به یاد دارید وقتی چند سال پیش رودریگو دوآرته، رییس جمهور دیوانه فیلیپین در واکنش به انتقاد برک اوباما به کراهای او در فیلیپین، او را مورد ناسزا قرار داد و به مادر اوباما توهین کرد، واکنش اوباما چه بود؟ اوباما لبخندی زد و گفت: از دوآرته بپرسید مادر مرا از کجا می شناسد؟

من با واژه تحقیر مشکل پایه ای تمدنی دارم. از دیدگاه من، این واژه یک واژه متمدن نیست و انسان متمدن بهتر است به آن هیچ گونه حسی نداشته باشد. حس تحقیر در چارچوب فرهنگ قبیله ای و فئودالی و بازمانده های آن در جامعه قابل تعریف است؛ در فرهنگی که بزرگتر بر کوچکتر اولویت دارد، سلسله مراتب سنی و مقامی رعایت می شود، تیتر و مقام شخص تعیین کننده است و نه توانایی ها و کیفیت های او. کاربرد تورمی لقب دکتر و مهندس و استاد و غیره در جامعه ایران و حتی خطاب به کسانی که این تیترها را هم ندارند، نشان از برتری فرهنگ فئودالی و قبیله ای است. این جامعه فئودالی، قبیله ای است که در آن ما با سلسله مراتب اجتماعی سنتی، بالا و پایین، بزرگ و کوچک، پیش کسوت، جوان، موسفید، احترام بزرگتر و چیزهایی از این دست روبرو هستیم. در آنجا، این ها شاخص های بدون بروبرگرد برای ارزش گذاری و ارزیابی رفتار انسان ها هستند که می شود گفت کماکان در منش و رفتار روزمره بسیاری از ایرانیان برتری دارند. کسانی که اینها را در گام نخست بکار می گیرند، اندیشه روشنی ندارند و ذهنشان هنوز گرفتاراین نگاه سنتی واپس گراست. تملق، چاپلوسی و اسطوره سازی در نگاهی ژرف، یک جورایی با هم خویشاوند هستند.

از این روست که در چنین بستر فرهنگی باید این نمادهای واپس گرایانه را رعایت کنی تا بتوانی به باطن و به محتوای چیزی اشاره کنی، چه رسد به این که بخواهی به آن انتقاد کنی. واکنش هایی که به نوشته من نشان داده شد، این ویژگی های مشترک را دارند و این شبهه را ایجاد می کنند که صاحبان این واکنش ها هنوز به این ارزش ها وفادار هستند. پیشنهاد من این است که انسان مدرن بهتر است در ابتدا به محتوا بپردازد، حتی اگر هم کسی با واژه هایی که به گوش ما درشت می آیند، به ما انتقاد کند. کاربرد واژه درشت نباید توجه ما را از محتوا منحرف کند. در گام بعدی (اگر اهمیت داشته باشد) می توان به انتخاب واژه ها نیز انتقاد کرد. اگر گام اول برداشته نشود، دومی به تنهایی مشکل ساز است. از نگاه من، رفتار درست تر در قرن 21 و بر اساس شاخص های تمدن امروز، همین است و از این رو، من از پرداختن به واکنش ها، رفتارهای احساسی و ناسزاهای اینجا و آنجا تماما می گذرم و توجهی نمی کنم. اگر نقدی به محتوای سخنان من باشد، علاقه مند به خواندن و شنیدن آن و شرکت در تبادل نظر هستم.

مورد دیگری که در این واکنش ها می شد دید را کسی در یکی از سایت ها، پای نوشته من به معترضان بیان داشته و به مفهوم گفته بود که شما با این واکنش ها، اتفاقا درستی سخنان نویسنده را به نمایش گذاشته اید. نکته جالب توجهی است. اگر هم فرض را بر این گذاریم که معیارهای سنجش من در باره چریک های سال 1349 و نسبت هایی که به آنها داده ام، غیرمنصفانه بوده باشند، در باره شما امروزی ها چه؟ احیانا ایرادهای من در باره شما امروزی ها در سال 2021 درست هستند که پس از 40 سال هنوز نتوانسته اید بر ابهام ها فائق آیید، نقدی اساسی و قابل قبول جامعه اندیشمند بر گذشته خود ارائه دهید و نوگرایی در اندیشه را در ترسیم سیاست امروز و برنامه فردا نشان دهید. روش برخورد و نگاه شما به یک نوشته انتقادی، سنتی است. این مشکلی جدی در امروز و اکنون درست می کند و این شبهه را پیش می آورد که روی شما نشود به عنوان فعالان سیاسی جدی که سخنی برای گفتن داشته باشند، حساب کرد.

بپردازیم به ادامه سخن: در نوشته من در ترسیم روش پرداخت به مورد مشخص چریک های فدایی و مشی مسلحانه، چند پایه فکری تئوریک پیش فرض نهاده شده بودند بدون آن که من توضیحی در باره آنها داده باشم. به هر رو، بررسی پدیده ای اجتماعی همیشه نیاز به بستر تئوریک دارد که بر اساس آن خواننده بتواند جایگاه فکری نویسنده را شناسایی کند. این کار به درک درست هدف نویسنده یاری می رساند. من گمان می بردم که در واکنش هایی که به نوشته من نشان داده شود، پرسش هایی در این راستا طرح شوند که نشدند. کسی به محتوای نوشته من و روش های به کار گرفته شده در آن برای تحلیل توجه نداشت، در حالی که این باید در صدر هر نقدی می بود. به هررو، برای گسترش بحث باید به این پایه های فکری پرداخت تا بشود مسیر اندیشه ای را دنبال کرد که در نوشته من چریک های فدایی، فداییان خلق و "چپ" های ایرانی را در چارچوب فرهنگ ایرانی شهادت طلبی عاشورایی و در راستای پروژه عاشورا سازی قرار داده بود. روشن است که ایجاد چنین ارتباطی به ویژه بر فداییان و چپ های امروز ایرانی گران آید . کسی که این ادعا را طرح کند باید استدلال کافی برای آن بیاورد. در این راستا، روشن است که من اصراری به درستی دیدگاه های خود ندارم و نمی توانم هم داشته باشم. هدف طرح انتقادی مساله و تبادل دیدگاه ها در باره آن و درنگیدن است.

تاکنون دو استدلال توانسته ام از واکنش ها به نوشته خود یا دیگران و یا درمصاحبه های پیشکسوتان جنبش فدایی در رسانه ها دریابم که به آنها می پردازم:

1) با نگاه و دانش امروز نباید به ارزیابی رویکرد مبارزان جنگ مسلحانه در ایران سال های 40 و 50 پرداخت. به این مورد در نوشته کنونی غیرمستقیم پرداخته می شود.

2) شرایط جهانی چون انقلاب کوبا، جنبش های رهایی بخش در آمریکای لاتین، جنگ ویتنام و انقلاب مائو در چین در تعیین مشی چریکی نقش داشته اند. در این باره در آینده خواهم نوشت.

هدف این نوشته اکنون گشایش بحث پیرامون یکی از پایه های فکری نوشته پیشین است؛ پرداختن به روندی که انسان برای رسیدن به آگاهی، خودآگاهی و استقلال (emancipation) فکری از بستر فرهنگی پیرامون خود باید طی کند. در این روند گامی مهم برداشته می شود که در زبان های اروپایی reflection نام دارد. "درنگیدن" و "باریک اندیشیدن" معادل هایی هستند که داریوش آشوری برای reflection در راه رسیدن به خودآگاهی آورده است. روندی درازمدت و دشوار که در ماهیت خود آگاهانه و هدفمند است، به ویژه آنگاه که انسان بخواهد به تغییر بنیادی در اندیشه و فرهنگ خود دست زند. این روند، وابستگی به امروز و 50 سال پیش ندارد و بر پایه آن، این انتقاد که من با دانش امروز به نقد گذشته پرداخته ام، بی اساس است.

این نوشته دو نکته پایه ای نوشته قبلی را باز می کند: 1) مذهب بخشی از فرهنگ محلی است و 2) روند اندیشه و تولید دانش.

مذهب بخشی از فرهنگ محلی است.

این سخن در نوشته پیشین زیربنای بخشی از استدلال های من بود. در اینجا هدف پرداختن عمومی به فرهنگ یا مذهب نیست. اما برای آن که استدلال خود را پایه نهیم، باید تعریفی از واژه های فرهنگ و مذهب از میان تعریف های پرشمار موجود ارائه داد. اما در یک درک عمومی و فشرده و برای یاری به آن چه در اینجا می خواهم بپردازم، فرهنگ این پدیده است:

فرهنگ از میان الگو های رفتاری آشکار و پنهان که دستاورد مشترک بدون واسطه یک گروه انسانی هستند و با نشانه ها، گفتار و کردار خود آنها را نشان می دهند و بر اساس سنت ها، ایده ها و ارزش های تاریخی مشترک، فرهنگ آن گروه به وجود می آید. این تعریف با نگاه به چند تعریف اساسی ارائه می شود. یک بیان دیگر با نگاه بیشتر روی فرهنگ فردی نیز این می تواند باشد: فرهنگ از هر آن چیزی تشکیل می شود که انسان باید بداند، حس کند و بر آن تسلط داشته باشد برای آن که بتواند رفتار انسان ها را در موقعیت های گوناگون ارزیابی و آن را نقد کند.

برای مذهب تاکنون تعریفی ارائه نشده است که مورد پذیرش همگان باشد. نیکلاس لومن (Niklas Luhmann)، جامعه شناس آلمانی، در کتاب "دین جامعه" (Die Religion der Gesellschaft) تلاش کرد درکی ساده ارائه دهد و گفت: منظور از مذهب همان چیزی است که از دید عمومی به عنوان مذهب دیده می شود (Luhmann and Kieserling 2002). به گمان من این را می شود پذیرفت و برای کار ما در اینجا کافی است.

پیامد پذیرش تعریف نیکلاس لومن این است که مذهب در این راستا بخشی از فرهنگ محلی جامعه می شود. بر اساس تئوری های سازمان اجتماعی، "محل" می تواند خانواده باشد یا روستا، یک انجمن باشد یا یک شهر و یا بخشی از جغرافیای گسترده تر یک کشور. تعیین محل بستگی به تعریف سوژه مشخص فرهنگی مورد پژوهش دارد. هر چه این گستره جغرافیایی بزرگتر باشد، بررسی فرهنگی پدیده مورد پژوهش دشوارتر شده و نتیجه ها کمتر شفاف خواهند بود. از این رو، چیزی به نام فرهنگ غربی نمی تواند وجود داشته باشد. اما فرهنگ آلمانی یا فرانسوی را شاید شود روشن تر تعریف و از یکدیگر جدا ساخت. شاید! اما فرهنگ غذا در یک شهر و کشور را بسیار روشن تر می شود توصیف کرد. این را در باره مذهب نیز می توان بیان داشت. بر این اساس است که من به وجود پدیده های فرهنگی یا مذهبی جهانی (universal)، چون دین جهانی اسلام، مسیحیت، یهودیت، بودایی یا هر چیز مشابه دیگر، به عنوان یک امر واحد و یا یک سیستم (از نگاه تئوری سیستم ها) اعتقاد ندارم. اگر چیزی دیده می شود و قابل تعریف و مرزگذاری باشد، نهاد آن است نه خود آن. منظور من از مذهب در اینجا همانی است که لومان گفته است و نه نهاد مذهب یا مذهب نهادی (institutional religion). نهاد مذهب پس از این که مذهب در بستر فرهنگی جامعه و در پایین به وجود آمد، از سوی زمام داران آن و یا صاحبان قدرت، از بالا به پایین تشکیل می شود و نمادی است از ایجاد یا حفظ قدرت در جامعه. این امری است موخر بر مذهب مردم در پایین و مورد توجه من در این نوشته نیست. مردم همواره مذهب محلی خود را دارند، هر چند که نهاد مذهب از بالا این یا آن را به آنها تحمیل کند. مردم راه خود را می روند در عین این که هر دو (مذهب محلی و نهاد مذهب) با یکدیگر در تعامل هستند و بر هم تاثیر می گذارند. برای نمونه، نگاهی به برگزاری مراسم عاشورا در منطقه های گوناگون ایران بیاندازید و آنها را با آنچه آخوندها و کتابهایشان آورده اند، مقایسه کنید تا تفاوت های جدی فرهنگی میان انها را دریابید.

یهودیت نهادینه شده 2000 سال پیش در سرزمین فلسطین در حکومت بود. اما عیسی مسیح که خود را تا روز آخر یهودی می دانست و هیچ گاه ادعای آوردن دینی جدید نکرد، در "پایین" به تبلیغ اندیشه های خود می پردازد و پیروان خود را می یابد. دو نهاد قدرت اجتماعی یعنی دستگاه روحانیت یهودی و دولت محلی روم او را دستگیر، محاکمه کرده و به صلیب کشیدند. با این وجود، موعظه های او به دین و آیین تازه ای در میان پیروانش برآمد (پدیده امرجنس، emergence)، راه خود را رفت و رشد کرد تا این که روحانیت تازه به دوران رسیده مسیحی از "بالا" (به همت پاولوس که نامش پیش از آن جالوس بود) نهاد مسیحیت را ساخت. در گام بعدی، امپراطوری روم مسیحیت را به عنوان دین حکومتی پذیرفت و از بالا آن را در سرزمین های خود به زور شمشیر و جنگ پیش برد، تا امروز. امروز نیز واتیکان کماکان در پی حفظ این قدرت نهادی و درک یکسان از مسیحیت کاتولیک است. اما به هر جامعه مسیحی که بنگری، مردم "مسیحیت" خود را دارند. در آفریقا مسیح پیامبری سیاه پوست است و در اروپا موطلایی. در برزیل بسیاری معتقد هستند که مسیح در اصل از برزیل بود و نه از خاورمیانه. این را کسی در ریودوژانرو و در پای مجسمه عظیم مسیح با حرارت برای من توضیح داد. او می گفت این که مسیح در خاورمیانه بوده، همه اش ساختگی است و مسیح از اینجا برخاسته است. به هر کجا روی، مسیحیت دیگری می یابی که مخلوطی است از مسیحیت وارداتی و فرهنگ محلی و البته با برتری آشکار فرهنگ محلی. در باره اسلام و هر دین دیگری هم همین گونه است. در تهران زنی آشوری و کاتولیک می شناختم که در روز عاشورا در کنار خیابان برای امام حسین نذری پخش می کرد. اسلام در جوامع زن سالار آسیایی همان گونه نامش اسلام است که در عربستان سعودی. در مالزی در ساحل دریا به دختر جوانی می نگریستم که موهایش را کامل پوشانده و با مایو دو تکه در برابر چشمان دیگران داشت نماز می خواند. او خود را همان گونه مسلمان و معتقد می داند که کسی در عربستان سعودی، افغانستان، ایران یا هر جای دیگر.

بر این اساس، مذهب و فرهنگ محلی را نمی توان جدا از هم دانست. مذهب بخشی از فرهنگ محلی و در بسیار موارد، بخشی از فرهنگ سنتی آن و نه همه آن است. بیان اینها اهمیت دارد برای نشان دادن تاثیر این فرهنگ بر انسان هایی که هنوز به آن درجه از رشد فکری و درنگ در فرهنگ خود نرسیده اند. در آنها پندار و کردار مذهبی می تواند کماکان ادامه داشته باشد، هر چند که خود گمان برند که مذهبی نیستند و یا مدعی آتئیسم و خدا ناباوری هم باشند.

اگر این دیدگاه را بپذیریم، نمی توانیم کسانی که خود را "ضد مذهب" می دانند، را جدی ارزیابی کنیم. انسان نمی تواند ضد مذهب به عنوان بخشی از فرهنگ باشد، هر چند که روشن است که می تواند ارزش های آن را نقد و رد کند. اما دشمنی با مذهب و جدا دانستن آن از فرهنگ محلی به عنوان پدیده ای از خارج فرهنگ، هم زمان نگاهی "مذهبی" و دگماتیک در خود دارد.

روند اندیشه و تولید دانش

بنجامین بلوم روانشناس تربیتی، روند اندیشه و تولید دانش را در شش گام برشمرده است (Bloom 1972):

1. کسب دانش knowledge acquisition
2. درک و فهم comprehension
3. کاربرد application
4. تحلیل analysis
5. تلفیق پیوند synthesis
6. سنجش، آزمون evaluation

بر اساس تقسیم بندی بنجامین بلوم، روند اندیشه و تولید دانش را شاید بشود در سه گام این گونه نیز بیان داشت:

1. دید انتقادی (critical): نگاه ژرف به پیچیدگی ها و ابهام ها بدون ساده سازی آنها، طراحی روند استدلال به سوی یک موضع روشن با بکار گیری روش تحلیل، سنتز و ارزیابی. در اینجا نگاه به سوژه مورد پژوهش است و پس از شناخت آن، نقد به آن تدوین و طراحی می شود. پیش داوری، استدلال بر اساس نمونه های دست چین و حذف نمونه های مخالف در اندیشه انتقادی جای ندارند.
2. تامل، تحلیل و درنگیدن (reflection): این گام شاید مهم ترین و دشوارترین بخش باشد. در اینجا پردازش فردی انجام می گیرد. این پردازش بر اساس دانش و تجربه فردی پژوهشگر اصالت دارد و ویژه اوست. بازتاب آن، شخص را به سوی اندیشه و نگاه نو رهنمون می سازد. در این گام است که روند استقلال(emancipation) فکری نیز پیش می رود. فرد دیگر تحت تاثیر سوژه نیست، بدون توجه به این که آن سوژه را تایید، رد، بخشی را تایید یا رد کند و یا دیدگاه تکمیلی داشته باشد. در اینجا آگاهی ایجاد می شود و فرد بر سوژه اشراف می یابد.
3. دید نوآورانه(innovative, creative) : پس از دید انتقادی به سوژه و پردازش در اندیشه و درنگ بر سوژه، می شود نگاهی نو ترسیم و تدوین کرد؛ نگاهی که ویژه پژوهشگر و فردی (idiosyncratic, original, fresh) است. این نگاه می تواند ادامه سوژه، تکمیل و یا دگرگونی آن باشد یا کشف چیزی نو، اختراع ایده یا ترسیم طرحی نو. از این رو، نوآوری در جوهره خود نمی تواند سنتی باشد، نمی تواند کپی برداری باشد و در عین حال نمی تواند بر اساس خیال پردازی باشد.

سه گام بالا چارچوب اساسی روشن اندیشی را تشکیل می دهند. در عین حال توجه داشته باشید که هر چند استقلال فکری پژوهشگر در باره سوژه مورد پژوهش به دست می آید، این استقلال نسبی است. انسان هیچ گاه مستقل و بدون وابستگی به پیرامون خود نیست. او همواره در حال تعامل با پیرامون خود است، از آن تاثیر می گیرد و بر آن تاثیر می گذارد. انسان روشنفکر این روش را روزانه در هر حرکت بکار می گیرد. در عین حال، هر اندیشه تازه ای که از سوی روشنفکر طرح گردد، باید قابل درک و پی گیری از سوی دیگران باشد. باید روشن باشد که از کجا حرکت کرده، بر روی کدام ستون موجود ساخته، چه گام هایی را پیموده و به کجا رسیده است. بدون دست یازی به دترمینیسم (که هم در علوم اجتماعی نادرست است و هم ساده اندیشی در مسائل اجتماعی را سبب می شود)، باید بشود چارچوب فکری و عقلانی صاحب طرح نو را درک داد و سیر اندیشه او را دنبال کرد.

بازگردیم به مورد مشخص:

به بیان دیگر، می خواهیم نشان دهیم که ادعای چریک های فدایی و دیگر کسانی که خود را چپ و مارکسیست-لنینیست می دانستند، جدی نمی توانسته باشد و آنها نمی توانستند این روند "شدن" را پیموده باشند. این آگاهی و استقلال فکری از فرهنگ محلی باید خود را در پندار، گفتار و کردار آنها نشان می داد که نمی دهد.

نخست آن که: انسان تا زمانی که نسبت به پیرامون خود درکی روشن نداشته باشد و روند آگاهی و خودآگاهی را طی نکرده باشد، تحت تاثیر فرهنگ محلی پیرامون خود است. مهم ترین گام برای رسیدن به این آگاهی، کسب دانش و سپس خودآگاهی، درنگیدن و باریک اندیشیدن (reflection) در دانش است که پیشتر توضیح داده شد. این روندی است که انسان باید پیماید و بسته به آمدگاه فرهنگی و اجتماعی او، بسته به توشه او و استقامت کافی او برای کسب دانش موجود زمان، این راه دراز یا کوتاه تواند بود. در این سرانجام است که انسان می تواند بر فرهنگ موجود اشراف یافته و و مدعی خودآگاهی و در برآمد آن، ایجاد نگاه فرهنگی ویژه خود باشد. تا زمانی که این کار صورت نگیرد، آنچه بر انسان تاثیر می گذارد و پندار، گفتار و کردار او را جهت می دهد، بستر فرهنگی پیرامون اوست و نه خود او. تا زمانی که انسان هویت خود را در تعامل محیط پیرامون و ذهن خود تدوین نکند، این محیط پیرامون و فرهنگ محلی است که بر او حکم می راند.

در حاشیه، یک نمونه جالب (که البته نسبت به موضوع مورد بحث ساده تر است) از سلطه فرهنگ سنتی بر برخی از فعالان چپ ایرانی مهاجر در اروپا را دید که وقتی دخترانشان در نوجوانی با یک پسر و بدتر از آن، با پسر غیرایرانی دوست شدند، آنها چه مشکلاتی برای آن جوانان درست کردند و چه درگیری هایی به وجود آمد. یکی از چپ های بسیار فعال و مدعی حدود سی سال پیش به من گفت که برای کسانی که دختر دارند جامعه اروپا جای مناسبی نیست. او چند سال بعد دخترانش را برداشت و به ایران بازگشت. البته این تنها دلیل او برای بازگشت نبود. اما همان زمان نیز برای من روشن بود که او نتیجه ای که مورد نظرش بود را نگیرد. بر او همان رفت که بر دیگر چپ های مذهبی و غیرتی رفت. دختران در برابر پدران ایستادند و راه خود را جدا ساختند.

پس در درنگیدن و باریک اندیشی است که انسان به جایگاه روشنفکری می رسد. پیش از آن، ادعایی این گونه خالی و حبابی بیش نیست. مهم هم نیست که انسان به کدام نتیجه در اندیشه رسد، این نتیجه یا خلاف آن. هر چه هست، اندیشه خود اوست و تولید او.

سپس آن که: پیش نیاز تولید اندیشه نو و دانش، اشراف به دانش موجود در زمینه مورد پژوهش است که دیگران تولید کرده اند. کسی که به دانش موجود در پیرامون خویش اشراف نداشته باشد و در آن درنگی نکرده باشد، نمی تواند سخنی تازه بگوید و اندیشه ای تازه طرح کند، مگر آن که به او وحی از آسمان نازل شده باشد. راه دیگری وجود ندارد.

اندیشه نو باید بر پایه دانش موجود باشد و به آن مرتبط و متصل. اندیشه نو باید از سوی دیگران قابل درک و خط سرخ اتصال آن بر دانش موجود آشکار باشد. این کار در علوم طبیعی یا دقیقه بسیار روشن و منظم تعریف شده است. دیگران باید با پیمودن راه پژوهشگر به همان نتیجه ها برسند. اگر نتیجه تفاوت داشته باشد، یکی از آنها بر خطاست. در علوم اجتماعی یا انسانی این کار بسیار دشوارتر است، چون در آنجا با پیچیدگی غیرقابل ساده سازی روبرو هستیم. این کار روش های دیگری نیاز دارد که البته جایش در اینجا نیست و می شود در هر کتاب دانشگاهی پیرامون پژوهش های کمی و کیفی خواند. در عین حال پژوهشگر اجتماعی باید جایگاه آنتولوژیک (هستی شناسیontology ) و اپیستمولوژیک (شناخت شناسی epistemology) خود را نیز به روشنی بشناسد. این امر باید برای دیگران قابل رویت و پیگیری باشد، چه پژوهشگر آن را بیان دارد و چه ندارد.

این روند کار انسان روشنفکر در تولید اندیشه است که البته شناخت تازه و دانش امروز نیست که گروهی بیایند و بگویند با دانش امروز کار کسی در 50 سال پیش را نقد کرده ای. این معیارها همان زمان هم همین ها بودند.

بر این اساس است که می گویم چریک های فدایی چون پویان و احمدزاده نمی توانسته اند به آن گونه از دانش لازم برای اقدام خود اشراف داشته و روشن اندیش بوده باشند که بتوانند مدعی روشنفکری و آلترناتیو دوران خود باشند، هر چند هم که کوشا و جدی بوده باشند که بودند. تا آنجا که به این دو نفر برمی گردد، هر دو از نوجوانی عمیقا مذهبی و مسلمان بودند و در "کانون نشر حقایق اسلامی" در مشهد در جلسه های سخنرانی محمد تقی شریعتی (پدر علی شریعتی) و طاهر احمدزاده (که پدرش مهاجر افغان بود و فرزندانش مسعود و مجید بعدها به چریک های فدایی و مجتبی به سازمان رزمندگان پیوستند) شرکت می کردند. پویان به گفته باقر پرهام در شورش 15 خرداد 1342 (که رفقا آن را خیزشی ارتجاعی می نامند) نیز در مشهد شرکت داشت. اینها همه شور جوانی و علاقه زیاد آنها به شرکت و دخالت در مسائل سیاسی جامعه را نشان می دهد که امری است شایسته تحسین برای آن روزها و در عین حال، نشانگر عجله و کمبود صبر و تامل برای درنگیدن در مسائل پیچیده ای چون نقد جامعه ایران بر اساس دانش پایه ای، نقد سرمایه داری و اندیشه مارکس و ادامه آن اندیشه و یا آموزش برداشت لنین از مارکس و تجربه های حزب کمونیست شوروی است. تحصیل و درک این همه زمان لازم می داشت و ممارست. من نمی دانم که آنها زمانی که هنوز زندگی زیرزمینی نداشتند، وقت خود را چگونه می گذراندند اما تبلور دانش موجود در اندیشه هر کسی، خود را در هر خط نوشته، در پندار، گفتار و کردار او نشان می دهد.

در پیش آهنگان جنبش چریکی نمی توانیم این شناخت و اشراف را، این درنگ در اندیشه و دانش موجود را در پندار، گفتار و کردار آنها بیابیم که هیچ، آنچه می یابیم سلطه نیرومند فرهنگ پیرامون بر آنهاست که خود را در رفتار آنها در خشونت، نارواداری، انحصار حقیقت در دست خود، فداکاری، از جان گذشتگی و شهادت طلبی عاشورایی و دیگر ویژگی های فرهنگ آن زمان ایرانی نشان می دهد. در حالی که در همان زمان نیز دانش مارکسیسم که آنها مدعی داشتن آن بودند، موجود بود و مارکسیت های دیگری بودند چون توده ای ها که هیچ یک از کارهای اینها را تایید نمی کردند. چریک ها اگر فدایی بودند، آنها را سازشگر، رویزیونیست و اگر مجاهد بودند، مخالفان را پیرو سوسیال-امپریالیسم شوروی می خواندند. از این رو، در همان زمان نیز اندیشه نادرستی مبارزه مسلحانه در جامعه ایران تولید شده بود و نمایندگان سیاسی زیادی داشت. اما بر پیروان مبارزه مسلحانه این نادانی و غلبه احساسات بود که حاکم بود. کسی که خود را مارکسیست می خواند و می خواهد نظام سرمایه داری را نقد و با آن مبارزه کند، باید بر اندیشه مارکس اشراف داشته باشد. تنها خواندن و درک نقد مارکس در کتاب "سرمایه، نقدی بر اقتصاد سیاسی" او، دست کم یک سال کار مداوم و فشرده نیاز دارد. مارکس نویسنده خوبی نیست، نمی تواند اندیشه خود را آن گونه که خواننده راحت درک کند بیان دارد و روان نمی نویسد. این در زبان اصلی پیداست، چه رسد به برگردان فارسی که هر چند هم موفق باشد (من برگردان فارسی را نمی شناسم. نخستین ترجمه از ایرج اسکندری بود)، زبان فارسی نیز خود مشکلات زیادی در معادل یابی دارد و درک این اثر درخشان و پیچیده را سخت تر می کند. آثار فلسفی مارکس و انگلس که هر کسی که مدعی مارکسیسم باشد باید شماری از آنها را خوانده و فهمیده باشد، دیگر جای خود دارند. آنچه که روشن است، این است که چریک های مورد نقد من به هر دلیلی که می خواهد باشد، اینها را نمی دانستند که هیچ، به گمانم حتی امروز نیز بسیاری از فداییان و چپ ها آشنایی چندانی با این آثار ندارند. همین امروز هم "درنگیدن" در مارکسیسم را در نوشته هایشان نمی بینی، دست کم از نوشته های بسیاری از آنها در باره سوسیالیسم که هنوز هم بخشی در توهم ساختن آن هستند و در سایت کار آنلاین بر اساس سنت دیرین در زیر سایت شعارش را می نویسند، این برداشت نمی شود. شاید برخی از آنها معتقد باشند که مارکسیسم-لنینیسم دیگر کهنه شده است. اما برای اثبات این کهنگی نیز باید بر آن اشراف داشت و آن را نقد کرد. ترسیم آلترناتیو دیگری هم از آنها ندیده ایم. برای آینده هم هنوز چیزی نگفته اند که توجه روشنفکران را جلب کند.

چریک های فدایی کاری را شروع کردند که نه تنها نتیجه ای نداشت، بلکه با واکنش حکومت شاهنشاهی و ساواک وحشی و زنجیردریده، صدمات زیادی هم به جامعه وارد آوردند. چریک ها حتی مردمی که معتقد بودند برای منافع آنها مبارزه می کنند را نیز نتوانستند قانع کنند که هیچ، آنهایی که هادی بنده خدا لنگرودی را در " شبخوسلات" دستگیر کردند، از فقیرترین همان مردم بودند. شبخوسلات به بیان کسی که اهل آنجاست، یک ناحیه بسیار محروم و فقیر در حومه سیاهکل بود. چیزی که در آنجا روی داد، شروع حماسه انگیز و برنامه ریزی شده یک گروه چریک جانباز نبود ( که همه سازمان ها و گروه های فدایی آن را سالگرد بنیان گذاری سازمان مادر خود می دانند، بلکه واکنش به دستگیری تصادفی رفیقشان بود که برای آزادی او بدون آمادگی و بدون فکر به پاسگاه ژاندارمری حمله کردند. می شود حدس زد آنها که غافلگیر شده بودند، در چه شرایط و فضایی عصبی تصمیمی عجولانه گرفتند و احیانا راه دیگری هم نداشتد. در این کار نه دانش و آگاهی، نه اندیشه مارکسیستی و نه هیچ منطق دیگری دست نداشت. اما کار آنها و دیگر مبارزان مسلح تنها به حکومت و ساواک بهانه بیشتر به سرکوب جامعه داد و بسته شدن بیشتر. در سال 1360 نیز دیدیم که مجاهدین با حرکت خود چگونه باعث بسته شدن بیشتر جامعه و سرکوب گسترده همه نیروهای مخالف و موافق غیرمذهبی حکومت اسلامی شدند. این موتور بزرگ بود که موتور کوچک را سوزاند. این تجربه را بارها و بارها داشته ایم.

این انتقاد تنها به چریک های فدایی نیست. بر اساس بحث بالا پیرامون تاثیر فرهنگ پیرامون بر انسانی که هنوز اندیشه بر رفتارش غالب نیست، شامل همه پیروان ترور و مبارزه مسلحانه نیز می شود، چون مجاهدین خلق مسلمان و مجاهدین خلق مارکسیست-لنینیست که خود را شیعه وار از امروز به فردا "مارکسیست" نامیدند و بعدها سازمان پیکار را پایه نهادند. در سال 1354 وقتی تقی شهرام به اصطلاح مارکسیست شد و سازمان مجاهدین خلق را تکه کرد، مستقیما مرتکب جنایت بزرگی نیز شد. مجاهدین مارکسیست دست به قتل رفقای مسلمان خود زدند. سرگذشت مجید شریف واقفی و صمدیه لباف را دوباره مرور کنید تا ببینید این جنایت است که بر رفتار حاکم است و نه انقلابی گری و هیچ چیز دیگر. در این روزها به نامه لیلا زمردیان همسر مجید شریف واقفی در اینجا دست یافتم که خواندن آن را به همه علاقمندان برای درک شرایط آن روزها توصیه می کنم؛ نامه دست نویس 50 صفحه ای که سراسر سردرگمی و وحشت یک زن جوان 27 ساله را نشان می دهد که برایش اسلام و مارکسیسم دو قالب جدا از هم هستند که یا باید به این لبیک بگویی یا به آن. این درک اوست: "دین درستی نداشتم، نه مسلمان بودم نه مارکسیست"! روح نامه، فرهنگ و نگاه چیره بر چریک های آن زمان را نشان می دهد. در یک جا همه به هم "برادر" و "خواهر" می گفتند. پس از تحول شبانه به مارکسیسم، همه شدند "رفیق". این روند دگردیسی بود و نه اندیشه و درنگ در دانش. دگم، جزم و اطاعت کورکورانه مطلق از سلسله مراتب حاکم بود. آنهایی هم که کشته شدند، بدون توجه به این که از کدام سازمان باشند، تا امروز همگی "شهید" خوانده می شوند.

از این روست که نوشته های چریک های فدایی و دیگران در آن سالها را انشاهای ساده و نامربوط می خوانم که نسبت به آنچه که انجام دادند و بسیاری را نیز به دنبال خود بردند، قابل گذشت و چشم پوشی نیست. حال چه رسد به این که در سال 2021 فداییان و چپ های امروزی بیایند و برایمان از آنها اسطوره چون ، سیاوش و امام حسین سازند و کم کم جشن سیاوشون و عاشورا به راه اندازند. اینجاست که باید به فداییان و چپ های امروزی نیز تردید داشت که به خودآگاهی لازم برای فاصله گیری و استقلال (emancipation) از منش و فرهنگ شیعه گری ایرانی دست یافته باشند.

اینجا در قلب اروپا در قرن 21، اما در بطن فرهنگ اسطوره سازی و شهادت طلبی شیعه ایرانی، عاشورا سازی صورت می گیرد. حتی با پرسش صریح هنوز هم نمی آیند برای ما بگویند که واژه های "فدایی شهید"، "توده ای شهید"، "شهدای سازمان پیکار" و غیره با کدام درک و مفهوم به کار گرفته می شوند. همین امروز خود این واژه ها را در گوگل جستجو کنید و ببینید شمار یافته ها را!

آنچه بر پندار و کردار چریک های آن زمان و بر بسیاری از بازماندگان آنها غلبه داشت و دارد ، فرهنگ پیرامون آنها بود نه آگاهی و خودآگاهی و روشن اندیشی. برای فرهنگ یا فرهنگ های پیرامون و غالب بر آنها، واژه هایی از این دست می توان آورد: فرهنگ شیعه شهادت طلبانه عاشورایی، فرهنگ خشونت و نارواداری، فرهنگ دوری از اندیشه دمکراسی و آزادگی، فرهنگ روستایی، فئودالی، قبیله ای، فرهنگ اطاعت کورکورانه، فرهنگ مرید و مرادی و غیره. حال، این که کدام شخص چقدر از این یا آن فرهنگ را داشت یا دارد، می تواند بسته به جایگاه اجتماعی-فرهنگی او تفاوت وجود داشته باشد. برای ساکنان امروزی اروپا و جهان آزاد که هنوز اسیر این فرهنگ باشند و درنگ نکنند، واژه "بنیادگرا" را نیز می توان افزود.

هر کسی که بخواهد بر این فرهنگ اشراف یافته و اندیشه دیگری فرای آن بسازد، باید روشن اندیش باشد، بر آن فرهنگ و باورهای خود درنگ کرده و بر آنها اشراف داشته باشد.

چشم ها باید را باز کرد و شست.

Bloom, B. S. (1972). Taxonomy of Educational Objectives: The Classification of Educational Goals, D. McKay Company.

Luhmann, N. and A. Kieserling (2002). Die Religion der Gesellschaft, Suhrkamp.