تاریخچه حضور هواپیماهای ئی پی-۳ئی در منطقه خلیج‌فارس

نیروی دریایی آمریکا در مجموع دوازده فروند ئی‌پی-۳ئی در اختیار دارد که در پایگاه هوادریا (هواپیمایی نیروی دریایی) ویدبی آیلند، آشیانه ۱۰۸ فروند جنگنده جنگ الکترونیک ئی‌اِِی-۱۸جی گراولِر (EA-18G Growler) واقع در ۸۰ کیلومتری شمال غرب شهر سیاتل مستقرند. در راستای پشتیبانی از ماموریت‌های نیروی دریایی آمریکا در سراسر جهان، اسکادران یکم شناسایی نیروی دریایی آمریکا (VQ-1) در طول سال همواره نیمی از هواپیماهای جاسوسی‌اش را در نقاط حساس و پرخطر جهان مستقر می‌کند تا با پروازهای هفتگی و حتی روزانه فعالیت‌ نظامی کشورهای متخاصم را رصد و اطلاعات موردنیاز نیروهای نظامی آمریکا و متحدانشان برای مقابله با آن‌ها را جمع‌آوری کند. از این میان می‌توان به استقرار دست‌کم دو فروند از این هواپیماها در ژاپن، یک فروند در کره‌جنوبی و یک فروند در پایگاه هوایی سودا در جزیره کِرِت یونان در کنار یک فروند در پایگاه هوایی علی‌السالم کویت اشاره کرد که به ترتیب برای رصد فعالیت‌های نیرو دریایی چین، کره شمالی، روسیه و ایران (ارتش و سپاه) استفاده می‌شوند.

قدمت استفاده از هواپیماهای جاسوسی ئی‌پی-۳ در نیروی دریایی آمریکا به سال ۱۳۴۸ بازمی‌گردد؛ زمانی که اولین فروند از ۱۲ فروند ئی‌پی-۳ئی آریِس۱ وارد خدمت شد. این هواپیماها در سال‌های دهه ۱۹۹۰ میلادی با نمونه‌های پیشرفته‌تر ئی‌پی-۳ئی‌آرِیس۲ جایگزین شدند. در روز ۱۲ فروردین ۱۳۸۰ (اول آوریل ۲۰۰۱) یک فروند هواپیمای جنگنده رهگیر جِی ۸دو (J-8II) نیروی هوایی خلق چین نخستین فروند از هواپیماهای آریِس۲ با شماره ۱۵۶۵۱۱ را وقتی در حال اجرای یک ماموریت جاسوسی برای جمع‌آوری اطلاعات از ساخت تونل‌های یک پایگاه زیردریایی نیروی دریایی خلق چین در جزیره هاینان بود، رهگیری کرد. در نتیجه اشتباه خلبان چینی، جنگنده جی-۸دو با آن برخورد کرد و در نتیجه خسارات شدیدی دید و سامانه‌های ناوبری آن به شدت آسیب خورد و در نهایت خدمه آن مجبور شدند در این جزیره فرود اضطراری کنند. در نتیجه، ۲۳ خدمه آن به مدت چند روز بازداشت و هواپیمایشان به مدت چند ماه توقیف شد.

تاریخچه حضور هواپیماهای ئی‌پی-۳ئی در منطقه خلیج‌فارس به سال‌های میانی جنگ ایران و عراق و اوج نبرد نفت‌کش‌ها بازمی‌گردد؛ زمانی که نیروی دریایی آمریکا در تلاش بود تا از استفاده نیروی دریایی ارتش و سپاه از مین‌های ضد کشتی و موشک‌های ضد کشتی کرم ابریشم علیه نفت‌کش‌های حامل نفت صادراتی عراق جلوگیری کند. پس از آن نیز این هواپیماها برای مقابله با خطر نیروی دریایی عراق در جریان جنگ خلیج‌فارس در دی ماه ۱۳۶۹ استفاده شدند و با جمع‌آوری اطلاعات از ناوچه‌ها و کشتی‌های جنگی عراق در شمال خلیج‌فارس و انتقال آن به جنگنده‌ها و هلیکوپترهای نیروی دریایی آمریکا و انگلستان از فرار آن‌ها به ایران جلوگیری کردند.

پس از جنگ دوم خلیج‌فارس و سقوط رژیم صدام حسین در نتیجه اشغال عراق توسط ائتلاف به رهبری آمریکا در سال ۱۳۸۲، حضور هواپیماهای ئی‌پی-۳ئی آریِس۲ در کویت کاهش یافت. اما با افزایش احتمال حمله نظامی به ایران به دنبال برنامه جنجال‌برانگیز اتمی این کشور، بار دیگر این هواپیماهای جاسوسی به خاورمیانه بازگشتند و به طور مرتب فعالیت‌های نظامی نیروهای نظامی ایران در آب‌های جنوبی کشور را رصد کردند. اقدامی که حتی در جریان مذاکرات اتمی ایران و کشورهای پنج به‌علاوه یک و پس از رسیدن به توافق اتمی موسوم به برجام نیز ادامه یافت. در شهریور ۱۳۹۵، فرماندهی پدافند هوایی نیروی هوافضای سپاه خدمه یکی از هواپیماهای ئی‌پی-۳ئی را در حال جاسوسی در نزدیکی آسمان ایران به ساقط کردن هواپیمایشان تهدید کرد.

افزایش ماموریت‌های جاسوسی هواپیمای شماره۱۵۹۸۸۷ در سه هفته گذشته

ئی پی-۳ئی آریِس۲ شماره ۱۵۹۸۸۷ در تاریخ اول مه ۲۰۲۱ برابر با ۱۱ اردیبهشت ۱۴۰۰ به کویت وارد شد تا جایگزین یک فروند دیگر به شماره ۱۵۹۸۹۳ شود که پنج روز قبل از آن این پایگاه را به مقصد پایگاه هوایی اوسان (Osan) در کره جنوبی ترک کرده بود. از زمان حضورش در منطقه خاورمیانه تا زمان تدوین این گزارش یعنی ۷ مردادماه ۱۴۰۰، این هواپیما مجموعا ۳۴ پرواز انجام داد که به جز نخستین پرواز آن پنج روز پس از اعزام به منطقه، سایر پروازها عملیاتی و در راستای جمع‌آوری اطلاعات بوده است. پرواز نخستین هواپیما پس از اعزام به منطقه در تاریخ ۱۶ اردیبهشت ۱۴۰۰ به مدت دو ساعت در شمال منطقه خلیج‌فارس صورت گرفت که طی آن فعالیت‌های نیروی دریایی سپاه رصد شد. این پرواز جنبه آموزشی داشت و برای آماده‌سازی خدمه هواپیما انجام شد.

نخستین پرواز عملیاتی این هواپیما پس از اعزام به کویت در تاریخ ۳۰ اردیبهشت ۱۴۰۰ (۲۰ مه ۲۰۲۱) به درخواست فرماندهی ناوگان پنجم نیروی دریایی آمریکا بر فراز تنگه هرمز با تمرکز بر رصد فعالیت‌های سپاه در جزایر سه‌گانه ابوموسی، تنب کوچک و بزرگ صورت گرفت. پس از آن تا پایان ماه مه (۱۰ خرداد) این هواپیما هشت پرواز جاسوسی دیگر بر فراز غرب تنگه هرمز انجام داد. در ماه ژوئن شمار پروازهای جاسوسی این هواپیما بر فراز غرب این تنگه و خلیج‌فارس ۱۱ سورتی بود و در ماه ژوییه و تا زمان تدوین این گزارش به ۱۳ سورتی افزایش یافت و انتظار می‌رود تا پایان این ماه یعنی سه روز آینده دست‌کم یک پرواز شناسایی و جاسوسی دیگر نیز انجام شود. در مقایسه ۱۲ ماه گذشته، زمانی که پروازهای جاسوسی هواپیماهای ئی پی-۳ئی در منطقه خلیج‌فارس پس از چهار سال وقفه آغاز شد، آسمان خلیج‌فارس در روزهای اخیر بیشترین پروازهای عملیاتی این هواپیماها بر فراز شرق خود را شاهد بوده است.

در جریان هر پرواز هواپیمای ئی‌پی-۳ئی ۱۷ خدمه علاوه بر چهار خدمه اصلی هواپیما حضور دارند. خدمه هواپیما وظیفه استفاده از سامانه‌های جاسوسی‌اش را بر عهده دارند که شامل رادار جست‌وجوگر دریایی اِی‌پی‌اِس-۱۳۴ (APS-134)، سامانه جاسوسی رادیویی (SIGINT) اِی‌اِل‌آر-۸۲ (ALR-82) سامانه‌های موقعیت‌یاب و سامانه‌های شنود مکالمات (تلفن و بیسیم) است. اطلاعات جمع‌آوری شده این سامانه‌ها به طور هم‌زمان با استفاده از سامانه انتقال داده-۱۶ (Data Link-16) به ایستگاه‌های دریافت داده زمینی در بحرین منتقل می‌شود و آن‌ها نیز داده‌ها را با استفاده از خط ارتباط ماهواره‌ای در اختیار خدمه یگان‌های شناور نیروی دریایی آمریکا در منطقه قرار می‌دهند.

اگرچه پهپادهای ام‌کیو-۴سی تریتون (MQ-4C Triton) که امروزه به تعداد شش فروند در اختیار نیروی دریایی آمریکا قرار دارند، بخش عمده‌ای از ماموریت‌های ناوگان ئی‌پی-۳ئی آریِس۲ را انجام می‌دهند اما پس از آنکه نیروی هوافضای سپاه با استفاده از سامانه پدافند موشکی سوم خرداد در بامداد ۳۰ خرداد ۱۳۹۸، یکی از سه فروند پهپاد جاسوسی گلوبال هاک نیروی دریایی آمریکا را ساقط کرد، نیروی دریایی ایالات‌متحده آمریکا ترجیح می‌دهد از هواپیماهای ئی‌پی-۳ئی‌آریِس۲ برای ماموریت‌های جاسوسی رادیویی و الکترونیکی در نزدیکی حریم هوایی ایران استفاده کند؛ ماموریت‌هایی که در سه هفته گذشته به دلایلی نامشخص افزایش یافته‌اند.

از مهم‌ترین دستاوردهای پروازهای مداوم هواپیماهای ئی‌پی-۳ئی نیروی دریایی آمریکا بر فراز تنگه هرمز و خلیج‌فارس و به‌خصوص نزدیکی جزیره ابوموسی، محل استقرار یک سامانه اخلالگر امواج جی‌پی‌اس موسوم به ژیتِل متعلق به سپاه، جلوگیری از ربایش خارجی کشتی‌های باری و همچنین حمله به کشتی‌های تجاری به‌خصوص کشتی‌های اسرائیلی به دست نیروهای ویژه نیروی دریایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی است.