فیس بوک :

بی بی سی: ۴ میلیون و ۳۳۰ هزار نفر

من/تو : ۳ میلیون و ۱۴۸ هزار نفر.

تلویزیون آمریکا: ۲ میلیون و ۳۹۷ هزار نفر

رادیو فردا: ۲ میلیون و ۲۸ هزار نفر

دویچه وله: ۱ میلیون و ۴۳۵ هزار نفر

رادیو فرانسه: ۳۵۷ هزار نفر

رادیو زمانه: ۳۴۹ هزار نفر

کانال تلگرام :

بی بی سی: ۱ میلیون و ۱۶۹ هزار نفر

تلویزیون آمریکا: ۱۵۹ هزار نفر

رادیو فردا: ۱۳۰ هزار نفر

دویچه وله: ۴۲ هزار و ۳۰۰ نفر

رادیو زمانه: ۱۱ هزار و ۹۰۰ نفر

توئیتر:

بی بی سی: یک میلیون و ۴ هزار نفر

تلویزیون آمریکا: ۶۹۵ هزار نفر

دویچه وله: ۵۷۷ هزار نفر

رادیو فردا: ۴۳۰ هزار نفر

من/تو : ۴۱۱ هزار نفر.

رادیو فرانسه: ۱۱۹ هزار نفر

رادیو زمانه: ۹۵ هزار نفر

اینستاگرام:

بی بی سی: دو میلیون و ۱۰۰ هزار نفر

من/تو : ۱ میلیون و ۵۰۰ هزار نفر.

تلویزیون آمریکا: ۶۶۲ هزار نفر

رادیو فردا: ۴۷۳ هزار نفر

دویچه وله: ۸۳ هزار و ۸۰۰ نفر

رادیو زمانه: ۹۹۸۲ نفر

رادیو فرانسه: صفر

در مورد این آمارها توجه به چند نکته اساسی است :

الف- تعداد دنبال کننده ، مطلقا به معنای آن نیست که همه کاربران، تمامی مطالب ارسالی را تعقیب می کنند. تعقیب کنندگان تک تک مطالب ارسالی، ممکن است ۱۰ الی ۲۰ درصد دنبال کنندگان کل باشد. تعداد افرادی که همان مطالب را می پسندند بازهم کاهش می یابد. تعداد افرادی که همان مطالب را همخوان می کنند، با کاهش بیشتری مواجه است.

ب- در دوره ای بسیاری از افراد از فیس بوک به تلگرام، توئیتر و واتس آپ پیوستند. آنان با این که دیگر در فیس بوک فعال نیستند، ممکن است همچنان عضو صفحه فیس بوک فلان رسانه باشند(به گزارش گاردین، بر اساس آمار منتشره از سوی eMarketer فیس‌بوک این روزها رسما «پیرپسند» شده و نسل جدید ترجیح می‌ دهند به جای استفاده از شبکه اجتماعی زاکربرگ، از اسنپ چت و اپلیکیشن‌های جوان پسند استفاده کنند. بر این اساس در سال ۲۰۱۸ حدود ۲.۲ میلیون کاربر ۱۲ تا ۱۷ ساله و ۴.۵ میلیون کاربر ۱۸ تا ۲۴ ساله انگلیسی به طور معمول از فیس‌ بوک استفاده خواهند کرد که این رقم در مقایسه با ۲۰۱۷ بیش از ۷۰۰ هزار کاهش را نشان می‌ دهد. همچنین افراد بالای ۵۵ سال نیز به عنوان دومین گروه بزرگ سنی، عضو فیس‌بوک خواهند بود).

پ- مطلقا روشن نیست که چه تعداد از کاربران این شبکه ها مقیم ایران هستند و چه تعداد از آنان مقیم خارج از کشورند؟ این نکته در تعیین نقش آنان در رویدادهای داخل کشور بسیار مهم است.

همه این رسانه ها که از سال های گذشته تمام وقت علیه رژیم جمهوری اسلامی فعال بوده اند، در حرکت اعتراضی ، به طور اختصاصی تمام وقت به این حرکت پرداخته و لحظه به لحظه آن را گزارش می کردند. برخی به نحوی گزارش می کردند که کار را تمام شده القا می کردند.

به عنوان مثال، به تعداد بینندگان کانال تلگرام بی بی سی در طول حرکت اعتراضی توجه کنید. فیلم ۵۹ ثانیه ای از اعتراض مشهد با شعار"کشور ما دزد خونه است، توی جهان نمونه است" متعلق به اولین روز حرکت اعتراضی، یک میلیون و ۲۰۰ هزار بار دیده شده است. بقیه خبرهای مربوط به حرکت اعتراضی ۶۰۰ تا ۶۵۰ هزار بیننده داشته است. در دومین روز، تحلیل حمشید برزگر در این خصوص که هر دو جناح اصول گرا و اصلاح طلب در سرکوب حرکت اعتراضی به هم می رسند، ۷۰۵ هزار خواننده داشته است. البته لزوما نمی توان ادعا کرد که همه آنان اصل مقاله را خوانده باشند، ممکن است بسیاری از آنان فقط اصل پست را دیده باشند. فیلم "ملت گدایی می کند، آقا خدایی می کند" از کرمانشاه، یک میلیون و ۱۰۰ هزار بیننده داشته است. فیلم ها یک میلیون تا یک میلیون و ۳۰۰ هزار نفر بیننده دارند، اما خبرها در طول یک هفته حرکت اعتراضی بین ۵۰۰ هزار تا یک میلیون نفر بیننده داشته اند. درخواست شیرین عبادی در ۱۴ دی ۹۶ ، مبنی بر این که : "مبارزات مدنی به صورت مسالمت‌آمیز باید ادامه پیدا کند تا حکومت حرف مردم را بشنود. مردم نباید پول آب و برق و گاز و تلفن و عوارض شهرداری و مالیات بدهند. اگر کسی پولی در بانک دارد آن را از بانک بیرون بکشد"، ۶۵۹ هزار بیننده داشته است. دومین تحلیل جمشید برزگر تحت عنوان "اگر اعتراضات در ایران ادامه پیدا کند چه می شود"- که می گفت حرکت اعتراضی هر دو جناح اصول گرا و اصلاح طلب را نشانه گرفته و آرایش سیاسی را از اصول گرا و اصلاح طلب به دو قطبی مدافعان و مخالفان نظام تغییر داده ، ۵۶۷ هزار بیننده داشت.

شبکه های اجتماعی غیر دولتی

به غیر از شبکه های اجتماعی که رسماً متعلق به دولت های آمریکا، بریتانیا، فرانسه، آلمان، عربستان سعودی، هلند، و...هستند، شبکه های اجتماعی فراوان دیگری هم وجود دارد که دارای قید و بندهای شبکه های دولتی نبوده و نیستند.

افراد در انتشار مطالب بی پرواتر هستند. برای این که بار حقوقی نداشته و پای اعتبار یک رسانه هم در میان نیست. به همین دلیل، در شبکه های اجتماعی انواع شایعات و دروغ های بزرگ انتشار می یابد و دروغ هرچه بزرگتر باشد، برای بسیاری پذیرفتنی تر است.

افشاگری های کاذب به کنار، افشاگری های صادق فراوانی همزمان صورت گرفت. وقتی بودجه سال ۱۳۹۷ به مجلس تقدیم شد و دولت حسن روحانی با شفاف سازی نشان داد که ۵ هزار میلیارد تومان به حوزه های علمیه و نهادهای روحانی اختصاص یافته است، همه شبکه های ماهواره ای و شبکه های اجتماعی به نحو گسترده ای به آن پرداختند. این تبعیض بزرگ به هیچ نحو قابل توجبه نبود و فضا را به شدت بر ضد حوزه های دینی، روحانیت و جمهوری اسلامی برانگیخت.

فجایع طبیعی چون زلزله ها و حوادث دردناک انسانی چون آتش گرفتن ساختمان پلاسکو و کشته شدن آتش نشانان، فسادهای مالی چون اختلاس و حقوق های نجومی، و...؛همه و همه؛ در تحریک هرچه بیشتر جوانان گرفتار فقر و تبعیض و بیکاری و تورم موثر بودند.

برخی نکات پیرامون نقش شبکه های اجتماعی

یکم- نایل فرگوسن، مورخ بریتانیایی، در کتاب میدان و برج: شبکه ها و قدرت، از فراماسون ها تا فیس بوک ، به نقش شبکه‌های اجتماعی در مبارزه سیاسی سراسر جهان پرداخته است. تز اصلی او به قرار زیر است:"جهان، جهان میدان‌ها و برج‌هاست". میدان های شهرها نقش مهمی در تغییر سیاست داشته اند. به گمان او، میدان‌های جدید، یعنی شبکه‌های اجتماعی دو کارکرد متفاوت دارند. از یکسو به ‌مثابه رقیب در نزاع بین دولت و جامعه عمل می‌ کنند و از سوی دیگر، می ‌توانند به مثابه شریک در سلسله مراتب قدرت ایفای نقش کنند.

تلفن های هوشمند و شبکه های اجتماعی، به راه انداختن شورش و حرکت های اعتراضی را بسیار سهل کرده اند. به نظر صاحبنظرانی که روی این پدیده کار کرده اند، این نوع اعتراضات شبکه ای از قابلیت گسترش بسیار سریعی برخوردار هستند. اعتراض هایی فاقد رهبری، سازمان یافتگی و مطالبات معین. کنشگران خودجوش و تصادفی با ارسال هشتگ‌های توییتری و پیام‌های واتس‌اَپی دعوت شده و حرکت اعتراضی را می آفرینند. آن سازمان های قدر قدرت گذشته به حاشیه رانده شده و اینک هر فردی قادر است از طریق توییت یا پست‌های آنلاین بلافاصله هزاران نفر را به حرکت درآورد تا صدای اعتراض شان را به گوش صاحبان قدرت برسانند. شبکه های اجتماعی همین نقش را در حرکت اعتراضی دی ماه بازی کردند.

دوم- شبکه های اجتماعی همه را دارای صدا کرده اند. اینک هیچ یک از مخالفان جمهوری اسلامی نمی توانند ادعا کنند که فاقد صدا در جامعه ایران هستند. صدای همه مخالفان- افراد و گروه ها و سازمان ها و احزاب و...- به گوش مردم ایران می رسد. حتی می توان نشان داد که صدای مخالفان مقیم خارج بیشتر از صدای داخلی ها از طریق رسانه ها به گوش مردم ایران می رسد. اما اینکه مردم به کدام صدا گوش کنند یا کدام صدا را بپذیرند، امر مستقلی است. مخالفان جمهوری اسلامی نه تنها از شبکه های اجتماعی استفاده می کنند، بلکه از شبکه های ماهواره ای به وفور استفاده کرده و می کنند.

سوم- طرفداران سرنگونی جمهوری اسلامی طی سال های گذشته از همه شبکه های اجتماعی و شبکه های ماهواره ای، صدای خود را به گوش مردم ایران رسانده اند و می رسانند. برای سرنگونی جمهوری اسلامی هر سخنی که لازم بوده بیان کرده و به گوش مردم ایران رسانده اند. از ضرورت سرنگونی جمهوری اسلامی از راه انقلاب سخن گفته شده است. برخی از سرنگونی جمهوری اسلامی از طریق مداخله نظامی خارجی- مشابه عراق یا لیبی یا سوریه- دفاع کرده و آن را "دخالت بشردوستانه" قلمداد کرده اند. برخی از ضرورت تجزیه ایران سخن گفته اند. صدها مقاله تجزیه طلبی را تحت عنوان "جدایی طلبی" یا "حق طلاق سیاسی" تئوریزه کرده اند. گروه هایی از تشکیل کشور کردستان دفاع کردند که معنایی جز تجزیه ایران نداشت.

چهارم- حجم سخنان ناقدانه علیه اسلام و حتی مواضع اسلام ستیزانه در همین مدت ، هزاران برابر کل تاریخ اسلام است که به گوش مردم رسیده و می رسد. در گذشته، نه رسانه هایی برای رساندن این صداها وجود داشت، نه اکثریت مردم با سواد بودند که آن نقدها را بخوانند و بشنوند. با توجه به این که جمهوری اسلامی خود را نظامی می نامد که در حال پیاده کردن اسلام است، نقد رژیم به نقد دین تبدیل شده و می شود. محل نزاع حق نقد اسلام نیست، بحث بر سر این است که شبکه های اجتماعی و ماهواره ای این امکان را فراهم آورده اند که هر نقد و سخن اسلام ستیزانه ای امکان نشر گسترده ای پیدا کند. وقتی حکومت اسلام را مبنای مشروعیت خود قلمداد می سازد، مخالفان هم ریشه و بنیاد این مبنای مشروعیت را می زنند. برخی از خداناباوران ایرانی نوشته اند که "اهانت به اسلام، معرفت بخش و رهایی بخش است". از این مدعا در برابر ناقدان در شبکه های اجتماعی هم دفاع کرده اند. به تعبیر دیگر، ماکس وبر دولت را با انحصار استفاده مشروع از خشونت تعریف می کرد. اما این حق انحصاری ، باید به نحو عقلایی به کار گرفته شود تا مشروعیت عقلایی دموکراتیک را بسازد. مخالفان می گویند که قدرت نمادین رژیم توسط نهادهای دینی ساخته می شود. پس حمله به آنها، حمله به رژیم است.

پنجم- شبکه های اجتماعی و ماهواره ای این امکان را پدید آوردند که حجم بی نظیری افشاگری ،در همه زمینه ها ،علیه جمهوری اسلامی و رهبرانش صورت گیرد. موارد نقض حقوق بشر لحظه ای گزارش می شوند. زندانیان سیاسی از درون زندان ها پیام های مکتوب، صوتی و تصویری به بیرون ارسال می کنند.

ششم- برخی احتمال می دهند که شبکه های اجتماعی و ماهواره ای بیش از رسانه های داخل کشور طرفدار داشته و مخاطب بیشتری را به خود جذب کرده اند. صدا و سیمای جمهوری اسلامی اعتبار خود را بسیار از دست داده است و جز اصول گرایان و مردمی که به هیچ رسانه دیگری دسترسی ندارند، کسی برای آن اعتبار قائل نیست. حتی مقایسه آمار تیراژ کلیه نشریات ایران نیز نشان می دهد که وضعیت آنان بسیار بد است. حسین انتظامی، معاون مطبوعاتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، در ۳۰ اردیبهشت ۱۳۹۵ «میزان واقعی» تیراژ روزنامه‌ها را ۹۰۰ هزار نسخه اعلام کرد که از این میزان تنها ۵۰۰ هزار نسخه به فروش می ‌رسد و نصف تیراژ از دکه‌های روزنامه فروشی به دفاتر نشریات بازگردانده می ‌شود. انتظامی در ۲۲ آبان ۱۳۹۶ گفت که مجموع تیراژ ۱۷۰ روزنامه کشور حدود ۸۰۰ هزار نسخه است.

تعداد کاربران شبکه های اجتماعی خبرگزاری های داخلی هم نشان می دهد که طرفدار چندانی ندارند. به چند مورد زیر بنگرید:

تلگرام:

خبرگزاری فارس: ۷۰۴ هزار و ۴۰۰ نفر.

خبرگزاری تسنیم: ۳۹۹ هزار و ۵۱۱ نفر.

خبرگزاری مهر: ۲۰۶ هزار نفر.

ایسنا: ۱۴۱ هزار و ۷۶۴ نفر.

خبرگزاری کار ایران: ۱۹ هزار ۳۹۹ نفر.

توئیتر

خبرگزاری فارس: ۴۹ هزار نفر.

خبرگزاری تسنیم: ۹۲ هزار و ۱۰۰ نفر.

ایسنا: ۶۷ هزار و ۷۰۰ نفر.

خبرگزاری کار ایران : ۲۴ هزار و ۳۰۰ نفر.

خبرگزاری مهر: ۱۶ هزار و ۴۰۰ نفر.

اینستاگرام:

خبرگزاری فارس: ۲۶۶ هزار نفر.

خبرگزاری تسنیم: ۲۵۶ هزار نفر.

ایسنا: ۸۳ هزار و ۹۰۰.

خبرگزاری مهر: ۶۴ هزار و ۶۰۰ نفر.

خبرگزاری کار ایران: ۱۷ هزار و ۴۰۰ نفر.

فیس بوک :

خبرگزاری تسنیم: ۲۲ هزار و ۴۸۵ نفر.

خبرگزاری مهر: ۴ هزار و ۲۳۸ نفر.

خبرگزاری کار ایران: ۹۷۴ نفر.

اینک می توان داوری کرد که چه کسی از امکان بیشتری برای رساندن صدای خود به مردم ایران برخوردار است؟ آنان که از بی بی سی، تلویزیون آمریکا و رادیو فردا استفاده می کنند یا آنان که حداکثر قادرند از برخی روزنامه های کم تیراژ داخلی استفاده کنند؟ به عنوان مثال به تعداد کاربران تلگرام برخی روزنامه ها بنگرید: دنیای اقتصاد، ۵۵ هزار و ۵۳۹ نفر. کیهان، ۳۴ هزار و ۶۹۰ نفر. ایران، ۲۰ هزار ۷۶۱ نفر. شرق، ۱۵ هزار و ۳۳۴ نفر. قانون، ۱۵ هزار و ۷۰۴ نفر. اعتماد، ۴ هزار و ۵۸۷ نفر.و غیره.

به شاهد و قرینه دیگری برای تأیید این مدعا بنگرید. به گفته سید اسدالله دهناد ، سرپرست شرکت مخابرات ایران، در ۸ دی ۱۳۹۴ ، «هر ایرانی بیش از ۲ ساعت» در روز از تلگرام استفاده می ‌کند که چندین برابر تماشای تلویزیون است.

تقریبا همه شبکه های ماهواره ای با رضا پهلوی مصاحبه اختصاصی کرده و آن را نه تنها از طریق تلویزیون ها و رادیوهای ماهواره ای پخش کردند، بلکه روی تمامی شبکه های اجتماعی خود هم قرار دادند. بنابراین صدای او به بهترین نحو ممکن به گوش مردم ایران رسانده شد. اما رساندن و شنیدن یک حرف است، و قبول کردن و پذیرفتن امری دیگر است. برای روشن شدن مدعا، مصاحبه مطالباتی خانم شیرین عبادی با بی بی سی - که جدای از پخش از تلویزیون، روی همه شبکه های اجتماعی بی بی سی هم قرار گرفت- را در نظر بگیرید. درخواست های ایشان به گوش اکثر مردم ایران رسانده شد. اما این که چند درصد مطالبه ایشان در مورد عدم پرداخت وجوه آب و برق و گاز و تلفن و بیرون کشیدن پول ها از بانک ها را اجابت کردند، موضوعی است که مستقلاً باید مورد بررسی قرار گیرد.

هفتم- دروغ گویی، تهمت زنی، هتاکی و ترور شخصیت هم یکی از ارکان شبکه های اجتماعی است. به عنوان مثال، وقتی فرد بسیار مشهوری ادعا کرد که ثروت شخصی علی خامنه ای ۳۰ میلیارد دلار و ثروت شخصی فرزندانش هم ۶ میلیارد دلار است، استقبال بی نظیری در شبکه های اجتماعی و همه رسانه های مشهور از این ادعاهای فاقد یک ریال سند شد. شجاعت وصف ناپذیری می طلبید تا کسی در برای این ادعاها درخواست سند کند. طلب سند همانا و متهم شدن به عامل وزارت اطلاعات و سازمان حفاظت سپاه همان.

در چندماه پیش از حرکت اعتراضی، به شدت بر حجم این گونه خبرها افزوده شد. در یک مورد ادعا شد که به دستور مجتبی خامنه ای یک میلیارد و ۸۴۰ میلیون دلار از طریق افغانستان به سوریه منتقل می شود. اما دو تن از سرداران سپاه - سردار نیک بخت و سردار باقری- همه آن را در راه سرقت کرده اند.

یا ادعا شد که دختر صادق لاریجانی در عمل جاسوسی به اطلاع دولت بریتانیا رسانده است که جمهوری اسلامی سه کلاهک اتمی از هند خریداری کرده و از طریق راه آهن به ایران منتقل کرده است. ادعای "خرید سه کلاهک اتمی از هند" امری است که حتی تصورش موجب تکذیبش می شود.

اما از این نوع ادعاها به وفور نه تنها از طریق تلگرام انتشار یافت، بلکه تلویزیون آمریکا هم یکی از پربیننده ترین برنامه هایش بارها به همین نوع ادعاها اختصاص داد.

بوریس پاسترناک در رمان ژیواگو می نویسد:"شما انقلابیون بلشویک ملت را مثل یک بیمار روی تخت جراحی خواباندید و می خواهید از بدنش غده های بی عدالتی را دربیاورید و این خیلی عالی است اما این وسط کسی هم باید این بیمار را زنده نگه دارد. بیمارنباید زیر عمل ازبین برود"(بوریس پاسترناک، دکتر ژیواگو ، مترجم: علی‌اصغر خبره ‌زاده، انتشارات نگاه).

"خودویرانگری های ملی" توسط برخی شبکه های اجتماعی، سرانجامی جز فاشیسم یا نابودی ایران در پی ندارند. دروغ و تهمت و هتاکی و پیروزی به هر قیمتی، روش های گوبلزی اند. دموکراسی خواهان هرگز به این روش ها توسل نمی جویند. به اندازه کافی شواهد و قرائن موثق علیه جمهوری اسلامی وجود دارد که حتی فاشیست ها هم نیازمند توسل به این روش ها نباشند.

هشتم- شبکه های اجتماعی با فضاسازی می توانند مخاطبان را فریب دهند. برای این مقصود، صدها شیوه وجود دارد. به دو نمونه مهم زیر توجه کنید:

الف- یک دختر کارمند هتلی در مهاباد خودکشی کرد. شبکه های اجتماعی وابسته به دولت عربستان سعودی- یعنی توییتر- با شایعات و دروغ های فراوان آن را به مسأله امنیت ملی ایران تبدیل کردند. در این مقاله با مستندان فراوان این موضوع به خوبی توضیح داده شده است.

ب- مقاله "کلاه‌های بدون سر، سر‌های بدون کلاه" در روزنامه شرق ۱۹ بهمن ۱۳۹۶ ، کل داستان "هشتگ # براندازم" و "هشتگ# چی دادیم چی گرفتیم" را برملا می سازد. در این مقاله بخوبی توضیح داده شده که سلطنت طلب ها و اعضای سازمان مجاهدین خلق از چه ترفندهای ماشینی برای بالا بردن این هشتک استفاده کرده اند.

وقتی افرادی آگاهانه برای مقاصدی خاص از شبکه های اجتماعی استفاده می کنند، همان افراد و گروه ها و کشورها می توانند با فریب مخاطبان، تصوری بسیار اغراق آمیز و دست نایافتنی از یک حرکت اجتماعی بسازند ( رجوع شود به فیلم خوب ۲ دقیقه و ۲۱ ثانیه ای دویچه وله تحت عنوان "ترندها در شبکه‌های اجتماعی چگونه دستکاری می شوند؟ " ).

نهم- روحانیت و فقیهان در طول تاریخ در گام اول با هر پدیده نوینی مخالفت کرده اند. در گام دوم وقتی آن پدیده جدید خود را به همگان تحمیل کرده است، آنان هم دست از مخالفت کشیده و حداقل اعلام کرده اند که آن پدیده ای خنثی است که می توان از آن استفاده خوب یا بد کرد. درست مانند چاقو. در گام سوم، اگر توانسته باشند، ادعا کرده اند که اساساً دین به نحوی راهگشای آن پدیده خوب نوین بوده است. فقیهان با شبکه های اجتماعی هم همین برخورد را داشته اند. آنان اینک در حال گذار از مخالفت مطلق به موافقت مشروط و استفاده احسن هستند. در آینده نزدیک برخوردشان با شبکه های اجتماعی، مانند برخوردشان با تلفن همراه خواهد شد.

این گذار مهمی است. روحانیتی که در رقابت با شبکه های اجتماعی در حال فعالیت باشد، به قرار سابق باقی نخواهد ماند. این شبکه ها پیچ و تاب های عظیمی در این نهاد و مدعیاتش ایجاد خواهند کرد. آنان که در طول تاریخ هر سخن دگراندیشانه ای را با اتهام کفر و ارتداد سرکوب کرده اند، اینک مجبورند روزانه هزاران سخن کفرآمیز و اسلام ستیزانه را در شبکه های اجتماعی تحمل کنند.

دهم- سیر تحول خبررسانی به این ترتیب بوده است: خبرهای شفاهی، تلگراف ، روزنامه ، رادیو، تلویزیون، اینترنت. گوشی های هوشمند همه انسان ها را به هم وصل کرده اند. افراد به این گوشی ها و شبکه های اجتماعی معتاد شده و می شوند. فرد بیش از هر مخدری گرفتار شبکه های اجتماعی می شود و کتاب خوانی هم کاملاً به حاشیه رفته است. ما چندین جهان را پشت سر نهاده ایم. شبکه های اجتماعی قادرند حرکت های اعتراضی در بستر مناسب و زمان مناسب به راه بیندازند. ولی معنای این مدعا این نیست که هر کس هرگاه اراده کرد، می تواند از طریق شبکه های اجتماعی حرکت اعتراضی یا شورش یا انقلاب راه بیندازد. اما داوری درباره نتایج و پیامدهای این گونه حرکت های اعتراضی باید به طور مستقل صورت گیرد.

آدرس تلگرام اکبر گنجی: https://telegram.me/ganji_akbar