ابراهیم رمضانی - ایران وایر
در روزهای اخیر عکسی از دست قطع‌شده «قاسم سلیمانی»، فرمانده سابق سپاه قدس در شبکه‌های اجتماعی مربوط به جمهوری آذربایجان از طرف کانال‌های وابسته به سپاه در حال پخش است. زیر عکس نوشته شده است:
«بعد از ترور و قطع شدن این دست مثل اینکه دست دادن در دنیا حرام شد. دنیا با شهید کردن سلیمانی خشم خدا را برانگیخت.»
جمهوری اسلامی در کشورهایی که شیعیان بخشی از آن جامعه را تشکیل می‌دهند پیوسته به فعالیت پرداخته است، نمونه‌هایی ازاین‌دست فعالیت‌های ایران را در عراق، لبنان، بحرین، یمن، جمهوری آذربایجان و حتی پاکستان و گرجستان شاهد هستیم.
رسانه‌ها و مراکز تحقیقاتی جهان در مورد سیاست‌های توسعه‌طلبانه جمهوری اسلامی در خاورمیانه بسیار نوشته‌اند. بااین‌حال، تعداد کمی از رسانه‌ها و مراکز تحقیقاتی توجه کافی به مداخلات روزافزون ایران در قفقاز دارند. این منطقه دارای سه جمهوری مهم سابق اتحاد جماهیر شوروی است.
👈مطالب بیشتر در سایت ایران وایر
گرجستان که روابط پیچیده‌ای با روسیه دارد و مسیر ادغام اروپا را در پیش گرفته است. ارمنستان مسیحی که متحد روسیه است و جمهوری آذربایجان سکولار که متحد ترکیه بوده و بیشترین درصد جمعیت شیعه را پس از ایران دارد.
نارداران و مساله امنیت ملی جمهوری آذربایجان
در تاریخ ۲۶نوامبر۲۰۱۵ در آستانه اربعین، نیروهای امنیتی جمهوری آذربایجان عملیاتی با عنوان خنثی‌سازی یک گروه مسلح انجام داد، گفته شد این گروه مسلح تحت پوشش دینی قصد آشوب و اقدامات تروریستی علیه مقامات دولتی با هدف ایجاد یک کشور مذهبی را داشتند، در این درگیری بین نیروهای امنیتی و ساکنان منطقه، ۷ نفر ازجمله دو نیروی امنیتی کشته شدند و ۱۶ نفر از اعضای «جنبش اتحاد مسلمانان جمهوری آذربایجان» دستگیر شدند. این عملیات به نام «نارداران» معروف شد. بعد از این حوادث جمهوری اسلامی که از طرف برخی نهادها و خبرگزاری‌های جمهوری آذربایجان به دخالت در حوادث نارداران متهم شد این اتهامات را رد کرد و جمهوری آذربایجان را به خویشتن‌داری در قبال عواطف و احساسات دینی مردم مسلمان آن کشور دعوت کرد.
«سیاوش نوروزاوف»، رییس کمیته ادیان مجلس جمهوری آذربایجان می‌گوید: «ساکنان نارداران اغلب انسان‌های دینداری هستند. بااین‌وجود، باید اذعان کرد که افرادی در نارداران وجود دارند که تحت‌تاثیر دولت دیگری هستند که در آن کشور تحصیل کرده و آموزش دیده‌اند و تحت حمایت‌های مالی آن کشور عمل می‌کنند. بسیاری از افراط‌گرایان مذهبی نیز آنجا را به‌عنوان پایگاه خود برگزیده‌اند.» وی از تلاش‌های جمهوری اسلامی برای تاثیرگذاری بر روی شیعیان آذربایجان گفته و به «منصور حقیقت‌پور»، عضو سابق سپاه پاسداران و نماینده سابق اردبیل در «مجلس شورای اسلامی» اشاره کرده و می‌گوید: «حقیقت‌پور در موقعی که در سفارت ایران در جمهوری آذربایجان کار می‌کرد مشغول اقدامات خرابکارانه و ارائه اطلاعات به ارمنستان بود که پرونده‌ای هم در آن زمان برای وی تشکیل شده بود. او در آن زمان هم در نارداران برای خود گروهی تشکیل داده بود و امروز هم به دفاع از گروه‌های دستگیرشده در نارداران مشغول است.»
جمهوری آذربایجان ایران را به دخالت در امور داخلی خود متهم می‌کند ولی سفارت جمهوری اسلامی در باکو این ادعاها را رد کرده و رسانه‌های داخلی ایران از دخالت‌های اسراییل در جمهوری آذربایجان می‌گویند. حتی «برهان حشمتی»، نماینده سابق صداوسیما در جمهوری آذربایجان از نقش این کشور در کشته شدن «مسعود علیمحمدی» گفته و می‌افزاید: «در بحث ترور دانشمندان هسته‌ای هم اسراییلی‌ها جمالی فشی (متهم به ترور مسعود علی محمدی) را از فرودگاه باکو بدون اینکه مهر فرودگاه باکو در گذرنامه‌اش بخورد به اسراییل منتقل کرده و آموزش دادند تا شهید علیمحمدی را ترور کند.»
«سید ابراهیم ابراهیمی»، رایزن فرهنگی وقت ایران در جمهوری آذربایجان، در سوالی درباره وظیفه ایران در قبال شیعیان جمهوری آذربایجان از حس نوع‌دوستی جمهوری اسلامی سخن گفته و در پاسخ به این سوال که وظیفه جمهوری اسلامی در قبال شیعیان جمهوری آذربایجان چیست می‌گوید: «باید با تشکیل جلسه، نشست‌های عمومی و همایش‌ها در قالب راهپیمایی و احضار سفیر آذربایجان و دعوت به سخنرانی از وی در جمع مردم شهرهایی مثل اردبیل، تبریز و یا تهران در خصوص پاسخگویی به اینکه چرا دولت آذربایجان به چنین اقداماتی دست میزند، انجام گیرد.» او معتقد است حاکمیت جمهوری آذربایجان «تحملی در برابر عناصر دینی و شعایر مذهبی ندارد، هرچند که یک کشور مسلمان است.»
بعد از حوادث نارداران در برخی شهرهای جمهوری اسلامی ازجمله، تبریز، اردبیل، زنجان، ارومیه، همدان و بیجار مراسم عزاداری برای کشته‌شدگان حوادث نارداران با عنوان «یادواره شهدای نارداران» برگزار شد.
زمینه‌های فعالیت‌های جمهوری اسلامی در جمهوری آذربایجان
در سال‌های اخیر نهادهای وابسته به جمهوری اسلامی به‌عنوان بازوی مذهب‌گرایی ایران و ابزار ژئوپولیتیک شیعه در جمهوری آذربایجان فعالیت گسترده‌ای داشته‌اند.
سازمان‌دهی و ایجاد امکان تحصیل رایگان طلاب آذربایجانی در حوزه‌های علمیه، اعزام جوانان به ایران برای دریافت آموزش‌های دینی در دانشگاه‌ها، فرستادن روحانیون به جمهوری آذربایجان برای تبلیغ مذهب تشیع، تأمین اعتبار فعالیت‌های سازمان‌های مختلف طرفدار جمهوری اسلامی و برگزاری برنامه‌های مربوط به عاشورا، فعالیت در شبکه‌های اجتماعی و به راه انداختن وب‌سایت به زبان ترکی آذربایجانی و تبلیغ مذهب تشیع و فعالیت ۲۰ ساله کمیته امداد در شهرهای مختلف جمهوری آذربایجان، تنها بخشی از فعالیت‌های جمهوری اسلامی در جمهوری آذربایجان است.
وب‌سایت‌های طرفدار جمهوری اسلامی که به زبان ترکی آذربایجانی نیز در منطقه فعالیت می‌کنند تعدادشان به بیش از پنجاه وب‌سایت می‌رسد. به‌جز سایت‌های خبری که در ایران ثبت شده‌اند و زبان ترکی آذربایجانی را هم پوشش می‌دهند سایت‌های دیگری با دامنه اینترنتی آذربایجان ثبت شده‌اند که اخبار و مقالات تبلیغاتی را با کیفیت پایین می‌توان در همه این سایت‌ها مشاهده کرد.
مشاور یکی از مقامات کشور جمهوری آذربایجان در گفتگو با ایران‌وایر می‌گوید: «ما فکر نمی‌کنیم که این سایت‌ها بتوانند تاثیر چندانی بر روی مردم آذربایجان داشته باشند و این به این معنی نیست که بر روی این فعالیت‌ها کنترل نداشته باشیم بلکه برعکس هم کنترل داریم و هم اینکه دولت جمهوری آذربایجان با توجه به حساسیتی که بر روی این مسایل دارد نظارت کافی بر روی فعالیت این وب‌سایت‌ها دارد.»
کمیته امداد امام خمینی که تا سال ۲۰۱۱ به‌صورت فعال در جمهوری آذربایجان حضور داشت یکی دیگر از زمینه‌های فعالیت جمهوری اسلامی در آن کشور بود. به گزارش سایت رسمی كمیته امداد امام خمینی، تعداد واحدهای كمیته امداد در جمهوری آذربایجان ۵۵ واحد، شامل یك اداره كل مستقر در شهر باكو، چهار شاخه اصلی (در شهرهای باكو، لنكران، گویچای و گنجه)، ۱۶ كارگاه آموزشی، ۱۹ شعبه توزیع، پنج واحد فرهنگی، پنج واحد درمانی و پنج واحد دیگر است. كمیته امداد ۴۶۴ شهر و روستای جمهوری آذربایجان را تحت پوشش قرار داده بود. از سال ۲۰۱۱ که فعالیت تمامی شعب این کمیته در جمهوری آذربایجان به حالت تعلیق درآمده بود از سال ۲۰۱۴ به‌طورکلی فعالیت این کمیته در جمهوری آذربایجان متوقف شده است.
گفته میشود دلیل این تعلیق و توقف کار حمایت کمیته امداد از تجزیه‌طلبی در جمهوری آذربایجان عنوان شده است. پیش‌تر سایت خبری- تحلیلی «مدیا فروم» جمهوری آذربایجان با استناد به یک منبع رسمی که نامی از وی برده نشده، شعبه کمیته امداد امام خمینی در جمهوری آذربایجان را به حمایت از تجزیه‌طلبی در این جمهوری متهم کرد بود. بااین‌حال «پاک‌آئین» سفیر سابق جمهوری اسلامی در جمهوری آذربایجان مدعی شده است که کمیته امداد در بیست سال فعالیت خود در این کشور نزدیک به ۴۳ میلیون دلار هزینه کرده است.
تدابیر جمهوری آذربایجان در قبال توسعه‌طلبی مذهبی جمهوری اسلامی
جمهوری آذربایجان از سال ۲۰۱۵ به طرز چشمگیری تعداد روحانیون ایرانی را در این کشور کاهش داده است. با افزایش دخالت مبلغین ایرانی در بین شیعیان جمهوری آذربایجان، این کشور مثل قبل به‌راحتی به این مبلغین اجازه فعالیت نمی‌دهد. حکومت در اولین اقدام بعد از قضایای نارداران، امامت آخوندهای آذربایجانی را که در حوزه‌های علمیه ایران تحصیل کرده‌اند ممنوع کرده است و همچنین با تاسیس «انستیتوی الهیات آذربایجان» در سال ۲۰۱۸ دانشجویان آذربایجانی را می‌پذیرد. با اینکه در سال ۱۳۹۳ «دانشکده الهیات دانشگاه باکو» با همکاری بنیاد امور دینی ترکیه تاسیس شده بود ولی انستیتوی الهیات آذربایجان دارای کارکرد موازی با فعالیت‌های تبلیغی جمهوری اسلامی است.
مقامات جمهوری آذربایجان برای به حداقل رساندن تاثیر احتمالی جمهوری اسلامی بر جامعه شیعه آذربایجان و تضعیف اعتبار حوزه‌های علمیه ایران این اقدام را انجام داده‌اند. جایگزینی روحانیون معتدل، با روحانیون تحصیل‌کرده در ایران، می‌تواند از تاثیرات و تهدیدات احتمالی روحانیون آذربایجانی تحصیل‌کرده در حوزه‌های علمیه جمهوری اسلامی بکاهد.
مذهب شیعی اولین و تاثیرگذارترین سلاح جمهوری اسلامی برای دخالت در امور کشورهایی است که جمعیت شیعی دارند. کارشناسان معتقدند اصلی‌ترین دلایل عدم تاثیرگذاری ایران بر روی شیعیان جمهوری آذربایجان، به نسبت عراق، بحرین، یمن و پاکستان را می‌توان در دو مورد بررسی کرد.
اول اینکه مردم آذربایجان هرچند خود را مسلمان و با اکثریت شیعه قلمداد می‌کنند ولی نه هیچ‌گونه دروس دینی در مدارس به دانش‌آموزان آموخته میشود و نه اینکه حکومت چنین هدفی را دنبال می‌کند. تنها مطلبی که راجع به دین در کتاب درسی جمهوری آذربایجان می‌توان یافت مربوط به دوره راهنمایی است که در کتاب تعلیمات اجتماعی به‌طور مختصر در مورد ادیان مختلف توضیحاتی ارائه شده است. به‌هرحال این منکر اقلیتی نیست که عاشق اهل‌بیت هستند و بعضی از آن‌ها جمهوری اسلامی را مدینه فاضله می‌دانند.
یکی از جوانان طرفدار جمهوری اسلامی در آذربایجان در گفتگو با ایران‌وایر می‌گوید «ما از حکومت چیز زیادی نمی‌خواهیم، به شیعه بودن ما احترام بگذارد و روحانیان شیعه را دستگیر و زندانی نکند. ایران تنها جایی است که شیعیان راحت هستند و به‌غیراز ایران در تمام جاهایی که شیعه هست به شیعیان ظلم می‌کنند.» از وی درباره اینکه آیا حاضر هست در ایران و شهرهای مذهبی‌اش زندگی کند پرسیدیم «هر وقت اراده کنم به مشهد و قم می‌روم آنجا دوستانی هم دارم. دوست داشتم همراه خانواده‌ام در مشهد و یا قم زندگی می‌کردم ولی نمی‌توانم تمام خانواده و دوستانم را با خودم ببرم.»
بااین‌حال، برخلاف روحانیون شیعی عراقی، بحرینی، یمنی و پاکستانی یا روحانیون عمیقا طرفدار جمهوری اسلامی، اعضای روحانیت شیعه آذربایجان به‌جز یکی دو گروه اقلیت سابقه فعالیت‌های افراطی‌گری نداشته و درخواست‌های سیاسی افراطی را نیز نداشته‌اند.
«نصیب نصیبلی»، سفیر سابق جمهوری آذربایجان در تهران و استاد تاریخ دانشگاه آنکارا در گفتگو با ایران‌وایر درباره عدم موفقیت استراتژی مذهب‌گرایی جمهوری اسلامی برای نفوذ در جمهوری آذربایجان گفته و می‌افزاید: «تنها میراث مثبتی که از شوری سابق برای جمهوری آذربایجان به یادگار ماند لائیک بودن دولت است. مردم آذربایجان به مسلمان بودن خود اذعان می‌کنند ولی اکثریت آن‌ها اسلام را به‌جا نمی‌آورند و این اصلی‌ترین عامل در ناتوانی جمهوری اسلامی برای نفوذ در جمهوری آذربایجان است. جمهوری اسلامی بیشتر از آنچه در سایر کشورهای شیعه فعال است سعی کرد در کشور آذربایجان نفوذ بکند که موفق نشد.»
دوم اینکه در افکار عمومی جمهوری آذربایجان، نسبت به جمهوری اسلامی در مورد مساله «قره‌باغ» بدبینی وجود دارد. بعد از جنگ هشت‌ساله جمهوری اسلامی و عراق که جمهوری اسلامی با هزاران کشته خود را پیروز جنگ می‌دانست خواستار انتقال تجربیات جنگی‌اش به جمهوری آذربایجان برای آزادسازی قره‌باغ شد. اولین گروه از مستشاران نظامی ایران در دهه ۹۰ میلادی برای آموزش نیروهای آذربایجانی به آن کشور رفتند که بعدا از طرف «حیدر علی‌اف»، رسیس‌جمهور وقت جمهوری آذربایجان به اتهام جاسوسی و دخالت در امور داخلی از این کشور اخراج شدند. منصور حقیقت‌پور نماینده اسبق اردبیل یکی از این مستشاران نظامی بود که پرونده جداگانه‌ای با عنوان جاسوسی در جمهوری آذربایجان داشت.
مساله قره‌باغ یک مناقشه ارضی میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان است که از سال‌ها پیش آغاز شده و حل نشده است. این مناقشه مرزی چند وقت یک‌بار با تنش و درگیری نظامی بین دو کشور همراه است.
بااین‌حال، آیت‌الله خامنه‌ای از حساسیت میلیون‌ها آذربایجانی در دو سوی مرز نسبت به قره‌باغ آگاه است تا جایی که «قره‌باغ» را خاک اسلام می‌نامد و امام‌جمعه در شهرهای مختلف آذربایجان در خطبه‌هایشان هرازگاهی به قره‌باغ اشاره‌ای می‌کنند. فعال‌ترین امام‌جمعه در این راه «سید حسن عاملی»، امام‌جمعه اردبیل هست که در بیشتر خطبه‌ها روی سخنش با مردم جمهوری آذربایجان است تا نمازگزاران اردبیلی.
در برخی محافل جمهوری اسلامی از نزدیکی جمهوری آذربایجان به اسراییل و عدم همکاری با جمهوری اسلامی سخن می‌گویند و این ادعا مطرح میشود که اگر جمهوری آذربایجان به جمهوری اسلامی نزدیک شود، جمهوری اسلامی می‌تواند این مساله را حل و مناقشه را پایان دهد. آقای نصیبلی دراین‌باره به ایران‌وایر گفت: «همه دنیا به دروغ‌های جمهوری اسلامی آگاه هستند. جمهوری آذربایجان هم می‌داند که جمهوری اسلامی از آنچه می‌گوید ضعیف‌تر است. کشوری که در طول یک ماه هم هواپیمای خود را ساقط کرده و جان شهروندان خود را می‌گیرد و هم کشتی خود را میزند و بعد هر دو را اشتباه سیستم موشکی و یا فردی می‌خواند در واقع قدرتی ندارد. کشوری که شهروندان خود را می‌کشد نمی‌تواند ادعای رهبری مسلمانان و شیعیان را داشته باشد. دولت و ملت آذربایجان به این مساله آگاه هستند.»
