در خاطرات عزری که با عنوان «میراث کورش؛ ماموریت ایرانی من» به چاپ رسیده، عزری مشاهدات خود را از روزهای پس از زمین‌لرزه شرح می‌دهد و به مصدوم‌ها، بی خانمان‌ها، روستاهای کاملا ویران‌شده و انبوه حیوانات تلف‌شده اشاره می‌کند.

در روزهای پس از وقوع زلزله، دولت ایران خواستار کمک‌های جهانی شده بود. به نوشته عزری، «آژانس‌های اسرائیلی ابتدا شش تُن دارو، چادر و پتو به ایران ارسال کردند و ایرانی‌تبارهای اسرائیل نیز مدیریت جمع‌آوری کمک‌های بعدی را به دست گرفتند و پول زیادی برای زلزله‌زدگان جمع کردند».

عزری می‌گوید حسن ارسنجانی، وزیر کشاورزی وقت، در یکی از روزهای پس از وقوع زلزله، با دعوت از او به تمجید از کمک‌های فوری اسرائیل پرداخت. ارسنجانی همچنین به او گفت به منظور قدردانی از این کمک‌ها، اگر اسرائیل طرحی پیشنهادی برای بازسازی مناطق زلزله‌زده ارائه کند، آن طرح با نگاهی مثبت و ترجیحی بررسی خواهد شد.

عزری برای آماده کردن طرح مربوط به بازسازی قزوین با موشه دایان که در آن زمان وزیر کشاورزی اسرائیل بود تماس می‌گیرد و او نیز «آریه اِلیاف» را مامور تشکیل تیمی برای تدوین طرح‌های پیشنهادی می‌کند. این تیم وابسته به شرکت دولتی «تاهال» بود که تخصص‌اش طرح‌های آب‌رسانی و تصفیه آب بود و هست. اعضای آن گروه نیز کارشناسانی در زمینه‌های مختلف آب‌رسانی، آبیاری، بوم‌شناسی، شهرسازی و مهندسی عمران بودند.

عزری در خاطراتش همچنین یادآوری می‌کند که پیش از وقوع زلزله، ارسنجانی سفری به اسرائیل داشت و عزری در آنجا به او توضیح داده بود که چگونه اسرائیل در توسعه مناطق دورافتاده پیشرفت کرد و در این حوزه صاحب تخصص شد.

به هر حال تیم کارشناسان اسرائیلی به ایران می‌رود و به ارزیابی وضعیت در مناطق زلزله‌زده استان قزوین می‌پردازد. طرحی که آنها به دولت ایران ارائه کردند شامل بازسازی این مناطق به صورتی بهتر از قبل و همچنین احداث مناطقی برای توسعه کشاورزی و چراگاه احشام می‌شد.

با پیگیری‌های عزری، دولت ایران سه ماه بعد از زلزله طرح پیشنهادی اسرائیل برای بازسازی را می‌پذیرد و با برنامه‌های آنها برای توسعه قزوین موافقت می‌کند.

تیم کارشناسان اسرائیلی بار دیگر رهسپار ایران می‌شوند و بلافاصله کار خود را آغاز می‌کنند. طی پنج سال بعدی حدود دویست اسرائیلی در همکاری نزدیک با کارشناسان ایرانی مراحل طرح را به پیش بردند و آن را اجرا کردند. این طرح علاوه بر بازسازی مناطق زلزله‌زده، نقشی موثر در نزدیکی و دوستی مردم دو کشور داشت.

حدود بیست سال پیش مستندی با عنوان «فرستاده» به نمایش درآمد که به تلاش‌های مئیر عزری در ایران می‌پرداخت. شبتای شاویت، رئیس پیشین موساد، در بخشی از این مستند، می‌گوید طرح بازسازی قزوین گامی بزرگ برای اسرائیل بود زیرا وسعت استان قزوین از کل اسرائیل بزرگتر بود. به گفته او، در مدت اجرای این طرح، کارشناسان اسرائیلی به همراه خانواده‌هایشان در محل ساکن شدند و حتی مدرسه‌ای اسرائیلی برای کودکان آنان نیز احداث شد.

عزری در خاطراتش می‌گوید کارشناسان اسرائیلی با مهندسان کشاورزی ایران نیز همکاری می‌کردند و به آنها برای توسعه شبکه آبیاری و استفاده از شیوه‌های مدرن در کاشت و برداشت کمک می‌کردند.

همچنین بر اساس مقاله‌ای که سال ۲۰۱۸ در نشریه کتابخانه ملی اسرائیل منتشر شد، کارشناسان اسرائیلی حتی به درخواست یک مرکز کشاورزی، برای گروهی از دانشجویان دانشگاه تهران کلاس‌هایی ویژه در زمین شناسی برگزار کردند.

اسدالله علم، وزیر دربار و بعدها نخست وزیر دوران پهلوی، در مجموعه شش جلدی خاطرات خود به حضور کارشناسان اسرائیلی در ایام پس از زلزله بوئین زهرا نیز اشاره کرده است.

علم در بخشی از خاطراتش نوشته است شاه و خود او از دیدن کارهایی که این تیم در قزوین انجام داد بسیار خوشحال شدند. به نوشته علم، اسرائیلی‌ها آن منطقه ویران و لم یزرع را به یکی از مرغوب‌ترین مراکز کشاورزی دنیا تبدیل کردند.

او به ویژه از سیستم جمع‌آوری و ذخیره آب که اسرائیلی‌ها راه انداخته بودند شگفت‌زده و سرشار از تحسین شد. در این سیستم، آب باران جمع‌آوری می‌شد و با روش‌هایی خاص برای آبیاری‌های آتی ذخیره می‌شد. علم همچنین از تلاش اسرائیلی‌ها برای بهبود کشاورزی قزوین و مشاغل مرتبط با آن که به بهبود زندگی مردم منجر شد تمجید می‌کند.

طرح بازسازی قزوین فقط یکی از پروژه‌های اسرائیل در ایران بود. شمار این طرح‌ها بیش از این بود و عمدتا با همکاری یهودیان ساکن ایران انجام می‌شد که در هماهنگی، ترجمه یا حتی مدیریت پروژه‌ها نقش داشتند.

یکی از این یهودیان ابراهیم یاحید بود؛ یک کارآفرین که نمایندگی شرکت اسرائیلی «وِرِد» را داشت که پس از زلزله، برای حفر چاه‌های عمیق و دسترسی به آب‌های زیرزمینی در استان قزوین با دولت ایران قرارداد بست.

من در سال ۲۰۰۹ این فرصت ویژه را پیدا کردم که با ابراهیم یاحید مصاحبه کنم. او به من گفت اسرائیل ابتدا تعداد هزار خانه پیش‌ساخته به زلزله‌زدگان اهدا کرد، و پس از آن طرحی برای احداث خانه‌های دائمی در بوئین زهرا آماده کرد. در همان زمان کارشناسان در حال حفر و جست‌وجوی منابع آبی در منطقه بودند تا آب را به یکایک خانه‌ها لوله‌کشی کنند.

یاحید همچنین گفت: «ایرانی‌ها شگفت‌زده شدند که اسرائیلی‌ها در آن منطقه از قزوین که صدها سال بایر بود آب پیدا کردند.» به گفته او، زمانی که از یکی از چاه‌ها آب فوران کرد اهالی باور نمی‌کردند و شاه شخصا برای افتتاح شبکه آبرسانی به محل آمد.

او همچنین گفت: «شاه از دیدن موفقیت‌های مهندسان اسرائیلی خیلی خوشش آمد و به من گفت: "حالا دیگر می‌دانم که ملت اسرائیل در آینده ملتی موفق خواهد بود.»

پس از آن مزارع و باغات جدید محصولات مرغوبی تولید کردند که برخی از آنها به کشورهای همسایه ایران صادر می‌شد. به گفته یاحید، قیمت گوجه فرنگی در تهران به یک دهم قیمتش پیش از زلزله رسید چون کشاورزان قزوین منطقه از سیستم آبرسانی اسرائیلی‌ها و شیوه‌های آنها در آبیاری و پرورش محصول استفاده می‌کردند.

مئیر عزری در خاطراتش می‌گوید اجرای کامل طرح بازسازی قزوین، روابط بین ایران و اسرائیل به سطحی جدید ارتقا یافت و علاوه بر مردم عادی، مقام‌های دولت ایران نیز نتایج مثبت این پروژه را به چشم می‌دیدند. آنها شاهد بودند که روستاییان زلزله‌زده نه فقط بار دیگر سرپناه یافتند و صاحب خانه شدند بلکه منابع آبی جدید کشف شد و با روشی اصولی در دسترس ساکنان قرار گرفت. کشاورزی به روش جدید نیز برای هزاران نفر شغل ایجاد کرد.

به نوشته عزری، پروژه بازسازی قزوین باعث پدید آمدن دوستی و اعتماد بین ایرانیان و اسرائیلی‌ها شد و طرح‌های بعدی را به همراه آورد.

آن طور که متوجه شده‌ام ، کمک‌های اسرائیل به زلزله‌زدگان بوئین زهرا چندان در رسانه‌های ایران و همین طور در رسانه‌های اسرائیل بازتاب نیافت. از یک سو، شاه نمی‌خواست منتقدانش در داخل کشور به خاطر همکاری او با دولت یهود زبان طعن بگشایند و از سوی دیگر، اسرائیل هم نمی‌خواست وضعیت موجود را حساس‌تر کند.

اما ما، به عنوان ایرانی، امروز باید موفقیت‌های آن پروژه را الگویی بگیریم از اینکه چگونه باید در آینده به فکر همکاری‌هایی بود که نه فقط به احیا و بهبود شرایط ایران بینجامد، بلکه بین مردم ایران و اسرائیل برادری و صلح ایجاد کند.

کارمل ملامد روزنامه‌نگار ایرانی‌آمریکایی است که آثارش چندین جایزه بین‌المللی دریافت کرده و در حال حاضر ساکن کالیفرنیا است.