طرح تبادل زندانیان ایران و امریکا از سوی جمهوری اسلامی ایران می‌تواند حداکثر مجوزی باشد که دولت حسن روحانی برای تماس با دولت دونالد ترامپ از آیت‎الله «علی خامنه‌‌ای» گرفته باشد. اما شش ماه پس از طرح این ایده، حالا ایالات متحده به طور رسمی و علنی اعلام کرده که تن به چنین مبادله‌‌ای نخواهد داد و ایجاد کانال بر اساس تبادل زندانیان را مسدود کرده است.

معنی اقدام ایران، تمایل به باز کردن راهی برای مذاکره رسمی با دولت امریکا بوده و پاسخ معنی دار ایالات متحده به آن، اجازه وجه‌المصالحه شدن زندانیان برای حل و فصل مسایل سیاسی را از ایران گرفته است.

آزادی زندانیان در ازای رسیدن هواپیمای پر از پول

ایران و امریکا در زمان ریاست جمهوری «باراک اوباما» و هم‌زمان با اجرایی شدن توافق هسته‌‌ای، دست به تبادل تاریخی زندانیان ایرانی-امریکایی در ایران با زندانیان ایرانی و ایرانی-امریکایی در ایالات متحده زدند. اغلب هفت زندانی ایرانی آزاد شده از امریکا هرگز به ایران بازنگشتند و ترجیح دادند در ایالات متحده زندگی کنند.

در برابر، جمهوری اسلامی در زمان آزاد کردن زندانیان، از جمله «جیسون رضاییان»، خبرنگار روزنامه «واشنگتن پست»، یک میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار به صورت نقد از امریکا دریافت کرد. این پول، اصل و سود بانکی یک اختلاف مالی قدیمی با امریکا بود که به دلیل تحریم بانکی، سوار بر یک فروند هواپیمای سوییسی به تهران فرستاده شد.

این پول، پیش پرداخت خرید سلاح از امریکا در زمان «محمدرضا شاه» بود که به دلیل وقوع انقلاب اسلامی و اشغال سفارت امریکا، سلاح‌ها به ایران داده نشدند و تعیین وضعیت آن در دادگاهی بین ایران و امریکا در جریان بود. «جان کری»، وزیر خارجه وقت ایالات متحده در کتاب خاطراتش نوشته است اگر این پول به ایران داده نمی‌شد، دادگاه آماده بود امریکا را ملزم به پرداخت ۱۰ میلیارد دلار کند. اما دو دولت خارج از دادگاه، بر سر دریافت یک میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار مصالحه کردند.

موضوع پرداخت این پول، ارتباط مستقیمی با تبادل زندانیان نداشت. اما مقام‌های ایرانی اعلام کردند از بیم خلف وعده امریکا و احتمال نفرستادن پول، تا زمانی که هواپیمای حامل پول نقد در فرودگاه «مهرآباد» تهران به زمین ننشست، اجازه پرواز به زندانیان آزاد شده از «اوین» و خروج از ایران داده نشد. دولت باراک اوباما هم این موضوع را به نحوه دیگری تایید کرده و گفته بود که امریکا پرداخت این پول به ایران را به آزادی زندانیان امریکایی مشروط کرده بود.

«جان کربی»، سخن‎گوی وزارت امور خارجه امریکا در زمان اوباما گفته بود که مذاکرات برای بازگرداندن پول ایران، جدا از مذاکرات مربوط به مبادله زندانیان انجام شد اما پرداخت پول به ایران به عنوان اهرم فشار، تا زمان آزادی زندانیان عقب افتاد.

رسانه‌های دولتی جمهوری اسلامی ایران مدتی پس از دریافت این پول، گزارش‌های ویدیویی منتشر کردند که نشان می‌دادند ماموران ایرانی با ورود به یک جت کوچک سوییسی که در تهران به زمین نشسته بود، بسته‌های پول نقد را وارسی و با لیفتراک از داخل هواپیما خارج می‌کردند. در این ویدیوها دیده می‌شد که هم‎زمان با اطمینان از میزان پول رسیده، هواپیمای حامل زندانیان اجازه پرواز پیدا کرد.

اذعان ایران به امتیازگیری با زندانیان

چند ماه پس از انجام تبادل زندانیان و پرداخت این پول به ایران، «محمود علوی»، وزیر اطلاعات جمهوری اسلامی ایران گفت با نظر آیت‎الله «علی خامنه‌‌ای»، رهبر نظام و تصمیم شورای عالی امنیت ملی، از سوی وزارت اطلاعات درباره مبادله زندانیان ایرانی و امریکایی با ایالات متحده مذاکره شده است و امتیازاتی برای کشور گرفته‎اند.»

ایران پیش از آن هم با دستگیری یک تبعه فرانسوی، پس از هفته‌ها بازداشت، او را با متهم به قتل «شاپور بختیار» در فرانسه، معاوضه کرده بود.

دونالد ترامپ از زمان تبلیغات انتخابات ریاست جمهوری تا ماه‌ها پس از آن، این اقدام را «باج دادن» دولت باراک اوباما به حکومت «گروگان‎گیر» جمهوری اسلامی و یک اقدام «شرم‎آور» خوانده بود. او می‌گفت این اقدام باعث می‌شود ایران به رفتار خود در دستگیری اتباع امریکایی یا ایرانی-امریکایی ادامه بدهد.

رییس جمهوری فعلی امریکا قویا از ایران خواسته بود که زندانیان را آزاد کند و به این شیوه از گروگان‌گیری که به گفته او، به محلی برای کسب درآمد یا ابزاری در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران تبدیل شده است، پایان دهد.

در روزی که زندانیان ایران و امریکا با هم تبادل می‌شدند، اعلام شد «سیامک نمازی» زندانی ایرانی- امریکایی دیگر، همراه آزادشدگان نیست. از آن زمان تاکنون دست کم یک دانشجوی امریکایی-چینی و یک دارنده گرین کارت امریکا که به دعوت دولت حسن روحانی برای شرکت در یک همایش به تهران رفته بود، بازداشت و به جاسوسی متهم شده‌اند.

جمهوری اسلامی چندی بعد پدر ۸۰ ساله سیامک نمازی را هم دستگیر و به جاسوسی متهم کرد. او اکنون به قید وثیقه از زندان بیرون است. به نظر می‌رسد که جمهوری اسلامی ایران دیگر ابایی ندارد از این که به روشنی و علنا اعلام کند که افراد را با هدف چانه زنی با دولت‌هایی که با آن اختلاف دارد، دستگیر می‌کند.

در حال حاضر شماری از ایرانیان در داخل امریکا یا به خواست آن در دیگر کشورها، به اتهام دور زدن تحریم‌ها بازداشت هستند. محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران مدتی پیش گفته بود که امریکا با دستگیری دو ایرانی بانک‎دار، به همه راه‌هایی که ایران تحریم‌های امریکا را دور می‌زند، دسترسی پیدا کرده است. احتمالا آزادی این زندانیان هم یکی از خواسته‌های دولت ایران است.

بریتانیا ماه‎ها است که می‌گوید «نازنین زاغری-رتکلیف»، شهروند زندانی شده ایرانی-بریتانیایی گروگان گرفته شده است تا اختلاف مالی دو کشور حل شود. بریتانیا باید به ایران ۵۲۷ میلیون دلار بابت خریدهای نظامی زمان شاه که به جمهوری اسلامی ایران تحویل داده نشده است را به دولت ایران بپردازد اما مشکلاتی نظیر تحریم بانکی تاکنون مانع آن شده‎اند.

دولت بریتانیا ابتدا از پیشنهاد اخیر محمدجواد ظریف برای تبادل زندانیان استقبال کرد و گفت آماده تبادل نازنین زاغری-رتکلیف است اما به سرعت معلوم شد ایران انتظار دارد او با یک ایرانی زندانی در استرالیا که متهم به خرید فن‎آوری‌های حساس و نقض تحریم‌های امریکا است، تبادل شود.
«جرمی هانت»، وزیر خارجه بریتانیا اعلام کرد که این دو پرونده تفاوت‌های بسیار زیادی با هم دارند و پیشنهاد ایران را «یک ترفند سیاسی شرم‌آور» خواند. ظریف سپس اعلام کرد که چنین پیشنهادی مطرح نیست.

«علی مطهری»، نایب رییس مجلس شورای اسلامی ماه‌ها پیش گفته بود این روش جمهوری اسلامی در دستگیری افراد دو تابعیتی با هدف حل مسایل سیاسی با کشورهای متقابل، نه انسانی است و نه اسلامی. برخوردی که نشان می‌دهد برای بخشی‌هایی از حکومت، سوءاستفاده از دوتابعیتی‌ها و زندانی کردن آن‎ها با هدف گرفتن امتیاز سیاسی از کشورها، روشن و مسجل است.

پیام ایران در پیشنهاد محمدجواد ظریف برای تبادل زندانیان، تمایل تهران را برای مذاکره مستقیم با امریکا نشان می‌دهد. این پیشنهاد تایید سیاست امتیازگیری از زندانیان از زبان یکی از اعضای دولت جمهوری اسلامی ایران است. معنای پاسخ ایالات متحده امریکا و بریتانیا به این پیشنهاد تا به این‎جا این است که دیگر نتیجه مطلوب ایران از زندانی کردن افراد حاصل نمی‌شود و این ابزار غیرانسانی در دست نظام جمهوری اسلامی کارکرد خود را از دست داده است.