علیرضا مناف زاده - رادیو بین المللی فرانسه
قرن چهاردهم خورشیدی با برآمدن رضاخان، برافتادن قاجارها و به قدرت رسیدن خاندان پهلوی آغاز شد. در قرنی که گذشت ایران رویدادهای تاریخی مهمی را از سر گذراند. دوران پهلوی‌ها، به گفتۀ دوست و دشمن، سرچشمه و سبب‌سازِ دگرگونی‌های شگرفی در جامعۀ ایران بود. اگرچه به گفتۀ تاریخ‌نگاران با رویدادنگاری صِرف نمی‌توان به روح زمانه پی برد، اما یادآوری رویدادهای دوران ساز گذشته می‌تواند روزنه‌ای باشد برای دیدن گوشه‌ای از آنچه گذشت و تخیل در آینده‌ای که به هرحال فرامی‌رسد.
در آغاز قرن چهاردهم خورشیدی، قرنی که با اول فروردین ۱۳۰۰ آغاز شد، ایران هنوز زیر تأثیر رویدادهایِ تاریخی مهمی بود که تازه آنها را پشت سر گذاشته بود.
در سوم اسفند ۱۲۹۹ یعنی چند روز کم‌تر از یک ماه مانده به آغاز قرن چهاردهم خورشیدی کودتایی با هم‌دستی سیدضیاء‌الدین طباطبایی یزدی، روزنامه نگار و مدیر روزنامۀ رعد، و رضاخان میرپنج، فرمانده آتریاد قزاقِ همدان، روی داد. با آن کودتا سید ضیاء رئیس‌الوزرا شد و رضاخان با عنوان «سردار سپه» به مقام سرداری و فرماندهیِ دیویزیون قزاق رسید و دوماه بعد به دستور سیدضیا به وزارت جنگ منصوب شد. اهمیت تاریخیِ آن کودتا در این است که راه را برای برآمدنِ رضاخان و برافتادن قاجارها هموار کرد.
در آغاز قرن ۱۴ خورشیدی جهان چهارمین و آخرین موج بیماریِ عالم‌گیرِ آنفولانزای اسپانیایی را که نخستین موج آن در فوریۀ ۱۹۱۸ به راه افتاد، تازه پشت سر گذاشته بود. در آن زمان مردم با خودرو و قطار مسافرت می کردند. در نتیجه، ماه ها و گاه سال ها طول کشید تا ویروس این بیماری از اروپا به مناطق دوردست جهان برسد. با این حال، این بیماری را سربازان انگلیسی از همان آغاز شیوع آن به ایران منتقل کردند.
👈مطالب بیشتر در سایت رادیو بین المللی فرانسه
در ایران برخلاف بسیاری از کشورهای جهان آنفولانزای اسپانیایی بیشترین قربانیانش را از میان روستاییان گرفت. به سبب قحطی، اعتیاد به تریاک، مالاریا و کم‌خونی، روستاییانِ ایرانی بیش از شهرنشینان به این بیماری دچار شدند و جان باختند. گفته می‌شود از۱۰ تا ۲۵ درصد مردم ایران یعنی نزدیک به یک تا دو و نیم میلیون ایرانی بر اثر این بیماری درگذشتند. در پی این رویداد تاریخی شاهزاده نصرت‌الدوله فیروز، وزیر امور خارجۀ ایران و رئیس هیأت نمایندگی ایران در کنفرانس صلح پاریس، کوشش‌هایی را در جهت جلب فعالیت‌های بهداشتی فرانسه در ایران آغاز کرد که به گشایش انستیتو پاستور در تهران در ۱۳۰۰ خورشیدی انجامید.
در ۳ آبان ۱۳۰۲ رضاخان سردار سپه که در مقام وزیر جنگ بسیاری از ناآرامی‌ها و سرکشی‌ها را در گوشه و کنار کشور خاموش کرده بود، به فرمان احمدشاه رئیس‌الوزرا شد. احمد شاه که هیچ رغبتی به پادشاهی نداشت بی‌درنگ رهسپار اروپا شد و دیگر به ایران برنگشت.
چند ماه پس از آغاز نخست وزیری رضاخان جنبشی برای برپایی جمهوری به راه افتاد. نیروی اصلی آن را طرفداران رضاخان در ارتش و بسیاری از روشنفکرانِ تجددطلب، ناسیونالیست، یکپارچه گرا و سوسیالیست تشکیل می‌دادند. اکثریت نمایندگان مجلس پنجم نیز که تازه گشایش یافته بود، طرفدار رضاخان بودند. نیروهای مذهبی به رهبری مدرس به مخالفت با آن جنبش برخاستند. پس از چند پیشامد و زد و خورد خیابانی، رضاخان برای شنیدن نظر مراجع شیعه به قم رفت و پس از آن، تبلیغات برای جمهوری پایان یافت.
در تابستان ۱۳۰۳ شیخ خزعل در خوزستان کمیته‌ای به نام «کمیتۀ قیام سعادت» تشکیل داد و خواهان احیای حکومت مشروطه، برکناری رضاخان و بازگشت احمدشاه به ایران شد. رضاخان راهی خوزستان شد. شیخ خزعل با پادرمیانی کنسول بریتانیا در اهواز با رضاخان دیدار کرد. در آن دیدار رضاخان و خزعل پیمان دوستی بستند و قرار شد حکومت اهواز هم‌چنان در دست شیخ خزعل باقی بماند. رضاخان سپس برای زیارت عتبات رهسپار عراق شد. اما در بازگشت دستور داد خزعل را دستگیر و املاکش را ضبط کنند. او را در تهران زندانی کردند و چند سال بعد کشتند. خواباندن سرکشی خزعل بدون خونریزی بر اعتبار رضاخان در میان نظامیان و سرآمدان سیاسی و فرهنگیِ آن روز ایران افزود.
در ۱۲ آبان ۱۳۰۴ رضاخان فرمان تشکیل مجلس مؤسسان را صادر کرد و در ۲۴ آذر آن سال در آن مجلس حاضر شد و با ادای سوگند به قرآن رسماً به پادشاهی رسید
رضاشاه در ۴ اردیبهشت ۱۳۰۵ در تالار سلام کاخ گلستان تاج‌گذاری کرد.
در ۴ اسفند ۱۳۰۵ نمایندگان مجلس شورای ملی لایحۀ تأسیس راه آهن سراسری ایران را تصویب کردند و در ۲۳ مهرماه ۱۳۰۶ نخستین کلنگ ساختمان آن در محل کنونی ایستگاه راه‌آهن بر زمین زده شد.
در اردبهشت سال ۱۳۰۷ جلد اول قانون مدنی ایران در اموال به تصویب مجلس شورای ملی رسید. جلد دوم در اشخاص و جلد سوم در ادلّۀ اثبات دعوا به ترتیب در بهمن ۱۳۱۳ و آبان ۱۳۱۴ به تصویب رسید.
در ۲۰ شهریور ۱۳۰۷ بانک ملی ایران در تهران کار خود را آغاز کرد.
در ۱۳۰۹ نخستین فیلم سینمایی ایران به صورت صامت و در ژانر کمدی به نام «آبی و رابی» به کارگردانی «اوانس اوهانیانس» ساخته شد.
در ۱۳۱۲ نخستین فیلم ناطق فارسی به نام «دختر لُر» به کارگردانی اردشیر ایرانی ساخته شد.
در سال ۱۳۱۳ رضاشاه دانشگاه تهران را تأسیس کرد.
در ۱۷ دی ۱۳۱۴ با تصویب قانون کشف حجاب چادر و روبنده و روسری برای زنان ایران ممنوع شد.
در ۲۹ اردیبهشت ۱۳۱۴ فرهنگستان ایران بنیان گذاشته شد.
در سال ۱۳۱۶ موزۀ ایران باستان گشایش یافت.
در ۱۳۱۷ فرودگاه بین‌المللی مهرآباد ساخته شد.
در ۴ اردیبهشت ۱۳۱۹ نخستین فرستندۀ رادیویی ایران در محل بی‌سیم در جادۀ قدیم شمیران به کار افتاد.
در ۳ شهریور ۱۳۲۰ نیروهای شوروی از شمال و شرق و نیروهای بریتانیایی از جنوب و غرب وارد خاک ایران شدند و رضاشاه را مجبور به استعفا و خروج از کشور کردند.
در ۲۵ شهریور ۱۳۲۰ محمدرضا شاه پس از سوگند در مجلس شورای ملی به پادشاهی رسید.
در ۱۷ شهریور ۱۳۲۲ ایران به آلمان اعلان جنگ داد.
در ۱۳۲۴ پس از پایان جنگ با حمایت ارتش سرخ حکومتی خودمختار به رهبری «فرقۀ دموکرات آذربایجان» در آذربایجان و یک «جمهوری خودمختار» در مهاباد و چند شهر نزدیک آن تشکیل شد. این دو حکومت خودمختار عمر کوتاهی داشتند و در ۱۳۲۵ پس از بیرون رفتن ارتش سرخ از ایران برچیده شدند.
در ۲۴ اسفند ۱۳۲۹ مجلس شورای ملی قانون ملی شدن نفت را تصویب کرد و جنبش ملی شدن نفت به رهبری محمد مصدق آغاز شد.
در ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ دولت مصدق سرنگون شد و دولت نظامی سپهبد فضل‌الله زاهدی زمام امور کشور را به دست گرفت. رویداد تاریخی ۲۸ مرداد که به برافتادن محمد مصدق انجامید از بحث‌انگیزترین رویدادهای تاریخ معاصر ایران است. بسیاری از مورخان آن را کودتا می‌دانند که با طراحی و حمایت مالی سرویس‌های اطلاعاتی بریتانیا و آمریکا با همراهی ارتش و مخالفان بانفوذ مصدق مانند آیت‌الله کاشانی انجام شد. اما پژوهشگرانی چه در داخل و چه در خارج معتقدند که کودتا نامیدن آن رویداد نادرست است، زیرا شاه این اختیار را از نظر قانونی داشت که در غیاب مجلس (که مصدق آن را منحل کرده بود) نخست وزیر را برکنار کند و ادارۀ امور کشور را به دست نخست وزیر دیگری بسپارد. داوری بی‌طرفانه در این باره را باید به مورخانی واگذاشت که همۀ اسناد و شواهد مربوط به ۲۸ مرداد را موشکافانه بررسی کرده‌اند و هم‌چنان در پی یافتن اسناد تازه در این باره‌اند تا بر جنبه‌های تاریک آن پرتو افکنند.
در ۱۳۳۵ سازمان اطلاعات و امنیت کشور با نام اختصاری «ساواک» تشکیل شد. این سازمان تا انقلاب ۱۳۵۷ علاوه بر فعالیت‌های جاسوسی و نفوذی خارجی در سرکوبی و دستگیری معترضان داخلی بسیار فعال بود.
در ۲۱ دی ماه ۱۳۴۱ شاه خبر یک سلسله اصلاحات اقتصادی و اجتماعی را به آگاهی مردم ایران رساند و در ۶ بهمن آن سال آن اصلاحات را در یک همه‌پرسی به رأی مردم گذاشت. آن اصلاحات به سبب آنکه بدون خونریزی انجام گرفت، انقلاب سفید نامیده شد.
در ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ تظاهراتی برضد اصلاحات شاه و در حمایت از روح‌الله خمینی در تهران، قم، مشهد، شیراز و چند شهر دیگر روی داد. آن تظاهرات واکنش نیروهای مذهبی بود به دستگیری روح‌الله خمینی در ساعت ۳ بامداد آن روز. خمینی یکی از مخالفان سرسخت اصلاحات شاه به ویژه قانون انجمن‌های ایالتی و ولایتی بود که به موجب آن زنان از حق رأی برخوردار می‌شدند و شرط مسلمان بودن و سوگند به قرآن از شرایط انتخاب شوندگان حذف می‌شد.
در۱۵ شهریور ۱۳۴۴ سازمان مجاهدین خلق ایران به رهبری محمد حنیف نژاد، سعید محسن و عبدالرضا نیک بین تشکیل شد. این سازمان شبه نظامیِ اسلام‌گرا و چپ‌گرا پس از شکل‌گیری به مبارزۀ مسلحانه با نظام حاکم بر کشور برخاست.
در۴ آبان ۱۳۴۶ محمدرضاشاه در تالار سلام کاخ گلستان تاج‌گذاری کرد. در آن مراسم شاه تاج بر سر خود و همسرش فرح دیبا گذاشت. هنگامی که شاه در ۲۵ شهریور ۱۳۲۰ پس از مراسم سوگند در مجلس شورای ملی به پادشاهی رسید ایران در اشغال نیروهای متفقین بود. به همین سبب او تاج‌گذاری‌اش را به آینده موکول کرد.
در فروردین ۱۳۴۹ ایران و بریتانیا تصمیم گرفتند دربارۀ استقلال بحرین زیر نظر نمایندۀ دبیر کل سازمان ملل یک نظرسنجی برگزار شود. به گزارش نمایندۀ سازمان ملل در آن نظرسنجی مردم بحرین خواستار استقلال بحرین شدند. نتیجۀ آن نظرسنجی به تصویب شورای امنیت رسید و بحرین در ۲۳ مرداد ۱۳۵۰ استقلال خود را از ایران اعلام کرد.
در سال ۱۳۵۰ سازمان چریک‌های فدایی خلق با هدف جنگ مسلحانه با نظام حاکم و برافروختن آتش انقلاب در ایران تشکیل شد. این سازمان نظامی- سیاسی الهام یافته از مارکسیسم و تجربۀ جنگ‌های چریکی در کشورهای آمریکای لاتین بود.
در ۲۸ مرداد ۱۳۵۷ سینما رکس آبادان هنگام نمایش فیلم گوزن‌ها آتش گرفت و چند صد نفر در آتش سوختند. انقلابیان از جمله خمینی ساواک را عامل آتش سوزی معرفی کردند. اما سپس معلوم شد که عاملان آن رویداد انقلابیان مذهبی به سرکردگیِ حسین تکبعلی‌زاده بودند. او و چند تن دیگر از همدستانش پس از انقلاب محاکمه و به اعدام محکوم شدند.
در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ نظام پادشاهی پهلوی با انقلاب به رهبری روح‌الله خمینی سرنگون شد.
در ۱۰ و ۱۱ فروردین ۱۳۵۸ جمهوری اسلامی ایران در یک همه‌پرسی با پرسش «جمهوری اسلامی، آری یا نه؟» به تصویب مردم ایران رسید.
در ۱۳ آبان ۱۳۵۸ گروهی از فعالان دانشجویی به نام دانشجویان خط امام سفارت آمریکا را در تهران اشغال کردند و ۶۶ دیپلمات آمریکایی را به گروگان گرفتند.
در ۵ مرداد ۱۳۵۹ محمدرضا شاه پهلوی در ۶۰ سالگی در قاهره درگذشت.
در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ جنگ هشت سالۀ ایران و عراق آغاز شد.
در ۷ تیر ۱۳۶۰ دفتر مرکزی حزب جمهوری اسلامی ایران در یک بمب‌گذاری منفجر شد و ۷۵ تن از سران و اعضای مهم آن حزب کشته شدند.
در ۲۹ تیر ۱۳۶۶ قطعنامۀ ۵۹۸ شورای امنیت برای پایان دادن به جنگ ایران و عراق صادر شد و در ۲۷ تیر ۱۳۶۷ از سوی ایران پذیرفته شد. در ۲۹ تیر ۱۳۶۷ خمینی در پیامی پذیرش آن قطعنامه را به «نوشیدن جام زهر» تشبیه کرد و جنگ سرانجام در ۲۹ مرداد آن سال پایان یافت.
در تابستان ۱۳۶۷ به فرمان خمینی چند هزار زندانی سیاسی و عقیدتی را در زندان‌های ایران بدون محاکمه اعدام کردند.
در ۱۳ خرداد ۱۳۶۸ روح‌الله خمینی در ۸۶ سالگی درگذشت.
در ۱۳۷۷ قتل‌های زنجیره‌ای به راه افتاد. بیش از ۸۰ نفر از نویسندگان، مترجمان، شاعران، کنشگران سیاسی و شهروندان عادی به قتل رسیدند.
در تیرماه ۱۳۷۸ نیروهای انتظامی و لباس شخصی‌ها به کوی دانشگاه حمله کردند. گویا ۷ نفر در آن حمله کشته شدند.
در خرداد ۱۳۸۸ در پی اعلام نتایج انتخابات ریاست جمهوری و اعلام پیروزی محمود احمدی نژاد، هوادارن میرحسین موسوی و مهدی کرّوبی در تهران و چند شهر دیگر به تظاهرات اعتراضی پرداختند. با آن تظاهرات جنبشی به راه افتاد که به جنبش سبز معروف شد.
در ۲۳ تیر ۱۳۹۴ برابر با ۱۴ ژوئیۀ ۲۰۱۵ توافق جامع هسته‌ای وین میان ایران، اتحادیۀ اروپا و گروه ۵+۱ امضا شد.
در ۱۹ دی ۱۳۹۵ علی اکبر هاشمی رفسنجانی، یکی از شخصیت‌های سیاسی اثرگذار جمهوری اسلامی، درگذشت.
در ۷ دی ۱۳۹۶ تظاهرات اعتراضی مردم از مشهد و شهرهای بزرگ استان خراسان آغاز شد و به شهرهای دیگر سرایت کرد.
در ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۷ آمریکا از برجام (توافق اتمی وین) خارج شد و ایران دوباره در معرض تحریم‌های شدید جهانی قرار گرفت.
در آبان ۱۳۹۸ در پی سهمیه بندی بنزین و افزایش ۲۰۰ درصدی بهای بنزین مجموعه‌ای از اعتراضات ضد حکومتی در سراسر ایران به راه افتاد که به گفتۀ بعضی منابع معتبر به کشته شدن بیش از هزار نفر انجامید.
در ۱۳ دی ۱۳۹۸ قاسم سلیمانی، فرمانده نیروی قدس، در حملۀ پهباد آمریکایی در بغداد کشته شد.
در ۱۸ دی ۱۳۹۸هواپیمای مسافربری اوکراینی که از تهران به مقصد کی‌یف پرواز می‌کرد با شلیک پدافند هوایی سپاه پاسداران سقوط کرد. ۱۶۷ مسافر و ۹ خدمۀ هواپیما کشته شدند.
در ۳۰ بهمن ۱۳۹۸ دولت ایران رسماً حضور ویروس عالم‌گیر کوید ۱۹ را در ایران تأیید کرد.
