قیام اعتراضی اخیر در ایران تحلیل‌ها و تفسیرهای فراوانی را بر انگیخته است. «تحلیل» به بررسی روابط علت و معلولی در یک چارچوب روشمند می‌پردازد و «تفسیر»، نگاه فرد یا جریان خاصی را در مورد رویداد بیان می‌کند.
جنبش هنوز زنده است و فراز و نشیب‌های طبیعی یک جنبش اجتماعی فاقد سازماندهی و رهبری مشخص درانتظار آن است. بی شک یک بار که این جنبش، پس از قوام پیدا کردن و یافتن مسیر، تشکل و رهبری، منجر به تغییری مهم شود، پژوهشگران به بررسی ابعاد و شرایط آن و نیز علت‌ها و ریشه‌های آن خواهند پرداخت. اما این بار، برخلاف حرکت‌های گذشته که موجی از احساس گرایی و کنش ورزی مکانیکی را با خود بر می‌انگیخت، فرصت هست که گام به گام و با بهره بردن از روش شناسی علوم اجتماعی خصلت‌های موجود و در حال تحول آن را مورد بررسی قرار دهیم.
نوشتار حاضر، بدون آن که به هیچ عنوان ادعای یک پژوهش آکادمیک یا چیزی شبیه به آن را داشته باشد، نتیجه‌ی یک بررسی گذراست بر روی محتوای برخی شعارهای ارائه شده در طول این قیام، در فاصله‌ی هفتم دی ماه ۱۳۹۶ - که روز آغازین آن بود- تا زمان نمونه گیری برای این بررسی که در تاریخ هفدهم ۱۳۹۶ انجام شده است. روش به کار برده شده برای این کار مختصر تحقیقاتی، «تجزیه و تحلیل محتوا» (۱) نام دارد که در آن از تکنیک مطالعاتی «واژه سنجی» (۲) بهره برداری شده است.
روش کار
نخست یک نمونه از مجموعه‌ی شعارهای مطرح شده در این جنبش از منابع مختلف گردآوری شد. این شعارها از روی فیلم‌های نمایشی و نیز شعارنویسی‌ها و منابع موجود در فضای مجازی گردآوری شده است. چند نکته در مورد مجموعه شعارهای مورد بررسی باید مورد توجه قرار گیرد.
۱. این گزینش به هیچ وجه جامع و کامل نیست.
۲. از آن جا که «شعار» واحد مطالعاتی این کار بوده است به همه‌ی آنها ارزش یکسان داده شده است. بدون تردید، در واقعیت صحنه‌ی اعتراضات، برخی شعارها بسیار بیشتر و برخی بسیار کمتر مطرح شده‌اند، اما در این جا هر شعار، به عنوان بخشی از کلیت هویت محتوایی جنبش در نظر گرفته شده است.
۳. هیچ شعاری به واسطه‌ی حضور در این لیست مهم، اصلی، ماندگار یا هویت بخش تلقی نمی‌شود. به همین ترتیب که به واسطه‌ی نبودن در این لیست از اهمیت هیچ شعار دیگری کاسته نمی‌شود.
در این روش کاری نخست «فراوانی» یا همان کمیت هر کلمه تعیین می‌شود؛ این که هر واژه در بدنه‌ی اصلی تحقیق چند بار تکرار شده است. بر مبنای لیست فراوانی‌ها، واژه هایی که بیشترین تکرار را داشته‌اند به عنوان «کلید واژه» در نظر گرفته می‌شوند. سپس روابط میان کلید واژه‌ها و نیز شبکه‌های معنایی یا همان پیوند میان واژه‌ها برای حمل معنا مورد شناسایی قرار می‌گیرند و موضوعات گروهی بیرون کشیده می‌شوند و در نهایت، این داده‌ها مورد تحلیل قرار می‌گیرند و نتیجه گیری ارائه خواهد شد.
لیست شعارهای مورد مطالعه:
۱. اراده کرده‌ام که سرنگون کنم تو را
۲. ارتش ما رو یاری کن، از حق طرفداری کن
۳. ارتشی قهرمان، به پا خیز، به پا خیز
۴. از نیشکر هفت تپه، تا معدن آق دره، بر کارگر چه رفته؟
۵. استثمار، بیگاری، منطق سرمایه داری
۶. استقلال، آزادی، جمهوری ایرانی
۷. استقلال، عدالت، این است شعار ملت
۸. اسلام را پله کردید، مردم را ذله کردید
۹. اسلامو پله کردن، مردمو غارت کردن
۱۰. اصلاح طلب، اصولگرا، دیگه تمومه ماجرا
۱۱. اصولگرا، اصلاح طلب، هر دوتا منفعت طلب
۱۲.ای شاه ایران، برگرد به ایران
۱۳. ایران شده دزدخونه، توی جهان نمونه
۱۴. ایران که شاه نداره، حساب کتاب نداره
۱۵. ایرانی با غیرت حمایت حمایت
۱۶. ایرانی می‌میرد، ذلت نمی‌پذیرد
۱۷. ایرانی، ایرانی، حمایت، حمایت
۱۸. این است شعار ملی، استقلال، آزادی
۱۹. این است شعار ملی، جمهوری، جمهوری
۲۰. این آخرین پیامه، هدف فقط نظامه
۲۱. این هفته و اون هفته، آخوند و ملا رفته
۲۲. این همه لشگر آمده، علیه رهبر آمده
۲۳. اینکه نشد زندگی، آخوند به این پرروگی
۲۴. آخوند انگلیسی نمی‌خوایم نمی‌خوایم
۲۵. آخوند اینو بدونه، بزودی سرنگونه
۲۶. آخوند برو گمشو
۲۷. آخوند بی خاصیت، مایه‌ی ننگ ملت
۲۸. آخوند سرمایه دار، پول ما رو پس بیار
۲۹. آخوندها حیا کنید، مملکتو رها کنید
۳۰. آزادی عدالت حق مسلم ماست
۳۱. آزادی، برابری، عدالت اجتماعی
۳۲. آزادی، عدالت، این است شعار ملت
۳۳. آقا خدایی می‌کند، مردم گدایی می‌کنند
۳۴. آیت الله میلیاردر محکوم باید گردد
۳۵. برادر ارتشی، حمایت، حمایت
۳۶. بسیجی بی غیرت نمی‌خوایم، نمی‌خوایم
۳۷. به ما خیانت شده، نقض امانت شده
۳۸. بهار آزادیه جای ندا خالیه
۳۹. بیا بیرون هموطن، حقتو فریاد بزن
۴۰. پلیس برو دزد را بگیر
۴۱. پولهای ما کجا میره؟ عراق، یمن، یا سوریه؟
۴۲. تا حق خود نگیریم از پا نمی‌نشینیم
۴۳. تا حقمو نگیرم هر روز همین بساطه
۴۴. تا حقمو نگیرم هرشب همین بساطه
۴۵. تا دیکتاتور رو کاره، قیام ادامه داره
۴۶. تو ایران چی آزاده؟ دزدی، ستم آزاده
۴۷. توپ، تانک، فشفشه، آخوند باید گم بشه
۴۸. تورم، گرانی، پاسخگو سوالی
۴۹. جمهوری اسلامی نابود باید گردد
۵۰. جمهوری اسلامی نمی‌خوایم نمی‌خوایم
۵۱. جوون بیکار نشسته، آخوند تو کاخ نشسته
۵۲. چپاول، گرونی، زمان سرنگونی
۵۳. حتی اگر بمیریم، دیگه عقب نمی‌ریم
۵۴. حسین حسین شعارشه، تجاوز افتخارشه
۵۵. حقوق شهروندی حق مسلم ماست
۵۶. حکومت آخوندى، نمى خوایم، نمى خوایم
۵۷. حکومت اختلاس نمی‌خوایم نمی‌خوایم
۵۸. حکومت آخوندی، سرنگون سرنگون
۵۹. حکومت چپاول نمی‌خوایم نمی‌خوایم
۶۰. حکومت دیکتاتور نمی‌خوایم نمی‌خوایم
۶۱. حکومت زور نمی‌خوایم، پلیس مزدور نمی‌خوایم
۶۲. حکومت ظلم و فساد نمی‌خوایم نمی‌خوایم
۶۳. خامنه‌ای قاتله، ولایتش باطله
۶۴. خامنه‌ای ننگ به نیرنگ تو
۶۵. خامنه ای بدونه بزودی سرنگونه
۶۶. خامنه ای حیا کن، مملکتو رها کن
۶۷. خلق جهان بدونه، ایران شده دزد خونه
۶۸. دانشجو می‌میرد ذلت نمی‌پذیرد
۶۹. دانشجو، کارگر، اتحاد، اتحاد
۷۰. دانشجوی زندانی آزاد باید گردد
۷۱. دزد غارت می‌کند، دولت حمایت می‌کند
۷۲. دست‌های پشت پرده، با حق ما چه کرده؟
۷۳. دیکتاتور حیا کن، مملکتو رها کن
۷۴. رضاشاه روحت شاد
۷۵. رفراندوم، رفراندوم، این است شعار مردم
۷۶. رهبر فاسد نمی‌خوایم، پاسدار کاسب نمی‌خوایم
۷۷. زندانی سیاسی آزاد باید گردد
۷۸. سقف، کتاب و گندم، قدرت بدست مردم
۷۹. سوریه را رها کن، فکری به حال ما کن
۸۰. سیدعلى حیا کن، مملکتو رها کن
۸۱. سید علی ببخشید دیگه باید بلند شید
۸۲. سید علی حیا کن حکومتو رها کن
۸۳. سید علی حیا کن، مملکتو رها کن
۸۴. شاهنشاه، روحت شاد
۸۵. شعار هر ایرانی: زندگی انسانی، جمهوری ایرانی
۸۶. شعار هر ایرانی، حذف دو لاریجانی
۸۷. شعار هر ایرانی، مرگ بر روحانی
۸۸. شعار هر ایرانی، مرگ بر گرانی
۸۹. عرب‌ها را رها کنید، فکری به حال ما کنید
۹۰. عزا عزاست امروز حقوق ملت ما زیر عباست امروز
۹۱. عزا عزاست امروز، روز عزاست امروز، حقوق بازنشسته زیرعباست امروز
۹۲. کار، نان، آزادی
۹۳. کارگر زندانی آزاد باید گردد
۹۴. کاسپین دزدی کرده، دولت حمایت کرده
۹۵. کشور ما دزدخونه است، توی جهان نمونه است
۹۶. لاریجانی قاضیه، با دزدا همبازیه
۹۷. ما اعتراض داریم به قیمتهای بالا
۹۸. ما انقلاب کردیم، چه اشتباهی کردیم
۹۹. ما آریایی هستیم، عرب نمی‌پرستیم
۱۰۰. ما بچه‌های جنگیم بجنگ تا بجنگیم
۱۰۱. مرفهین بی درد، مایه ننگ ملت
۱۰۲. مرگ بر اصل ولایت فقیه
۱۰۳. مرگ بر بیکاری
۱۰۴. مرگ بر جمهوری اسلامی
۱۰۵. مرگ بر جمهوری آخوندی
۱۰۶. مرگ بر حزب الله
۱۰۷. مرگ بر خامنه‌ای
۱۰۸. مرگ بر دیکتاتور
۱۰۹. مرگ بر روحانی
۱۱۰. مرگ بر روسیه
۱۱۱. مرگ بر سپاهی
۱۱۲. مرگ بر ستمگر
۱۱۳. مرگ بر گرانی
۱۱۴. مرگ بردیکتاتور
۱۱۵. مساجدو رها کن فکری به حال ما کن
۱۱۶. معیشت و منزلت حق مسلم ماست
۱۱۷. ملت گدایی می‌کند، آقا خدایی می‌کند
۱۱۸. می‌جنگیم، می‌میریم، ایرانو پس می‌گیریم
۱۱۹. نترسید، نترسید ما همه باهم هستیم
۱۲۰. نصرالله را رها کن فکری به حال ما کن
۱۲۱. ننگ ما، ننگ ما، صدا و سیمای ما
۱۲۲. نه اسلام، نه قرآن، هر دو فدای ایران
۱۲۳. نه سوریه، نه غزه، حقوق بازنشسته
۱۲۴. نه غزه، نه لبنان، جانم فدای ایران
۱۲۵. نیروی انتظامی، تشکر، تشکر
۱۲۶. نیروی انتظامی، حمایت، حمایت
۱۲۷. هم پول ما را بردید، هم حق ما را خوردید
۱۲۸. وای به اون روز که مسلح شویم
۱۲۹. یا کار یا بیمه بیکاری
۱۳۰. یا مرگ یا آزادی
۱۳۱. یه اختلاس کم بشه، مشکل ما حل می‌شه
این لیست بر اساس روش «واژه شماری» مورد تفکیک قرار گرفت که حاصل این شمارش در لیست همراه آمده است.
براساس این جدول، واژه هایی در کنار هم قرار گرفته‌اند که در شعارهای دارای پیام مشابه یافت شده بودند. این بناسازی گروه‌های موضوعی دربرگیرنده‌ی تمامی واژه‌های جدول بالا نبوده است و برخی کلمات که نقش ایزوله یا محدود داشته‌اند در این بخش کنار گذاشته شده‌اند. با گزینش واژه‌های هم خانواده یک سری موضوعات یا تم‌های اصلی بیرون کشیده شدند که در جدول زیر و بر اساس رتبه‌ی کمی آنها آمده است. با درنظر گرفتن محتوای شعارها این گروه‌های موضوعی مورد تفسیری مختصر قرار گرفته‌اند که در زیر می‌آید:
• گروه موضوعی رتبه‌ی نخست: ایران، ایرانی، ملت، ملی
نخستین امر مشهود بر اساس بررسی واژگان مندرج در شعارها وجه قوی ملی گرایانه‌ی شعارهاست که نشان می‌دهد حرکت از یک روح جمعی ملت محور برخوردار بوده است. به عبارت دیگر بازشناسی خویش به عنوان ملت، به عنوان یک مجموعه‌ی ملی دارای هویت ایرانی بسیار برجسته است. این امر به طور واضحی ادعای مربوط به وجود تفکیک و تفرقه میان مردم به عنوان ملت را رد کرده و در نقطه‌ی عکس آن نشان می‌دهد که تظاهرکنندگان به صورت مشخصی نوع از آگاهی جمعی ملی گرا را بروز می‌دهند.
• گروه موضوعی رتبه‌ی دوم: سرنگونی، قیام، براندازی، جلب حمایت و پشتیبانی
حرکت به طور واضحی برانداز و علیه نظام جمهوری اسلامی شکل گرفته است. خواست براندازی و سرنگونی در آن مبرز است. معترضین از گذر شعارهای خود حرکت خویش را به شکل یک قیام برای کنار زدن رژیم بازشناسی کرده و خواهان حمایت وپشتیبانی سایر اقشار جامعه برای اقدام هستند. این امر آشکار می‌سازد که میل به سرنگونی رژیم در حرکت قوی بوده و در صورت حمایت گسترده‌ی اقشار مردم، حرکت خود را به صورت مشخص به سوی سرنگون سازی نظام هدایت می‌کند.
• گروه موضوعی رتبه‌ی سوم: ضدیت با ماهیت آخوندی حکومت
حرکت به نحو آشکاری ضد آخوند، حکومت اسلامی و ماهیت آخوندی آن می‌باشد. نفرت از آخوند و آخوندصفتی رژیم حاکم به صورت مشهودی در شعارها دیده می‌شود. تضاد میان جامعه به عنوان قربانی زیاده خواهی و غارتگری قشر آخوند در این حرکت بیرون می‌زند. مخالفت مردم به طور تند و تیز بر علیه حکومت اسلامی و ماهیت مذهبی آنست که در قامت آخوندهای حاکم تبلور می‌یابد. دشمنی مردم با آخوندها در شعارها موج می‌زند. گفته‌های امام جمعه‌ی همدان در مورد به آتش کشیده شدن دفتر ۶۰ امام جمعه گواه خوبی از دشمنی واضح مردم با مقوله‌ی آخوند در حاکمیت است.
• گروه موضوعی رتبه‌ی چهارم: مطالبه حق و حقوق و عدالت
شعارهای قیام دی ۹۶ هویدا می‌سازد که مردم نسبت به حق و حقوق خویش به عنوان شهروند آگاه بوده و در صدد مطالبه‌ی آن هستند. آنها از عمق دزدی‌ها و غارت و حق کشی آگاه بوده و به دنبال آن هستند که حقوق خود را مطالبه کنند. نوعی از خودآگاهی شهروندی که خصوصیت بارز ظهور سوژه (فاعل-بازیگر) در جامعه‌ی مدرن است در شعارها آشکار می‌شود و این شاید مهمترین دستآورد تمام تلاش هایی است که درعرصه‌ی روشنگری توسط روشنفکران و رسانه‌ها انجام شده است.
• گروه موضوعی رتبه‌ی پنجم: استقلال، آزادی، جمهوری
به نظر می‌رسد که شعار اصلی دوران انقلاب ۵۷ به عنوان یک رویای گم شده مورد جستجوی جامعه است. اما این بار صفت اسلامی از آن زدوده شده و صفت ایرانی به جای آن اضافه شده است. جمهوری ایرانی بیانگر وابستگی جامعه به نظام جمهوری از یکسو و علاقه‌ی قوی آن برای زدودن اسلام از آن می‌باشد. امری که به نحوی غیر مستقیم گرایش سکولار و لائیک حرکت را به نمایش می‌گذارد که هر چند از این واژه‌ها بهره نمی‌برند اما با تاکید بر خصلت غیر اسلامی جمهوری از یکسو گرایش خود به این شکل از نظام سیاسی و از سوی دیگر تاکید بر پایان بخشیدن دخالت دین در حکومت را به نمایش می‌گذارد.
• گروه موضوع رتبه‌ی ششم: دزدی، غارت، اختلاس
شعارها بیانگر بدیهی شدن شناخت معترضین و به شکل تعمیم یافته‌ی آن جامعه است از ماهیت فاسد و غارتگر حکومت. معترضین به شدت از دزدی و اختلاس ابراز انزجار می‌کنند و دزدان و اختلاس گران را با انگشت نشانه می‌روند. بی اعتمادی عظیم مردم به نظام و باور عمیق به غارتگر بودن حاکمان در شعارها موج می‌زند. بحران اعتماد و عدم مشروعیت نظام در این بخش بدیهی می‌نماید.
• گروه موضوعی رتبه‌ی هفتم: ضدیت با فرد خامنه‌ای
در حالی که معترضین حسن روحانی و یا صادق لاریجانی را در شعارها به عنوان مسئولین خائن معرفی می‌کنند اما شعارها به نحو تندی بر علیه فرد علی خامنه‌ای به عنوان سرمنشاء فساد و نابسامانی حاکم نشانه رفته است. خصلت تک سالاری نظام ولایت فقیه به مانند بلایی که بر سر فرد شاه در نظام تک سالاری سلطنتی آمد، شعارها را متوجه رهبر نظام کرده است و قول سرنگونی نظام به وی داده می‌شود. به طور مشخصی شعار مرگ بر خامنه‌ای این نفرت عمومی از راءس نظام را ترجمه می‌کند. جای تردید نیست که خامنه‌ای فاقد کمترین مشروعیتی در میان اکثریت مردم ایران است.
• گروه موضوعی رتبه‌ی هشتم: عرب، خاورمیانه، دخالت
شعارها هم چنین به طور مشخص سیاست دخالت ورزی رژیم ایران در خاورمیانه و هزینه‌ای را که روی دست ملت ایران گذاشته است مورد حمله قرار می‌دهد. برائت از این مشی توطئه گرایانه نظام و اختصاص ثروت‌های مردم ایران در سایر کشورها در شعارها موج می‌خورد. این امر ادامه‌ی همان محکومیت مجموعه‌ی سیاست‌های نظام جمهوری اسلامی است در بعد خارجی.
• گروه موضوعی رتبه‌ی نهم: اقشار مختلف (کارگر، دانشجو، بازنشسته)
بسیاری از شعارها بیانگر دردها یا خواست‌های یک قشر خاص در جامعه است. تنوع قشرها قابل توجه است اما نقطه‌ی اشتراک آنها اعتراض به وضع موجود و درخواست تغییر و احقاق حقوق است. این امر خصلت فراگیر جنبش را به نمایش می‌گذارد. اما رتبه‌ی به نسبت پایین این گروه موضوعی نشان می‌دهد که جنبش هنوز برای فراگیر شدن کار قابل توجهی در مقابل روی خود دارد.
• گروه موضوعی رتبه‌ی دهم: نیروهای نظامی، پاسدار، بسجی
شعارها به طور مشخص از نیروهای نظامی و انتظامی نام می‌برد. هر چند تفکیک ارتش از سپاه و بسیج آشکار است اما در کل همه‌ی این نیروها دعوت به پیوستن به مردم و عدم تقابل با موج معترضین شده‌اند.
نتیجه گیری
اگر بخواهیم به صورت جمع بندی شده مهمترین گرایش‌های موجود در شعارها در چارچوب مشخص کار این پژوهش بیان کنیم موارد زیر قابل ذکر است:
• حرکت اعتراضی دی ۱۳۹۶
o دارای خصلت قوی ملی گرایانه است.
o خواست بارز براندازی و سرنگونی رژیم کنونی را مطرح می‌کند.
o دشمنی آشکار با آخوند و ماهیت آخوندی/اسلامی حاکمیت دارد.
o مطالبات بارزی را برای اعاده‌ی عدالت و حقوق شهروندی مطرح می‌کند.
o در خواست نظام جمهوری با ماهیت دمکراتیک و ایرانی در آن آشکار است.
o آگاهی و نفرت مردم از ماهیت دزد و غارتگر رژیم را بر ملا می‌سازد.
o فرد علی خامنه‌ای به عنوان راءس و نماد نظام مورد نفرتی عمیق است.
o سیاست مداخله جویانه‌ی رژیم در سایر کشورهای خاورمیانه را تقبیح می‌کند.
o دربرگیرنده‌ی اقشار متنوع در جامعه است.
o به نیروهای نظامی و امنیتی رژیم پیام و هشدار می‌فرستد.
در یک کلام می‌توان گفت که بررسی محتوای شعارها بر اساس روش «واژگان شماری» نشان می‌دهد که قیام دی ۱۳۹۶ یک قیام ملی، برانداز، ضد آخوند شهروند مدار، مطالبه محور و جمهوریخواه بوده است که فردعلی خامنه‌ای را به عنوان نماد کلیت نظام هدف قرار داده است.
با در نظر گرفتن این خصوصیات در موج اول حرکت‌های اعتراضی باید دید در موج بعدی خود، قیام مردم معترض چه شعارهایی را مطرح خواهد ساخت. سه پرسش از حالا کنجکاوی هر پژوهشگری را در مورد شعارهای مطرح شده در موج دوم قیام بر می‌انگیزد:
۱) چه شعارهایی از صحنه‌ی اعتراضات حذف می‌شوند؟
۲) چه شعارهایی هم چنان می‌مانند و تکرار می‌شوند؟
۳) چه شعارهای تازه‌ای به شعارهای موج نخست قیام اضافه می‌شوند؟
۴) و در نهایت، در این میان، چه شعاری نقش محوری را در قیام پیدا خواهد کرد؟
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- Content Analysis
۲- Lexicometry
