رادیو زمانه ـ ابوالفضل آزاد: روز ۱۵ اکتبر ۲۰۱۷، موعد اعلام نظر دونالد ترامپ درباره برجام به کنگره ایالات متحده است. ترامپ قرار است پایبندی ایران به برجام را تایید نکند. اما ماجرا پیچیده‌تر از آن است که در همان لحظه اعلام ترامپ، برجام فسخ شود.
هفته گذشته «واشنگتن پست» این گمانه را با گفت‌وگو با مقامات آمریکایی تقویت کرد که ترامپ به کنگره خواهد گفت ایران «به روح قرارداد هسته‌ای» وفادار نبوده و این «توافق در راستای منافع ایالات متحده نیست.»
پس از اعلام عدم پایبندی ایران از سوی ترامپ، تصمیم بعدی به عهده کنگره ایالات متحده است. اینجاست که برنامه اصلی ترامپ قرار است عملی شود؛ برنامه ای برای تغییر مفاد قرارداد برجام تا شامل کنترل برنامه موشکی ایران و بازدید از پایگاه‌های هسته‌ای و نظامی باشد.
این برنامه به گونه‌ای تنظیم‌شده که فشارها را بر ایران و متحدان اروپایی آمریکا افزایش دهد تا با مکمل‌های پیشنهادی ترامپ موافقت کنند.
در رابطه با برجام چند قرارداد وجود دارد؟
در آمریکا دو قرارداد با برجام ارتباط دارند؛ یکی خود قرارداد برجام است که بین ایران و گروه ۵+۱ امضاء شد و آمریکا یکی از امضاکنندگان است. قرارداد دیگر را کنگره با کابینه باراک اوباما امضا کرد و به شکل قانون به رای گذاشت.
قانون Iran Nuclear Agreement Review Act یا «قانون بازنگری توافق هسته‌ای با ایران» در ماه مه ۲۰۱۵ در کنگره با توافق با دولت اوباما تصویب شد. بنا به این قانون کنگره باید با کمک رئیس‌جمهوری، پایبندی ایران به مفاد توافق هسته‌ای را در بازه‌های زمانی ۹۰روزه بسنجند. طبق این قانون اگر چنانچه ایران به هر شکلی به قرارداد پایبند نباشد، تعهد آمریکا مورد بازنگری قرار می‌گیرد.
بنا به «قانون بازنگری توافق هسته‌ای با ایران»، در صورتی که رئیس‌جمهوری آمریکا عدم پایبندی ایران به قرارداد هسته‌ای را اعلام کند، کنگره ۶۰ روز فرصت خواهد داشت که تحریم‌های هسته‌ای لغوشده به موجب برجام را مجدد احیا کنند.
آیا ترامپ برای پاره کردن برجام نیاز به کنگره دارد؟
ترامپ برای خروج آمریکا از قرارداد برجام به موجب «قانون بازنگری توافق هسته‌ای با ایران» نیاز به رای کنگره دارد. اما ترامپ به طور عملی می‌تواند بدون رای کنگره هم برجام را به هم بزند؛ کافی است که به وزارت خزانه‌داری خود دستور دهد که تحریم‌هایی که به موجب برجام لغو شده‌اند (از جمله تحریم صادرات نفت و تحریم سیستم بانکی ایران)، مجدد احیا شوند.
آنچه که در هفته اخیر مشخص‌شده این است که کابینه ترامپ کارزاری را آغاز کرده که عکس این کار را کند - یعنی به کنگره توصیه کند که بندهایی از «قانون بازنگری توافق هسته‌ای با ایران» را که مربوط به احیای مجدد تحریم‌ها هستند، اجرا نکنند.
چرا ترامپ وانمود می‌کند که مجوز کنگره را برای انجام کاری که می‌تواند به تنهایی انجام دهد، لازم دارد؟ او مایل نیست هزینه برهم خوردن قرارداد هسته‌ای با ایران را به تنهایی بپذیرد. تصمیمی که می‌تواند آمریکا را در مقابل متحدان اروپایی‌اش قرار دهد یا منزوی کند.
همچنین این کار به او فرصت می‌دهد که با همکاری کنگره مفاد جدیدی را به عنوان مکمل قرارداد برجام تدوین کنند تا بتوانند به موجب آن متحدان اروپایی را برای فشار بیشتر به ایران همراه کنند.
هدف ترامپ از فسخ برجام به شرط بازنگرداندن تحریم‌ها چیست؟
دولت ترامپ معتقد است که فسخ برجام و بازنگردان تحریم‌ها فرصتی است برای قانع کردن متحدان اروپایی که به برنامه بلندمدت ایالات متحده آمریکا برای کنترل بیشتر برنامه هسته‌ای و برنامه‌های نظامی ایران بپیوندند.
با احیا نکردن تحریم‌ها کابینه ترامپ به متحدان اروپایی فرصت می‌دهد که برنامه‌های اقتصادی خود با ایران را بدون هراس از تحریم صادرات نفت ایران و تحریم‌های بانکی پیش ببرند. هم‌زمان پیش‌بینی‌ها این است که دولت ترامپ به کمک کنگره مفادی را خواهد نوشت تا به قول ترامپ «قرارداد بد هسته‌ای با ایران» بهتر شود.
تام کاتن، سناتور جمهوری‌خواه نزدیک به کابینه ترامپ، روز سه‌شنبه سوم اکتبر مکمل‌هایی را که ترامپ می‌تواند برای بهتر کردن قرارداد هسته‌ای پیشنهاد کند لیست کرد.
در برجام مفادی هستند که به موجب آنها محدودیت‌های اعمال شده بر برنامه هسته‌ای ایران، پس از بازه‌های ۱۰ساله و ۱۵ساله خودبه‌خود لغو می‌شوند. به عنوان مثال ایران بعد از گذشت ۱۰ سال از زمان اجرای توافق هسته‌ای می‌تواند شمار سانتریفیوژهای غنی‌سازی اروانیوم را افزایش دهد. یا که بعد از ۱۵ سال می‌تواند سقف مجاز ذخیره اورانیوم غنی‌شده خود را افزایش دهد.
کاتن می‌گوید که این بندهای حاوی بازه زمانی در برجام باید حذف شوند. خود شخص ترامپ، وزیر خارجه‌اش تیلرسون و بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل پیش‌تر گفته بودند که این بندها مشکل جدی قرارداد هسته‌ای هستند.
تام کاتن همچنین گفته است که مکمل‌های پیشنهادی کنگره باید شامل قوانین سختگیرانه‌تر برای بازرسی از تأسیسات هسته‌ای و پایگاه‌های نظامی در ایران باشد و برنامه موشک‌های بالستیک ایران را هم محدود کند.
شواهد اینکه ترامپ مایل به زنده کردن تحریم‌های هسته‌ای نیست، چیست؟
ترامپ در هفته اول اکتبر چندین نماینده به کنگره فرستاده تا رایزنی‌های لازم را انجام دهند و اطمینان حاصل کنند که کنگره می‌داند که رئیس‌جمهوری آمریکا مایل نیست که تحریم‌های هسته‌ای مجدد وضع شوند.
هربرت مک مستر، مشاور امنیتی ملی در کابینه ترامپ روز چهارشنبه چهار اکتبر با گروهی از سناتورهای دمکرات درخصوص مشکلات متن توافق هسته‌ای برجام گفت‌وگو کرد و این پیام را رساند که رئیس‌جمهوری آمریکا مایل نیست که تحریم‌ها مجدد برقرار شوند. پیام مشابه از سوی ترامپ به نمایندگان جمهوری‌خواه هم فرستاده شده است.
ژنرال جیمز متیس، وزیر خارجه آمریکا، روز سوم اکتبر به به مجلس نمایندگان آمریکا رفت و از این مجلس خواست که فسخ قرارداد برجام را همراه با اجرای «قانون بازنگری توافق هسته‌ای با ایران» نکنند - به عبارتی دیگر برجام فسخ شود اما تحریم‌ها بازنگردد. متیس در سخنرانی‌اش در مجلس نمایندگان گفت: «ما دو موضوع مختلف داریم یکی برجام است و یکی همان قراری که کنگره [با اوباما] گذاشت. این دو از هم متمایز، اما به یکدیگر مربوط هم هستند.»
در هفته اول اکتبر هم رکس تیلرسون، وزیر خارجه ترامپ، با نمایندگان کنگره دیدار کرده و سعی کرده آنها را قانع کند که برخی از مفاد یا تفسیر برخی از مفاد «قانون بازنگری توافق هسته‌ای با ایران» را تغییر بدهند.
آیا رایزنی‌ها برای احیا نکردن تحریم‌ها در کنگره نتیجه داده؟
کنگره برای بازگرداندن تحریم‌های لغوشده به موجب برجام، نیاز به ۵۱ رای دارد. تاکنون به نظر می‌رسد که رایزنی‌های کابینه ترامپ نتیجه داده و کنگره با تصمیم او برای بازنگرداندن ترحیم‌ها همراه است.
تمام دمکرات‌های کنگره باهم هم‌عقیده هستند که ترامپ نباید از برجام خارج شود و تحریم‌های هسته‌ای نباید مجدد بازگردند.
تام کاتن که از مخالفان سرسخت توافق با ایران در دوران اوباما و تنها کسی که در سال ۲۰۱۵ به توافق هسته‌ای با ایران رای منفی داد، اکنون می‌گوید که بازگرداندن تحریم‌های هسته‌ای «یک گام به عقب» است و او به آن رای منفی خواهد داد.
میچ مک کانل، رهبر اکثریت جمهوری‌خواه مجلس سنای ایالات متحده گفته است که مدت‌هاست که با کاخ سفید در حال برنامه‌ریزی برای پیامدهای تصمیم رئیس‌جمهوری بر سر برجام هستند. اما او همچنین تاکید کرده که تقویم کاری سنا اکنون پر است و با توجه به نزدیکی انتخابات میان‌دوره‌ای او هیجان زیادی برای اضافه کردن موضوع جنجالی برجام به تقویم ندارد.
سناتور جمهوری‌خواه رند پال و همچنین ادوارد رویس نماینده جمهوری‌خواه و رییس کمیته روابط خارجی مجلس نمایندگان آمریکا، هم گفته‌اند که ترامپ نباید از قرارداد برجام خارج شود. چندین سناتور جمهوری‌خواه گفته‌اند که نمی‌دانند که چه تصمیمی در مورد برجام خواهند گرفت.
استدلال نهایی ترامپ برای خروج از برجام چیست؟
مشخص نیست که ترامپ نهایت برای خروج از قرارداد برجام چه استدلالی را مطرح خواهد کرد. اما او کماکان مایل است که این پیام مشخص باشد که او به وعده انتخاباتی‌اش وفادار بوده و این «قرارداد بد» را فسخ کرده است.
با این حال، در دیدار هربرت مک مستر با نمایندگان دمکرات، این موضوع هم مطرح شده که اعلام عدم پایبندی به قرارداد برجام شاید به صلاح آمریکا نباشد.
موضوع عدم پایبندی به «روح قرارداد» (اینجا «روح» کلمه کلیدی است) و این استدلال که برجام در راستای منافع آمریکا نیست، اکنون قوت بیشتری گرفته است. در حاشیه این دو استدلال، موضوع عدم پایبندی جمهوری اسلامی به صلح و امنیت منطقه‌ای و بین‌المللی، حمایت از گروه‌های ستیزه‌جو مانند حزب‌الله و حماس و شبه‌نظامیان یمن، نقش ایران در جنگ داخلی سوریه و آزمایش‌های موشک‌های بالستیک نیز مطرح است.
واکنش متحدان اروپایی چه خواهد بود؟
متحدان اروپایی ایران در قرارداد برجام، سازمان‌های نظارتی سازمان ملل متحد و بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای که چند بار از ایران بازدید کرده‌اند، همه پایبندی ایران به مفاد برجام را تا کنون تایید کرده‌اند. همه هم اعلام کرده‌اند که در صورت خروج آمریکا از قرارداد برجام به تعهد‌های خود در مورد این قرارداد پایبند خواهند ماند.
با این حال در حال حاضر مشخص نیست که آنها به مکمل‌های پیشنهادی آمریکا برای بهتر کردن برجام چه واکنشی نشان دهند. تاکنون فرانسه در مورد فشار بیشتر به ایران در رابطه با برنامه موشک‌های بالستیک، نظر مثبت نشان داده اما عملا پیگر پیشنهادی در این زمینه نشده است.
روز دوشنبه ۹ اکتبر، یوکیو آمانو، رئیس سازمان بین‌المللی انرژی اتمی با صدور بیانیه‌ای یک بار دیگر اعلام کرد که ایران به توافق هسته‌ای با قدرت‌های جهانی پایبند بوده است. در همین روز و ترزا می، نخست‌وزیر بریتانیا با همتای اسرائیلی‌اش بنیامین نتانیاهو گفت‌وگو کرد و گفت که بریتانیا از توافق هسته‌ای ایران با قدرت‌های جهانی حمایت می‌کند.
وزارت خارجه چین هم دوشنبه ۹ اکتبر اظهار امیدواری کرده که توافق هسته‌ای قدرت‌های جهانی با ایران پابرجا بماند و همچنان «نقش مهمی در برقراری صلح» ایفا کند. سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه هم گفته است که «بسیار مهم است که [برجام] در شکل فعلی خود حفظ شود.»
روز شش اکتبر، سخنگوی کمیسیون اروپا در بروکسل گفت این کمیسیون از نزدیک هر آنچه به توافق هسته‌ای با ایران مربوط است زیر نظر دارد اما حفظ برجام را «راه حل ماندگار و درازمدت برای مسئله هسته‌ای ایران» می‌داند. روز چهار اکتبر نیز هلگا اشمیت، معاون فدریکا موگرینی مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا گفت که اتحادیه اروپا هر آنچه را که لازم باشد انجام می‌دهد تا توافق هسته‌ای قدرت‌های جهانی با ایران باقی بماند.
پاسخ جامعه بین‌المللی به پیشنهادهای احتمالی ترامپ برای «بهتر کردن» برجام مشخص نیست. اما شواهد فعلی نشان می‌دهد که متحدان آمریکا مایل نیستند که با دونالد ترامپ برای خروج یا تغییر برجام همکاری کنند.
