سرویس اقتصادی انصاف نیوز: اقتصاد ایران از سال ۱۳۵۲ بابت کنترل قیمت بنزین یارانه می‌داده است. ایران چندین دهه است که بابت انرژی یارانه می‌دهد. آنچه مسلم است این نحوه پرداخت یارانه‌ها بیشتر از آنکه بابت توسعه کشور شده باشد به ضرر مردم تمام شده است. برخی از کارشناسان معتقدند پرداخت یارانه انرژی به طور کلی اشتباه است، اما بعضی دیگر می‌گویند نحوه توزیع یارانه در ایران نادرست است و کمک‌ها را به گروه‌های هدف نمی‌رساند. اما همه بر خطا بودن این تصمیم اتفاق نظر دارند.
انصاف نیوز در همین رابطه با علیرضا توکلی کاشی، کارشناس مسائل اقتصادی گفت‌و گو کرده است. مصاحبه با این کارشناس اقتصادی حول این موضوع است که چه الزامات و مقدماتی نیاز است تا حذف یارانه‌ها کمترین آسیب را به اقشار حاشیه‌ای وارد کند. او معتقد است دخالت‌های دولت در تعیین قیمت انرژی، باعث شده است مردم مصرف زده شوند و صنعت کشور خود را بهینه و در تراز کشورهای توسعه یافته نکند.
یارانه‌ها باید حذف شوند؛ در شرایط تورمی تنها استراتژی عوض می‌شود
توکلی کاشی در پاسخ به این سوال که آیا کشور در شرایط کنونی آمادگی حذف یارانه را دارد، گفت: حقیقت قصه این است که هر روند خطایی باید در یک زمان اصلاح شود. در دنیای واقعی نیز هر زمان مقتضیات منحصر بفرد خودش را دارد که برخی از این اقتضائات می‌تواند گروهی را نسبت به کلید خوردن روند اصلاحی مردد کند.
وی در همین رابطه افزود: این مساله در برنامه‌های اقتصادی واضح‌تر است. برای مثال هر زمان که تصمیم به اصلاح اختصاص یارانه‌ها و واقعی شدن قیمت تمامی یا برخی اقلام گرفته شود، می‌توان انتظار شنیده شدن این ادعا را داشته باشیم که «اکنون مردم تحت فشار هستند»، «اکنون کشور در تحریم است»، «اکنون شرایط جنگی بر کشور حاکم است» و ده‌ها توجیه دیگر تا تصمیم اصلاحی به تعویق انداخته شود. اما باید پذیرفت که هر اصلاحی درد و خونریزی دارد و بالاخره باید کلید آن در زمان معینی زده شود و مسیر اصلاحی دنبال شود.
این کارشناس اقتصادی در پاسخ به این سوال که آیا هیچ تفاوتی میان دولت‌ها برای اجرای چنین تصمیمی وجود ندارد، گفت: باتوجه به مقتضیات زمان شاید روش اجرا و فرایند اجرا متفاوت باشد. برای مثال اگر اصلاح قیمت‌ها در سال ۸۹ اتفاق می‌افتاد کشور تورم تک رقمی داشت، نرخ دلار تا حدودی ثابت بود و قدرت خرید مردم نیز بالا رفته بود و به طور کلی، تقریبا وضع رفاه خانواده‌های ایرانی در بالاترین سطح بود بنابراین انجام این جراحی آسیب کمتری داشت. اما اکنون شرایط بسيار متفاوت است، تورم در بالاترين سطح خود در چهل سال اخير قرار گرفته است، سطح رفاه خانواده ها به دليل تداوم رشد دلار در چهار سال متوالي بطور جدی آسيب ديده است اما از طرف ديگر انجام اصلاحات از هر زمان ديگري ضروري تر شده است زيرا بدليل رشد فزاينده نرخ دلار، تفاوت نرخ داخلی و خارجی برخی كالاها از جمله حاملهاي انرژي به شدت زياد شده است.
دو ریکرد متفاوت حذف یارانه: تدریجی در مقابل ناگهانی
توکلی کاشی در خصوص رویکردهای مختلف اصلاح قیمت حامل‌های انرژی گفت: در سه-چهارسالی که بر روی مسائل اقتصادی مرتبط با انرژی مطالعه کرده‌ام، متوجه دو رویکرد اصلي در فضای سیاستگذاری ایران شدم. گروهی هوادار این سیاست هستند که اصلاح قیمت حامل‌های انرژی باید یک‌مرتبه و دفعتا صورت بگیرد. و در مقابل، عده ديگری اعتقاد دارند كه اين موضوع بايد تدريجی و توام با طمأنينه انجام شود.
مدافعان رویکرد اول معتقدند، چنانچه اصلاح قیمت‌ها، به صورت تدریجی انجام شود، گروه‌های رقیب و ذی‌نفعان وضعيت موجود، مانع از اجرای آن خواهند شد و در ميانه راه آن را متوقف خواهند كرد و بنابراين طرح ناكام خواهد ماند. بنابراين این کار باید یک مرتبه و به صورت دفعتي انجام شود تا همه چیز باهم درست شود.
وی در ادامه در بیان دیدگاه گروه دوم گفت: گروه دوم، هوادار اصلاح قیمت‌ها به صورت تدریجی هستند. مدافعان این رویکرد معتقدند از آنجا که ابعاد چنین تصمیمی بسیار گسترده است و همه بخش‌ها را تحت تاثیر خود قرار می‌دهد پس باید به مردم و بنگاه‌ها فرصت تطبیق بدهیم و بنابراين بهتر است قیمت‌ها به صورت تدريجي اصلاح شوند.
اقتصاد ایران قبل از انقلاب هم یارانه به بنزین می‌داده است
این کارشناس اقتصادی با دفاع از رویکرد تدریجی اصلاح قیمت‌ها گفت: در اينجا جا دارد يادآور شوم که از سال ۱۳۵۲ تاكنون، و به عنوان مثال در مورد بنزين، همواره قیمت بنزین در ایران، پایین‌تر از قیمت جهانی آن بوده است. در این بازه زمانی برخی اوقات قيمت بنزين صرفا ۵ درصد و در برهه‌هايي از زمان تا ۹۵ درصد زیر قیمت جهانی آن بوده است. حتی همین الان حدود ۷۵ درصد یارانه روی بنزین آزاد سه هزار تومانی داده می‌شود زيرا قیمت بنزین در لب مرزها، در هر لیتر حدود ۱۲ هزار تومان مي‌باشد. همين مساله سبب افزايش شديد قاچاق سوخت از ايران به بيرون مرزها شده است.
اما از طرف ديگر اعتقاد دارم، اقتصاد ما كشش جهش قيمتي حاملهاي انرژي از جمله بنزين را ندارد. از سال ۱۳۵۲ به این طرف مصرف کنندگان به نرخ‌های یارانه‌ای عادت کرده‌اند. و اين موضوع در تمام بخشهاي اقتصادي و حتي رفتاري و فرهنگي مردم تاثيرگذار بوده است. به عنوان مثال، چيزي كه امروز تحت عنوان سرويس مدارس و آن هم با خودروهاي سوراي بنزيني رايج شده است، حدود چهل سال پيش اصلا وجود نداشت. عمده دانش آموزان با پاي پياده به مدرسه مي رفتند و تعداد اندكي نيز با سرويسهاي ميني‌بوس به مدرسه مي رفتند. اما پايين بودن نسبي قيمت بنزين و به تبع آن حمل و نقل در مقايسه با ساير هزينه ها، باعث شد كه به تدريج بر تعداد خانواده هايي كه فرزندان خود را با سرويس سواري به مدرسه مي فرستند افزايش يابد. تغيير اين عادت فرهنگي بسيار مشكل و زمان بر است. مشابه همين وضعيت را در بخش صنعت هم شاهد هستيم، در اختيار قرار دادن حاملهاي انرژي به بخش هاي مختلف صنعتي، سبب شده تا بسياري از صنايع ما از جمله سيمان، پتروشيمي و فولاد به ظاهر سودآور شوند و در مقايسه با شركتهاي بين المللي حاشيه سود بالاتري داشت باشند. اما حقيقت اين است كه همه اينها به دليل قيمت پايين حاملهاي انرژي است.
از كنار هم قرار دادن اين دو موضوع (اختلاف قيمت بالاي حامل های انرژي در دو سوي مرز و پايين بودن توان اقتصادي خانوارها و صنعت) به اين نتيجه مي رسيم كه بايد اين اصلاح انجام شود، اما تدريجی!
وی در همین رابطه افزود: سیاستگذاری اقتصادي یعنی چگونه عمل كنيم تا بتوانيم به هر دو هدف ذكر شده دست پيدا كنيم. در كنار اين موارد، جلب رضايت اكثريت مردم نيز شرط ضروری تحقق اهداف فوق خواهد بود. زيرا در صورت عدم رضايت مردم و عدم همراهی ايشان اين طرح موفق نخواهد شد.
این کارشناس اقتصاد انرژی در خصوص ضرورت حذف یارانه انرژی گفت: ایرانی‌ها جزو پرمصرف‌ترین‌ها در بخش انرژی هستند؛ ساده‌ترین نتیجه منفی این مصرف بالای انرژی، ترافیک و اتلاف وقت و آلودگی محیط زیست است. اگر کاری کنیم که مصرف کاهش پیدا کند، میزان یارانه مصرف شده کم می‌شود و همچنین از میزان ترافیک و آلودگی نیز کاسته می‌شود. رابطه مصرف و ترافيك و در نتيجه آلودگی هوا تقریبا نمایی است یعنی اگر ده درصد تردد کاهش پیدا کند، ترافیک ۳۰ درصد کاهش پیدا می‌کند.
ایرانیان بیش‌مصرف هستند
در حال حاضر هم حجم مصرف بالاست و هم حجم قاچاق انرژی. علت هر دو موضوع هم قيمتهای نسبی پايين حامل های انرژی است. پدیده بیش مصرفی در کشور جدی است.
وی در خصوص حجم یارانه اختصاص یافته به بنزین مصرف عامه مردم گفت: ۱۵ درصد مشکل كشور در حوزه يارانه ها مختص بنزین است. ما در مابقی بخش‌های انرژی هم مشکل داریم. برای اصلاح نظام یارانه انرژی باید تمام حاملهاي انرژی باهم دیده شوند. و بايد به اين موضوع دقت كنيم كه در حوزه انرژی تخصیص یارانه‌ها باید عادلانه شود.
توکلی کاشی معتقد است ایران باید بر مزیت نسبی خود در اقتصاد جهاني تاكيد كند و برای توسعه آن بخش‌ها سرمایه گذاری کند. از نظر این کارشناس اقتصادی، ایران هرگز در شرایط کنونی نخواهد توانست، خودرويی با کیفیت تویوتا را ارزان‌تر از این شرکت تولید کند چرا که اين شركت بيش از ۸۰ سال در اين زمينه سرمايه گذاری كرده و در حال حاضر نيز حاشیه سود تويوتا در حدودنیم درصد است.
وی در توضیح این مطلب افزود: ما باید تویوتا را از آنجا وارد کنیم و محصولات پتروشیمی‌مان را به آنها بفروشیم. باید بتوانیم به اين درک برسیم كه در اقتصاد جهاني در قرن ۲۱، خودكفايي هيچ معنايي ندارد. هر كشوري در يك زمينه مزيت نسبي دارد. هر كشوري بايد در همان صنعتي كه در آن مزيت نسبي دارد فعاليت كند. البته كشورها مي توانند مزيت هاي نسبي خود را ارتقا بدهند. مثلا كشور ما بدليل دارا بودن نيروهاي جوان، مي تواند در زمينه صنايع دانش بنيان و مبتني بر فناوري اطلاعات به مزيت نسبي دست پيدا كند. كشور هند در ده سال اخير، چند برابر فروش سالانه نفت ايران، درآمد ناشي از توليد و فروش نرم افزار داشته است. ايران در صنعت توريست و توريسم پزشكي مزيت فوق‌العاده بالايي دارد كه بدلايل متعدد بلا استفاده باقي مانده است. اما قبول كنيم كشور ما در زمينه توليد خودرو، توليد برخي كالاهاي كشاورزي، توليد كالاهاي هاي- تك (فناوري بالا) مثل تراشه هاي كامپيوتري و موبايل مزيت نسبي ندارد.
منع واردات کمکی به توسعه صنایع نمی‌کند
وی در خصوص تاثیر سیاست ممنوعیت واردات بر توسعه صنایع گفت: بستن درهای کشور کمکی به توسعه بخش‌هایی که در آن مزیت نسبی نداریم نخواهد کرد. نهادهای حاکمیت تنها می‌توانند مانع ورود کالاهای کنترل پذیر شوند. دولت می‌تواند ماشین قاچاق را پلاک نکند یا موبایل قاچاق را رجیستر نکند اما درباره کالاهایی مثل لوازم خانگی، پوشاك و بسياري ديگر از كالاهاامکان ندارد بتواند به طور کامل مانع ورود آنها به کشور شود.
سياستگذار اقتصادی بايد به نحوی برنامه‌ريزی نمايد كه ما از وضعيت فعلی ( مصرف مصرفانه وپر اتلاف انرژی، توليد بی كيفيت خودرو و با مصرف بالا) به تدريج به سوي نقطه مطلوب كه مصرف بهينه انرژي و در اختيار گذاشتن خودروهاي با فناوري روز در اختيار مردم ( در قالب واردات و ترغيب توليد داخل) و همچنين توسعه حمل و نقل عمومي باكيفيت است، حركت كنيم. تاكيد ميكنم كه هيچ كشوري نتوانسته يک شبه اين مسير را طی كند و ما هم نمي توانيم، اما با برنامه ريزي و طراحي يك مسير تدريجی، قطعا ما هم ميتوانيم همچون ساير كشورهاي پيشرفته، با تركيبي از توليد داخلی و واردات زندگي مطلوبي براي شهروندان خود بسازيم و از طرف ديگر با توليد و صادرات كالاها و خدماتي كه در آنها مزيت نسبی داريم، ضمن ايجاد اشتغال براي آحاد مردم، نقشي نيز در اقتصاد بين‌المللی داشته باشيم.
قیمت انرژی در ایران باید شناور شود
وی در ادامه راه حل خود را در زمينه انرژي به زبان ساده اين گونه بيان كرد: قيمت حامل‌های انرژی در همه كشورهای دنيا، شناور است به اين معنا كه قيمت سوخت ( بنزين و گازوئيل) در هيچ جاي دنيا ثابت نيست و قيمت‌ها هر روز متناسب با نوسانات قيمت جهاني نفت تغيير مي‌كند. البته تغييرات روزانه بسيار جزئی هستند، اما طي يک ماه يا يكسال، اين قيمت‌ها حتی می‌توانند تا چند برابر هم نوسان داشته باشند. بنابراين اولين مساله‌ای كه در راه حل ما بر آن تاكيد شده است، قبول اين مساله است كه بايد قيمت حاملهاي انرژي همچون همه نقاط دنيا و همچون قيمت بسياري از كالاها همچون گوشت و مرغ و ميوه شناور شوند. حتی اگر قرار باشد قيمت بنزين با همين قيمت حدود سه هزار تومان نيز ادامه يابد، حتما لازم است كه قيمت آن از وضعيت ثابت فعلی خارج شده و متناسب با قيمتهای جهانی شناور گردد.
این کرشناس انرژی گفت: از سوي ديگر، در حال حاضر و فقط در زمينه گازوئيل، هر ليتر آن به قيمت ۶۰۰ تومان به صورت آزاد به فروش مي‌رسد و قيمت لب مرز آن هر ليتر ۱۲ تا ۲۰ هزار تومان است ( در مرزهاي مختلف قيمت متفاوت است) حال اگر قيمت گازوئيل در كشور به هر ليتر ۱۲ هزار تومان افزايش يابد و مابه التفاوت آن به ميزان ۱۱۴۰۰ تومان در اختيار همه مردم قرار بگيرد، در گام اول جلوی قاچاق گرفته می‌شود چون از بين رفتن فاصله قيمتی هرگونه انگيزه قاچاق را از بين می‌برد. در گام دوم، منابع نقدی كه وارد بودجه خانوار می‌شود می‌تواند از آن به طور بهينه استفاده نمايد.
این کارشناس اقتصادی گفت: البته قاعدتا افزايش قيمت گازوئيل سبب افزايش هزينه حمل و نقل شده و از آنجا سبب افزايش قيمت نسبی بسياری از كالاها و خدمات خواهد شد. اما طبيعتا افزايش قيمت‌ها بيش از ۱۱۴۰۰ تومان نخواهد شد. در اين شرايط خانوار می‌تواند تصميم بگيرد كه با توجه به اصلاح قيمت بسياری از كالاها و خدمات، آيا تركيب مصرف خانوار را ثابت نگه دارد و يا تركيب آن را اصلاح نمايد.
وی اضافه کرد: در اين شرايط شايد برخی از مردم ترجيح دهند كه برخي خريدهای خود را از مغازه‌های محلی انجام دهند و مسير طولانی تا آن سر شهر را طی نكنند زيرا هزينه اياب و ذهاب، مزيت‌های نسبی قيمتی را كامل پوشش می‌دهد و يا برای طی كردن مسير خانه تا مدرسه، دانشگاه يا محل كار، از وسيله ديگري استفاده كنند و يا با خودروهای اشتراكی به محل كار خود بروند.
باید بپذیریم در تکنولوژی عقب هستیم
وی افزود: مثال بالا يك نمونه مينياتوری و بسيار ساده از كل طرح بود. در عمل انجام اين كار بسيار طولاني مدت و همراه با ريزه كاری‌های متعدد خواهد بود. به همين دليل حتما بايد اين كار به صورت تدريجی انجام شود. در این حالت من معتقدم از آنجا مصرف کل کاهش پیدا می‌کند و چون از نظر روانی هزینه بنزین زیاد می‌شود، مصرف کنترل می‌شود.
این کارشناس اقتصادی در خصوص استفاده نادرست و غیراصولی از منافع حاصل از حذف یارانه انرژی هشدار داد و گفت: اکنون دولت کسری بودجه دارد. ممکن است بخواهد با حذف یارانه‌ها، بخشي از كسري بودجه اش را از اين طريق تامين نمايد. اما بطور جدي توصیه مي شود که دولت در گام اول کاری کند که تمامی منافع حاصل از حذف یارانه‌ها به مردم برسد. سپس و در گام‌هاي بعدي و از محل ماليات بر مصرف، نسبت به تامين مالي خود از محل مصرف انرژي اقدام نمايد.
افزایش قیمت بنزین تاثیر روانی در کنترل مصرف دارد
توکلی کاشی در خصوص تاثیر بار روانی قیمت بنزین بر رفتار مصرف کننده، گفت: طی سال‌های ۸۶ تا ۸۹ در پی شوک سهمیه بندی، مصرف بنزین كاهش ۱۵ درصدی داشت. اما بعدها و با افزايش سالانه يك ميليون خودرو در خيابان هاي شهرها، مصرف مجدد رشد كرد، اما میزان مصرف بنزین در سال ۹۰ به میزان مصرف سال ۸۵ بود! در چنین شرایطی مردم خودانگیخته تلاش می‌کنند مصرف بنزین خود را کاهش دهند تا پول بیشتری پس‌انداز کنند.
این کارشناس اقتصادی در پاسخ به این سوال که مردم معتقدند اگر دولت مانع وارادات ماشین یا لوازم خانگی کم مصرف خارجی نشود، خود به خود مصرف انرژی بهینه خواهد شد، گفت: در طرح ما هدف این است که نقش دولت در كليه بازارها حذف شود. دولت باید امنیت قضایی و بهداشتی و جغرافیایی را تامین کند. دولت نبايد خود را در حد تعيين قيمت و تامين مايحتاج عمومی مثل نان و هويج و برق و بنزین پايين آورد. در اين بازارها و در بلند مدت اصلا نیازی به نقش آفرینی دولت نیست.
به دلیل دخالت‌های دولت، صنعت نتوانسته خودش را بالا بکشد
وی در همین رابطه افزود: دولت خود را از دایره این تصمیم‌گیری‌ها بیرون بکشد، نه توصیه کند و نه جلوی چیزی را بگیرد. باید قبول کرد کشور ما در تکنولوژی عقب است و با دخالت‌های دولت، صنعت نتوانسته خودش را بالا بکشد. روزی کارخانه ارج به کشورهای اطراف كالا صادر می کرده اما الان صنعت ايران عقب افتاده است. راهش این است که درهای کشور به تدريج باز شود تا از يك طرف کالا با قیمت تعادلی وارد شود و از طرف ديگر بخش خصوصي انگيزه توليد صادرات-محور را پيدا كند. . بخش خصوصی اگر مطمئن شود دولت به او تعدی نمی‌کند، در سی سال آینده کارخانه ای بهتر از هیوندايي خواهد ساخت.
مسائل ایدئولوژیک ایران بر موضوعات اقتصادی تاثیر گذاشته است
وی در خصوص تاثير تصمیم‌گیری‌های دولت بر اقتصاد گفت: الان با دنیا مسائل ایدئولوژیک داریم. حقیقت این است که به خاطر مباحث ایدئولوژیک و غیراقتصادی تصمیماتی گرفته می‌شود که تاثیر آن بر اقتصاد غیرقابل كتمان است.
وی در ارتباط با قطع رابطه با کشورهای توسعه یافته بر مسائل یارانه و انرژی گفت: با موضوع اصلاح یارانه، همه مسائل کشور حل نخواهد شد. مسائل اقتصادي در هم تنیده هستند و باید به صورت جامع و به صورت يك كل به آن نگريسته شود. ما باید قبول کنیم در بعضی از صنایع مزیت نسبی داریم و بايد تمركز خود را در آن بخش‌ها قرار دهيم و با اصلاح قوانين بخش خصوصی را ترغيب كنيم كه در بخش‌های مختلف اقتصادی فعاليت كند. باید قبول کنیم بايد با دنیا تعامل کنیم و این تعامل در نهایت به نفع اقتصاد کشور خواهد بود.
وی افزود: باید بحث یارانه را در یک کل بببینیم و نه صرفا در يك بخش خاص مثل انرژي و آن هم فقط بنزين. يارانه پنهان در بخش بنزين صرفا ۱۵% از كل يارانه پنهان كشور است. ساير يارانه‌های پنهان عبارتند از برق خانگي و صنعتي، گاز حرارتي و خوراك پتروشيمی‌ها، گازوئيل، نفت سفيد و سوخت جت، يارانه ناشی از تخصيص ارز دولتي به نان، دارو، علوفه دام و طيور و حتی داروهای انسانی.
توکلی کاشی گفت: البته بايد توجه داشته باشيم كه علاوه بر حركت تدريجی به سمت نقطه مطلوب، بايد اعتماد سازی ويژه‌ای هم از سوی دولت برای همراهی مردم و بخش‌های مختلف اقتصاد صورت پذيرد. بدون اعتماد و همراهی مردم، چنين طرح عظيمی اجرايی نخواهد شد.
وی گفت: علاوه بر اين اگر با دنیا ارتباط برقرار کنیم، قیمت‌ها واقعی خواهند شد. دیگر بنزین قاچاق نخواهد شد. ممکن است برخی، نگران قدرت خرید مردم باشند که راه حل این موضوع توزیع یارانه نقدی شناور و متناسب با نوسان قيمت‌ها در بازارهاست. اگر درهای بین المللی کشور گشوده شود، ناچار خواهیم بود، قیمت‌ها را واقعی کنیم. اعتقاد دارم با افزايش تعاملات بين المللی در حوزه اقتصاد، كشور در حوزه سياسی و امنيتی نيز به ثبات خواهد رسيد.
