دولت آمریکا بامداد شنبه ۱۴ اردیبهشت (به وقت تهران) بر خلاف مفاد توافق هسته‌ای، بخش تازه‌ای از فعالیت‌های صلح‌آمیز هسته‌ای ایران را نیز مشمول تحریم قرار داد. بر اساس بیانیه‌ای که در سایت وزارت خارجه آمریکا قرار گرفت، «مایک پامپئو» وزیر خارجه آمریکا مدعی شد که این تصمیم با هدف «محروم‌سازی ایران از هرگونه مسیر به سوی تسلیحات هسته‌ای» گرفته شده است.

چرا ایران باید پاسخ بدهد؟

-خروج از برجام بازگشت تحریم‌های یکجانبه

-اعمال تحریم‌های جدید

-لغو معافیت‌های تحریمی برای خریداران نفت ایران

-لغو معافیت‌های همکاری هسته‌ای با ایران

-قرار دادن نام سپاه در لیست گروه‌های تروریستی خارجی

-تلاش برای ایجاد ائتلاف منطقه‌ای علیه ایران

-جلوگیری از ارسال کمک‌های بشردوستانه به سیل زدگان ایرانی

و... از جمله مهم ترین اقدامات آمریکا علیه ایران بودند که به باور بسیاری از ناظران داخلی و بین المللی، پاسخ متقابلی از سوی ایران به دنبال خواهد داشت.

این اقدامات، تنها جزئی از اقداماتی است که کاخ سفید در یک سال گذشته ــ در راستای سیاستی که اصطلاحاً به «کارزار فشار حداکثری علیه ایران» معروف شده ــ در پیش گرفته است.

علاوه بر اقدامات آمریکا علیه ایران، عملی نشدن وعده‌های اروپا نیز یکی دیگر از عوامل اصلی در چرایی لزوم پاسخ از سوی ایران قلمداد می‌شود.

دولت ایران بعد از خروج آمریکا از برجام، صبر راهبردی را در دستور کار خود قرار داد. «حسن روحانی»، رئیس‌جمهوری ایران ۱۸ اردیبهشت سال پیش، پس از خروج آمریکا از برجام گفت: در صورتی که ایران ظرف «مهلتی کوتاه» به این نتیجه برسد که با همکاری پنج کشور دیگر می‌تواند به خواسته‌های خود در برجام برسد اجرای این توافق هسته‌ای را ادامه خواهد داد.

اما دولت‌های اروپایی در یک سال گذشته علی‌رغم وعده‌های مکرر برای جبران خلأ خروج آمریکا راهکار مؤثری غیر از توسل به اقدامات نمادین و یا صدور بیانیه‌ نیافتند.

عملی‌ترین اقدامات اروپایی‌ها برای محقق کردن این وعده‌ها و حفظ برجام را می‌توان دو مورد دانست: یکی فعال کردن مکانیسمی به نام «قانون مسدودسازی» (Blocking Statute) بود که ادعا می‌شد قرار است احکام دادگاه‌های خارجی در ارتباط با تحریم‌های یکجانبه و فراسرزمینی آمریکا را بلامحل بداند و از شرکت‌های اروپایی در برابر این تحریم‌ها محافظت کند.

دومی هم راه‌اندازی ساختاری بود که با عناوینی مثل «ابزار حمایت از مبادلات تجاری» (INSTEX) یا «سازوکار جبرانی ویژه تبادلات» (Special Purpose Vehicle-SPV) یا «کانال ویژه مالی اروپا» شناخته و ادعا شد هدف از آن «تسهیل معاملات و اطمینان از برخورداری مردم ایران از مبادلات اقتصادی است».

بسیاری از ناظران با اشاره به همه اقدامات آمریکا علیه ایران و عدم تحقق وعده‌های اروپا، معتقدند که ایران باید پاسخ مناسب را در نظر بگیرد؛ پاسخی که ضمن نشان دادن جدیت ایران و تهدیداتش، بهانه قانونی برای افزایش فشارها و همراه کردن سایر بازیگران با خود را به واشنگتن ندهد. در واقع، ایران در چارچوب سیاست تعامل مقتدرانه و بیرون آمدن از موضع دفاعی، اقدامات خود را عملیاتی کند. اقداماتی که قطعا جدیت ایران را به آمریکا، اروپا، چین و روسیه نشان خواهد داد.

اقدامات ایران به معنای چیست؟

آیا اقدامات ایران به معنای نقض برجام یا خروج از آن است؟ در همین راستا، ایران قرار است روز چهارشنبه، اقداماتی در چارچوب برجام و در پاسخ به همه اقدامات علیه خود از سوی آمریکا عملیاتی کند که نه تنها به معنای خروج از برجام و نقض آن نیست، بلکه دقیقا در چارچوب برجام و براساس مفاد آن است.

همان طور که گفته شد، تصمیمات و برنامه‌های پیش‌بینی شده در چارچوب بند‌های ۲۶ و ۳۶ برجام بوده و لذا موضوع خروج از برجام مطرح نیست.

دو بند یاد شده چگونه امکان اقدام متقابل را برای ایران بدون آنکه به معنای نقض برجام تلقی شود فراهم می‌کند؟ بر اساس این دو بخش از برجام ایران می‌تواند با این استدلال که طرف دیگر با عدم پایبندی به تعهداتش، زمینه بهره‌مندی آن از مزایای این توافق را مخدوش کرده است، از اجرای بخشی از تعهدات جزئی یا کلی خود سرباز زند. بند ۲۶ برجام که منحصراً حق اقدام متقابل را برای ایران محفوظ داشته است به چنین حقی اشاره داشته است چنانکه اتحادیه اروپا و امریکا باید فارغ از فرآیند حل و فصل اختلافات پیش‌بینی شده در برجام، از بازگرداندن یا تحمیل مجدد تحریم‌هایی که اجرای آن‌ها را وفق این برجام لغو کرده است، خودداری کنند. از این رو ایران تحمیل تحریم‌های جدید مرتبط با هسته‌ای را به منزله مبنایی برای توقف کلی یا جزئی اجرای تعهدات خود وفق این برجام، تلقی خواهد نمود.

اما این تنها بند تصریح کننده حق ایران برای کاهش تعهداتش طبق برجام نیست. مطابق با ماده ۳۶ برجام چنانچه ایران معتقد باشد هر یک یا کلیه اعضای گروه ۱+۵ تعهدات خود را طبق این توافق رعایت نکرده‌اند، می‌توانند موضوع را به منظور حل و فصل به کمیسیون مشترک ارجاع دهند. به همین ترتیب، چنانچه هر یک از اعضا معتقد باشند یکی از کشور‌ها تعهدات خود را طبق برجام رعایت نکرده است، سایرین می‌توانند اقدام مشابه کنند.

این برای نخستین بار از زمان خروج امریکا از برجام است که مقام‌های کشورمان ورود به مرحله اقدام متقابل را متناسب با اقدام طرف مقابل و با هدف بازگرداندن آن به اجرای تعهداتش، کلید می‌زنند. مرحله‌ای که بی تردید بازگشت‌پذیری و فرصت جبران مافات را برای همه اعضای توافق مد نظر قرار می‌دهد تا بازیگران اروپایی و سایر اعضای طرف توافق را به این وادار کند که به دنبال یافتن راه‌هایی برای جلب رضایت ایران بدون در خطر قرار دادن برجام باشند.

در نهایت اینکه، از نقطه نظر بسیاری از تحلیلگران، هرگونه پاسخ ایران اثرات چندانی بر وضعیت اقتصادی نخواهد داشت. چراکه دولت آمریکا هر تحریمی که تاکنون وجود داشته را علیه ایران عملیاتی و اجرا کرده و دیگر گزینه تحریمی موثری برای اقدام متقابل علیه ایران ندارد. مهم ترین مسأله برای ایران فروش نفت بود که آمریکا با لغو معافیت‌ها برای خریداران نفت ایران، آن را نیز عملیاتی و اجرا کرد.