یک مشکل اساسی دربرابر هسا جهت بازاریابی به منظور فروش این هواپیماها به نیروهای مسلح ارتش وجود دارد؛ از مجموع ۱۰ فروند هواپیمای آنتونف ۱۴۰-۱۰۰ مونتاژ و تکمیل شده تحت لیسانس کارخانجات هواپیماسازی ملی خارکف اوکراین در ایران، تا به امروز سه فروند دچار سانحه شده‌اند که در جریان آن‌ها ۴۵ نفر کشته شده‌اند. دلایل اصلی بروز این سوانح نقص در سامانه الکترونیکی کنترل موتور آن‌ها و ناتوانی هر یک از موتورهای هواپیما در فراهم آوردن توان کافی برای هواپیما جهت باقیماندن در مسیر خود پس از از کار افتادن موتور دیگر است. اساسا موتورهای این هواپیما برای عملیات در مناطق سردسیری و فرودگاه‌های کم‌ارتفاع ساخته شده‌اند، در حالی که ایران یک کشور گرم و خشک و دارای فرودگاه‌های واقع شده در ارتفاع زیاد از سطح دریا است. بنابراین به منظور جلوگیری از بروز سانحه مشابه، یک ایران ۱۴۰ ترابری سبک می‌تواند به جای شش تن محموله تنها چهار تن بار یا ۳۶ نفر سرباز را در فصل تابستان در ایران حمل کند.

تاریخچه هواپیمای مسافربری ایران ۱۴۰

نخستین فروند ایران ۱۴۰ مونتاژ ایران، در تاریخ ۸ بهمن ۱۳۸۰ طی یک مراسم رسمی پرواز کرد و به عنوان یک هواپیمای کاملا طراحی و ساخته شده در ایران از سوی رسانه‌های حکومتی معرفی شد. پس از مدت کوتاهی، رژیم جمهوری اسلامی این هواپیما را به عنوان نماد آن چه پیشرفت خود در صنعت هوایی پس از انقلاب اعلام می‌کرد، تبدیل کرد. هواپیمای ایران ۱۴۰ در حقیقت همان آنتونف ۱۴۰-۱۰۰ اوکراینی است که بین بهمن ماه ۱۳۷۹ الی ۱۳۹۱ تعداد ۱۰ فروند از آن‌ها در شرکت صنایع هواپیماسازی ایران (هسا) در شاهین‌شهر اصفهان، تحت لیسانس شرکت سازنده اوکراینی مونتاژ شدند. علاوه بر این ده فروند، دو فروند دیگر نیز به طور نیمه‌کاره در هسا از سال ۱۳۸۹ در دست مونتاژ هستند اما تا به امروز تکمیل نشده‌اند.

طرح هواپیمای مسافربری سبک و منطقه‌ای آنتونف-۱۴۰-۱۰۰ با گنجایش ۵۲ مسافر و مجهز به دو موتور توربوپراپ (جت ملخی) در جریان یک مناقصه در سال ۱۳۷۴ از طرف وزارت دفاع ایران، جهت مونتاژ در ایران برگزیده شد تا دانش لازم را به این شرکت صنایع هواپیماسازی ایران (هسا) جهت طراحی و ساخت هواپیماهای مسافربری بومی بدهد. پیش‌تر، سازمان صنایع هوایی ایران از شرکت‌های روسی توپولف، ایلیوشین و همچنین شرکت اسپانیایی کاسا، ایتالیایی اِی تی آر و سوئدی سا آب نیز دعوت به شرکت در این مناقصه کرده بود اما در نهایت به علت تحریم‌های آمریکا و فشارهای وزارت امور خارجه آن به طور غیر مستقیم بر این شرکت‌ها، تنها آنتونف از اوکراین و با وجود آن که هواپیمای آنتونف ۱۴۰ آن هنوز پرواز نکرده بود، انتخاب شد. با سرمایه‌گذاری ایران کارخانجات هواپیماسازی ملی خارکف موفق به تکمیل و به پرواز درآوردن نخستین پیش‌نمونه این هواپیما در شهریور ۱۳۷۶ شدند.

پس از ساخت سه پیش‌نمونه در خارکف، نخستین هواپیمای مسافربری آنتونف ۱۴۰-۱۰۰ در سال ۱۳۷۸ تکمیل شد و پس از پایان آزمایش‌های پروازی خود به شرکت هواپیمایی اودِسا ایرلاینز (Odessa Airlines) در اوکراین تحویل داده شد. بلافاصله پس از آن کار ساخت بدنه نخستین فروند ایران ۱۴۰ در خارکف آغاز و در دی ماه ۱۳۷۹ تکمیل شد. این بدنه و سایر قطعات با استفاده از یک فروند هواپیمای باربری سنگین آنتونف ۲۲ به شاهین‌شهر منتقل شد. پس از تکمیل مونتاژ در ایران، این هواپیما در تاریخ ۸ بهمن ۱۳۸۰ پرواز کرد. رونمایی هواپیمای دوم نیز که بنا بود در تاریخ ۳ دی ۱۳۸۰ صورت بگیرد با تاخیر مواجه شد، زیرا یک هیات دولتی اوکراینی شامل گروهی مهندسین طراح هواپیما سوار بر سومین پیش‌نمونه آنتونف-۱۴۰-۱۰۰ در برخورد هواپیمایشان به یکی از کوه‌های نزدیک اصفهان در بامداد دوشنبه ۲ دی ۱۳۸۰ کشته شدند . علت سانحه اشتباه خلبانان در ناوبری در شب بود.

موتورهای نامناسب ایران ۱۴۰ برای آب و هوای ایران

شرکت هواپیمایی سفیران، تبدیل به اولین مشتری هواپیمای ایران ۱۴۰ گردید و از آن برای حمل و نقل مسافر در مسافت‌های کوتاه استفاده کرد. در مجموع سه فروند ایران ۱۴۰ نخست تولیدی به این شرکت تحویل شد. اما دیری نپایید که پرواز این هواپیماها در ایران به علت بروز سانحه برای نخستین ایران ۱۴۰ مونتاژ شده در ایران، در تاریخ ۲۱ خرداد ۱۳۸۴ در فرودگاه اراک متوقف شد. در جریان آن سانحه، یکی از دو موتور هواپیما به علت نقص فنی دچار خاموش‌‌شدگی در حین پرواز گردید و خلبانان هواپیما مجبور به فرود اضطراری با تنها یک موتور در فرودگاه اراک شدند. پس از فرود، هواپیما از باند خارج شد و آسیب دید. پس از آن شرکت سفیران این هواپیما و دو فروند ایران ۱۴۰ دیگر خود را به هسا پس فرستاد.

هواپیمای آسیب‌دیده را به شاهین‌شهر فرستادند تا بازسازی شود. پس از بازسازی نیز به علت مسائل ایمنی هرگز اجازه حمل مسافر را پیدا نکرد و برای همیشه در کارخانه زمین‌گیر شد. دو فروند دیگر سفیران نیز در شهریور ۱۳۸۶ به هواناجا (هواپیمایی نیروی انتظامی) فروخته شدند تا جهت حمل کارکنان ناجا و خانواده‌هایشان بین شهرهای بزرگ کشور مورد استفاده واقع شوند. قرار بود هر دو هواپیما طی یک مراسم رسمی در تاریخ ۲۴ مهر ۱۳۸۶ تحویل هواناجا شوند اما به دلایل ایمنی این کار یک سال به تعویق افتاد. در نهایت پس از تغییرات فنی در هواپیماها، هر دو در یک مراسم رسمی در تاریخ ۱۶ مهر ۱۳۸۷ در شاهین‌شهر به هواناجا تحویل شدند.

چند ماه بعد، در تاریخ ۲۷ بهمن ۱۳۸۷، چهارمین ایران ۱۴۰ مونتاژشده در شاهین‌شهر، در جریان یک ماموریت آموزشی در حین فرود در فرودگاه شاهین‌شهر به دلیل خاموش شدن یکی از موتورهایش سقوط کرد و پنج نفر خدمه آن کشته شدند. علت سانحه چهارمین ایران ۱۴۰ تولیدی، مشابه با سانحه فروند نخست بود. نقص در سامانه الکترونیکی کنترل موتور باعث قطع سوخت به یکی از موتورها در حین فرود شده بود و از آن جا که تنها موتور باقیمانده هواپیما قدرت کافی برای ادامه مسیر هواپیما نداشت، منجر به سقوط آن شد. مسؤولین سازمان صنایع هوایی نیروهای مسلح و مدیران شرکت هسا تمام تلاششان را کردند تا دلیل این سانحه از سازمان هواپیمایی کشوری و عموم جامعه مخفی نگهداشته شود و علت آن به دروغ اشتباه خلبان معرفی شود تا بر بازاریابی و فروش این هواپیما تاثیر منفی نگذارد.

در تیرماه ۱۳۸۸، پس از آن که شرکت هسا از فروش ایران ۱۴۰های تولیدی‌اش به مشتریان داخلی ناامید شده بود، تصمیم به تشکیل یک شرکت هواپیمایی گرفت و با سوء‌استفاده از نفوذ مدیران و مسؤولان سازمان صنایع هوایی در سازمان هواپیمایی کشوری و وزارت راه و ترابری (شهرسازی کنونی) موفق شد تا مجوز لازم برای دریافت گواهی‌نامه‌های صلاحیت و ایمنی پرواز برای فروند پنجم تا دهم ایران ۱۴۰ها را از معاونت بازرسی و ایمنی سازمان هواپیمایی کشوری بگیرد. در نهایت این شرکت هواپیمایی در زمستان سال ۱۳۸۸ تشکیل شد و پس از مدتی سپاهان نام گرفت.

ممنوعیت پرواز ایران ۱۴۰ در ایران و تبدیل آن به هواپیمای ترابری نظامی

ساعت ۰۹:۱۸ صبح روز یکشنبه ۱۹ مرداد ۱۳۹۳، یکی از شش فروند هواپیمای مسافربری ایران ۱۴۰-۱۰۰ شرکت هواپیمایی سپاهان به علت نقص فنی در بلوار شیشه مینا در شمال غرب فرودگاه بین‌المللی مهرآباد سقوط کرد که در نتیجه آن تمام شش نفر خدمه و ۳۴ نفر از ۴۲ مسافر آن کشته شدند. این سومین سانحه برای دهمین فروند ایران ۱۴۰ مونتاژ شده در ایران و دومین سانحه با تلفات آن که در نهایت به دستور حسن روحانی، رئیس جمهور پرواز این هواپیما در ایران به طور کلی ممنوع شد و پنج فروند باقیمانده در خدمت شرکت هواپیمایی سپاهان و همچنین دو فروند در اختیار هواناجا (هواپیمایی نیروی انتظامی) از رده پروازی خارج و در فرودگاه شاهین‌شهر، محل مونتاژ و ساخت این هواپیما تحت لیسانس شرکت اوکراینی آنتونف، زمین‌گیر شدند.

غیر از ده فروند ایران ۱۴۰ نخست تولید شده در ایران، کارخانجات هواپیماسازی ملی خارکف بدنه دو فروند دیگر را در سال ۱۳۸۹ به هسا تحویل داد اما با فشار ایالات متحده بر شرکت‌های سازنده اوکراینی موتورها و قطعات برای تکمیلشان به ایران ارسال نشد. در نهایت به دنبال زمین‌گیری هشت هواپیمای مسافربری باقیمانده، سازمان صنایع هوایی تصمیم گرفت تا آن دو فروند نهایی از ایران ۱۴۰های نیمه‌کاره را در تاسیسات هسا به هواپیمای باربری مجهز به در رمپ (Ramp door) عقب تبدیل کند تا شاید بتواند نظر نیروی هوایی ارتش و در نهایت نیروی هوافضای سپاه پاسداران را برای فروش جلب کند.

در حال حاضر نخستین فروند از دو فروند هواپیمای مورد نظر براساس دستورالعمل‌های دفتر طراحی آنتونف، در حال تبدیل به آنتونف ۱۴۰تی، نمونه باربری و نظامی آن است که براساس گفته‌های یکی از کارمندان شرکت هسا که به شرط‌ عدم افشای هویت با نگارنده صحبت کرد، این هواپیما به عنوان نخستین هواپیمای ترابری نظامی صد درصد بومی در بهمن ماه سال جاری رونمایی خواهد شد، در حالی که بخش عمده‌ای از بدنه هواپیما در اوکراین ساخته شده است و کار تبدیل آن به هواپیمای باربری براساس دستورالعمل‌های طراحان اوکراینی شرکت سازنده در دست اجرا است.

دقیقا مشخص نیست که آیا نیروی هوایی ارتش بدون در نظر گرفتن ضعف عملکرد موتورهای این هواپیما در آب و هوای گرم و خشک ایران و همچنین نقص در سامانه الکترونیکی کنترل موتورهای آن حاضر به استفاده از این هواپیما خواهد شد یا خیر اما در صورت‌ عدم‌پذیرش نیروی هوایی ارتش در استفاده از این هواپیماها به عنوان جایگزین ناوگان فرسوده اما ایمن و قابل اطمینان فوکر ۲۷ خود، نیروی هوافضای سپاه پاسداران این دو ایران ۱۴۰ نیمه‌کاره را پس از تبدیل هواپیمای باربری ایران ۱۴۰تی خریداری کرده است و به کار خواهد گرفت تا مکملی باشند برای ناوگان هواپیماهای ترابری متوسط آنتونف ۷۴ و ترابری سنگین ایلیوشین ۷۶ تی دی این نیرو. پس از آن نیز کار تبدیل ایران ۱۴۰های مسافربری موجود به نمونه ترابری سبک آغاز خواهد شد.