مشکلات ایران البته صرفاً وجود رقبای خارجی نیست. یک مشکل دیگر که در سال‌های اخیر خودش را بیشتر نشان داده این است که بخش بزرگی از واردات گاز ترکیه مربوط به فصول سرد سال است و اتفاقاً در همین فصول ایران با کسری گاز مواجه می‌شود.

در شرایطی که ایران با کسری روزانه ۲۰۰ میلیون متر مکعبی گاز کشور در زمستان امسال مواجه است و طبق اسناد وزارت نفت ایران، میدان گازی پارس جنوبی که سهمی ۷۵درصدی در تولید گاز کشور دارد در سال ۲۰۲۳ (دو سال دیگر) وارد نیمۀ دوم عمر خود خواهد شد و هر سال ۱۰ میلیارد متر مکعب از تولید آن کاسته خواهد شد، پرسش و موضوع کلیدی این است که آیا تا چهار سال دیگر، در صورت تمایل ترکیه برای تمدید توافق گازی، آیا ایران اساساً گاز اضافی برای صادرات خواهد داشت یا نه؟

در کنار این وضعیت ناپایدار ایران که افقی مبهم را به تصویر می‌کشد، رقبای ایران در حال شتاب‌ گرفتن برای تسخیر بازارهای مختلف هستند.

اوایل ماه جاری میلادی که ایران و آذربایجان وارد تنش‌های سیاسی و درگیر مانورهای نظامی شدند، روسیه برای اولین بار صادرات گاز از خاک ترکیه به اروپا را آغاز کرد.

آذربایجان نیز از اواخر پارسال صادرات گاز از طریق ترکیه به اروپا را آغاز کرده بود و طی هشت ماه ابتدایی امسال بیش از پنج میلیارد متر مکعب گاز راهی قارۀ سبز کرد. از سال آینده صادرات گاز آذربایجان از این مسیر به اروپا، طبق قرارداد ۴۰ میلیارددلاری توسعۀ فاز دوم میدان شاه‌دنیز در دریای خزر، به ۱۰ میلیارد متر مکعب در سال خواهد رسید.

ایران نیز سهمی ۱۰درصدی در میدان گازی شاه‌دنیز آذربایجان به‌رهبری شرکت بی‌پی بریتانیا دارد، اما سود ایران از این پروژه سال‌هاست که به‌خاطر تحریم‌های آمریکا به شماره‌حسابی در جزایر «کیمَن» بریتانیا واریز و مسدود می‌شود.

فازهای اول و دوم این میدان بزرگ گازی سالانه توان تولید ۲۶ میلیارد متر مکعب گاز و ۷۳ میلیون بشکه میعانات گازی (نفت فوق سبک) دارند.

آذربایجان از فاز اول این میدان سالانه ۱۰ میلیارد متر مکعب گاز تولید می‌کرد که ۳۰ درصد آن را به مصرف داخلی می‌رساند و بقیه را راهی ترکیه می‌کرد.

از سال آینده احتمالاً آذربایجان دیگر نیازی به مصرف داخلی گاز از این میدان نداشته باشد و آن را طبق قرارداد جدید گازی که روز جمعه امضا شد، راهی ترکیه خواهد کرد.

آذربایجان پروژه‌های دیگری نیز برای افزایش تولید گاز دارد. تولید گاز از میدان «آبشرون» جمهوری آذربایجان در دریای خزر به‌رهبری شرکت توتال فرانسه از سال آینده آغاز می‌شود و در فاز اول آن سالانه ۱.۵ میلیارد متر مکعب گاز تولید خواهد شد. تولید گاز از میدان دریایی «امید» آذربایجان نیز سال آینده دوبرابر می‌شود و به بالای ۲ میلیارد متر مکعب خواهد رسید.

نکتۀ مهم‌تر این‌که آذربایجان و ترکیه پارسال توافق احداث خط لوله گازی از شهر ایغدیر ترکیه به نخجوان را امضا کردند و ماه گذشته وزیر انرژی ترکیه اعلام کرد که مرحلۀ طراحی این پژوه به پایان رسیده و وارد مرحلۀ سرمایه‌گذاری شده است.

این خط لوله فقط ۱۶۰ کیلومتر طول دارد و قادر به انتقال سالانه نیم میلیارد متر مکعب گاز آذربایجان از طریق ترکیه به نخجوان است.

جمهوری خودمختار نخجوان هم‌اکنون سالانه حدود ۳۰۰ میلیون متر مکعب گاز از ایران دریافت می‌کند و آذربایجان نیز همین میزان گاز، به‌علاوۀ ۱۵ درصد گاز اضافی به‌عنوان حق معاوضۀ گاز، به ایران تحویل می‌دهد. بدین ترتیب، بعد از بیش از دو دهه، نخجوان نیز از وابستگی به گاز ایران خارج خواهد شد.

این مؤلفه‌ها به‌خوبی نشان می‌دهد که مناقشه‌های چندوجهی که در خرید و فروش گاز بین چهار کشور ایران، ترکیه، روسیه و آذربایجان در جریان است، مانند سایر مؤلفه‌های اقتصاد سیاسی از قدرت تعیین‌کننده‌ای برای تأثیرگذاری در آیندۀ مناسبات این کشورها، به‌ویژه روابط ایران با آذربایجان و ترکیه، برخوردارند.