ماده ۶۳۷ قانون مجازات اسلامی یکی از چالش برانگیز‌ترین مواد است که قانونگذار به اندازه کافی به آن نپرداخته است. در این ماده مصادیق کافی برای رابطه نامشروع ذکر نشده است و تنها نکته گفته شده این است که قانونگذار زنا را از جرم رابطه نامشروع جدا کرده است. یعنی برای زنا مجازات و تعریف جداگانه و برای رابطه نامشروع تعریف و مجازات جداگانه در نظر گرفته است. پس جرم زنا با جرم رابطه نامشروع فرق دارد.

در واقع رابطه نامشروع به اعمال منافی اخلاق و عفت از قبیل: تقبیل و مضاجعه که بین زن و مردی که ازدواج نکرده اند، گفته می‌شود ولیکن در جرم زنا بین زن و مرد که علقه ازدواج بین آن‌ها نباشد، عمل دخول در قُبُل یا دُبُر (جماع) باید صورت گیرد و مجازات رابطه نامشروع ۹۹ ضربه شلاق است و در حالیکه مجازات زنا در مواردی اعدام و گاهی رجم (سنگسار) و در مواردی ۱۰۰ ضربه شلاق می‌باشد.

پیش از ورود به تعریف زنا، یادآوری چند نکته قابل تامل به نظر می‌رسد. آنچه که از آن به عنوان رابطه نامشروع یاد شد با جرم دیگری تحت عنوان زنا متفاوت است.

در بیان تفاوت این دو باید گفت:

۱- جرم زنا در دسته جرایم حدی و جرم روابط نامشروع در دسته جرایم تعزیری قرار می‌گیرد.

در واقع انجام هرگونه عملی که با عفت عمومی جامعه در تعارض باشد، رابطه‌ی نامشروع می‌باشد. مثلا در صورتیکه پسر و دختری با هم دوست باشند و میان آن‌ها با ارسال پیامک، حرف‌های مبتذل و مستهجن رد و بدل شود، رابطه نامشروع تلقی می‌گردد.

یعنی رابطه‌ی نامشروع به معنای رابطه جنسی نیست و معاشرت میان دو نفر نیز ممکن است رابطه‌ی نامشروع باشد.

اما زنا به معنای دخول آلت مرد تا ختنه‌گاه در اندام تناسلی زن یا دبر اوست که کاملا با رابطه نامشروع متفاوت است.

عمل زنا تنها از یکی از راه‌های زیر قابل اثبات می‌باشد:

۱- اقرار
در مورد اثبات با اقرار علاوه بر شرایط عمومی (بلوغ، عقل و اختیار) لازم است تا چهار بار اقرار در نزد قاضی (و نه مثلا پلیس یا هر فرد دیگری) صورت پذیرد.

۲- شهادت شهود
راه دوم اثبات زنا، شهادت چهار نفر مرد عادل به دیدن عمل است اگر زنا موجب مجازات شلاق، تراشیدن موی سر و تبعید باشد شهادت دو مرد و چهار زن عادل نیز کافی خواهد بود زمانی که مجازات غیر از موارد مذکور باشد سه مرد و دو زن عادل هم شهادت دهند کافی است لازم به ذکر است که هرگاه دو مرد و چهار زن عادل شهادت دهند تنها مجازات شلاق ثابت می‌گردد.

۳- علم قاضی
به موجب ماده ۲۱۱ قانون مجازات اسلامی یکی از شرایط اثبات این جرم، علم قاضی است که از طریق متعارف حاصل شده باشد به عنوان مثال در صورتی که زنا با فیلمبرداری یا نظریه پزشکی قانونی اثبات شود و قاضی یقین به زنا پیدا کند نیز حکم به مجازات صادر می‌شود.

جرم زنا بر مبنای شرایط تحقق آن دارای مجازات اعدام، (رجم) سنگسار، صد ضربه شلاق، تراشیدن موی سر و تبعید و ۳۱ تا ۷۴ ضربه شلاق تعزیری درجه ۶ است.

در چهار مورد زناکننده به اعدام محکوم خواهد شد که در ادامه به اینموارد اشاره خواهد شد.

۱) زنا با محارم نسبی: محارم نَسَبی کسانی هستند که انسان به علت هم خونی با آن‌ها محرم است. برای نمونه خواهر، مادر، عمه و خاله برای مرد و برادر، پدر، دایی و عمو برای زن از محارم نسبی محسوب می‌شوند. در نتیجه زنا با محارم به معنای آن است که مثلاً یک مرد با یکی از زن‌هایی که جزء محارم نَسَبی وی هستند و ازدواج کردن با آنان ممنوع است، مرتکب زنا شود.

۲) زنا با زن پدر که موجب اعدام زانی (مرد زنا کار) می‌گردد.

۳) زنای مرد غیر مسلمان با زن مسلمان که موجب اعدام زانی است.

۴) زنای به عنف یا اکراه از سوی زانی که موجب اعدام زانی است. منظور از زنای به عنف این است که تجاوز با زور و اجبار انجام گیرد. توجه به این نکته ضروری است که هرگاه کسی با زنی که راضی به زنا با او نباشد در حال بی هوشی، خواب یا مستی زنا کند رفتار او در حکم زنای به عنف است در زنا از طریق اغفال و فریب دادن دختر نابالغ یا از طریق ربایش، تهدید و یا ترساندن زن اگر چه موجب تسلیم شدن او شود نیز حکم فوق جاری است.