح طلبى دينى ايران معاصر» در اين جلسات سخن مى گفت، سه جريان فعال در ايران پس از آشنايى با فرهنگ غرب را «متحجران سنتى»، «اصلاح گران دينى» و «روشنفكران عرفى» معرفى كرد. آرمين در تبيين جريان اصلاح گرى دينى از اقدامات علامه نايينى در دوران مشروطه ستايش كرد و گفت: «او تنها ضامن تبديل نشدن دولت به استبداد را نظارت مردم مى دانست و اين نظارت را تنها به دليل عصمت معصوم در دوران غيبت قرار مى داد.»آرمين در بخشى ديگر از سخنانش تاكيد كرد كه تجربه ۱۰۰ سال گذشته نشان داده كه اگر قرار باشد ايرانيان به دموكراسى دست يابند، راهى جز اتكا به ويژگى هاى ملى، تاريخى و مذهبى خود و ارائه يك الگوى بومى ندارند.اين سخنران هر چند غرب را عامل آشنايى ايرانيان با مفاهيم دنياى مدرن نظير دموكراسى معرفى كرد ولى در عين حال گفت كه غرب با تقويت دولت و شكل دادن به الگوهاى توسعه آمرانه نظير حكومت رضاخانى، نهادهاى مدنى سنتى و مستقل از دولت ايرانيان را از ميان برد و با به وجود آوردن حكومت هاى وابسته در جهان اسلام، گفتمان دموكراسى خواهى شكل گرفته در ميان مبارزان دوران مشروطه را به «گفتمان ضداستعمارى» تبديل كرد. گفتمانى كه به عقيده آرمين، ديگر در آن آزادى هاى سياسى و اجتماعى مسئله اصلى نبود و در نتيجه، حتى در صورت پيروزى زمينه بازگشت ديكتاتورى را فراهم مى آورد.
• سياسى راد: جنبش دانشجويى چشم انداز فعاليت سياسى ندارد
«على سياسى راد» عضو سابق دفتر تحكيم وحدت نيز كه در اين جلسات با موضوع «جنبش دانشجويى و دموكراسى» سخن گفته بود، با اشاره به تحولات شكل گرفته در فضاى دانشجويى كشور گفت كه جنبش دانشجويى در حال حاضر، فاقد يك نظريه يا تئورى است كه بتواند پرداخت هزينه در مسير فعاليت هاى سياسى و اجتماعى را توجيه كند. از اين رو، تا زمانى كه فعالان سياسى و فكرى جامعه چنين الگو و چشم اندازى را به جريان دانشجويى ارائه نكنند، نمى توانند نسبت به انفعال يا فقدان تحرك لازم سياسى در نزد دانشجويان انتقاد كنند.
• بسته نگار: نگاه هر مكتب به انسان مهم است
«محمد بسته نگار» از فعالان ملى- مذهبى آخرين سخنران نشست ديشب بود. بسته نگار در جريان سلسله جلسات «تا دموكراسى» و در سالروز درگذشت دكتر شريعتى با موضوع «آزادى و دموكراسى در انديشه شريعتى» سخن گفته بود. بسته نگار در سخنرانى سه شنبه شب خود از اينكه بحث هاى زيادى در مورد رابطه دين يا مكاتب فلسفى و ايدئولوژيك ديگر با دموكراسى مطرح مى شود، انتقاد كرد و گفت: «به جاى اين مباحث بايد نگاه اين مكاتب به انسان را مد نظر قرار داد.»بسته نگار گفت كه اگر مكتبى انسان را موجودى باشخصيت و داراى قدرت تصميم گيرى براى خود بشناسد، با دموكراسى سازگار است اما اگر چنين نگاهى به انسان وجود نداشته باشد، ارتباطى ميان آن با دموكراسى نيست.

•••
بدين ترتيب، نشست پايانى سلسله جلسات «تا دموكراسى» هم پايان يافت. جلساتى كه همان طور كه گردانندگان آن در بيانيه خويش گفته اند در «كوران مسائل سياسى» از روند بحث هاى نظرى خود فاصله نگرفت و اكنون هم با وجود محوريت بحث انتخابات رياست جمهورى در محافل سياسى، با همان رويكرد و نگاه تئوريك پايان يافت، نشست هايى كه ادامه يافتن آن قطعاً ضرورى است.