دی ۱۳۷۳ در زمان ریاست‌جمهوری «اکبر هاشمی رفسنجانی» و ریاست «رضا امراللهی» در سازمان انرژی اتمی، قرارداد تکمیل نیروگاه اتمی بوشهر با روسیه امضا شد. بوشهر برای کارکنان شرکت «روس اتم» که پس از فروپاشی شوروی و قبل از آن انفجار در راکتور اتمی چرنوبیل بی‌کار شده بودند، فرصت مناسبی بود.

بر اساس گزارش‌ها تا ۳ هزار متخصص و تکنسین روس در نیروگاه بوشهر مشغول به کار شدند و حقوقی بین بیست تا سی هزار دلار بر اساس قرارداد روس اتم با سازمان انرژی اتمی ایران می‌گرفتند. فعالیت روس‌ها در ایران با قرارداد همکاری طولانی‌مدت میان دو کشور که در جریان سفر «محمد خاتمی» به مسکو با «پوتین» میان دو رییس‌جمهور امضا شد، تضمینی برای همکاری دو کشور به خصوص همکاری‌های اتمی بود.

حضور چند دهه‌ای روس‌ها در سواحل ایران در بوشهر برای تکمیل نیروگاه بر پایه آنچه آلمانی‌ها ساخته بودند، باعث شده که منطقه‌ای از بوشهر به طور کامل در اختیار آن‌ها قرار گیرد؛ به طوری که مدتی به روی نقشه‌های گوگل نام «ساحل روس‌ها» روی آن نمایان می‌شد. سایت مشرق نیوز وابسته به نهادهای امنیتی جمهوری اسلامی در اواخر دوره ریاست‌جمهوری «محمود احمدی‌نژاد» از قول یکی از نمایندگان استان بوشهر در مجلس شورای اسلامی اعلام کرده بود زنان روسی شاغل در نیروگاه بوشهر برای سر کردن حجاب، حقوق اضافه می‌گیرند.

«غلامرضا آقازاده»، رییس سازمان انرژی اتمی ایران پیش از برکناری در دولت احمدی‌نژاد گفته بود که ایران با پولی که به روسیه داد، می‌توانست چندین نیروگاه مدرن اتمی از اروپا بخرد. روسیه اینک در حال تامین سوخت اتمی نیروگاه بوشهر است که قرارداد آن را پس از مدتی کشمکش در اواخر دولت خاتمی امضا کرد؛ اما حالا روشن است که به دنبال تامین انحصاری سوخت این نیروگاه است و یکی از دلایلی که با غنی‌سازی اورانیوم در ایران مخالفت می‌کرده، به دلیل همین سیاست بوده است.

روسیه پیش از توافق اتمی برجام یکی از موافقان فشارهای بین‌المللی به ایران بود. در حالی که در مذاکرات اتمی ایران با سه کشور اروپایی حضور نداشت، ارجاع پرونده اتمی به شورای امنیت این امکان را به روسیه داده بود که به عنوان یکی از اعضای دائم شورای امنیت، در این پرونده به یک عنوان یک بازیگر موثر در کنار آمریکا، قدرت‌نمایی کند.

هرچند روسیه در مقاطعی سعی در تلطیف پیش‌نویس قطع‌نامه‌های شورای امنیت هم کرده بود، اما پس از رسیدن به خواسته‌های خود در متن، رای مثبت به قطع‌نامه‌های سازمان ملل داده و در حمایت از تحریم بین‌المللی جمهوری اسلامی حمایت کرده بود. یکی از این قطع‌نامه‌ها، قطع‌نامه شماره ۱۹۲۹ بود که از سنگین‌ترین و پیچیده‌ترین قطع‌نامه‌های تاریخ سازمان ملل متحد است و به‌جز تسری تحریم به رفت‌وآمد کشتی‌ها و پروازهای بین‌المللی، مجوز بازرسی و توقیف و حتی مصادره آن را هم صادر کرده بود.

«ولادیمیر پوتین»، رییس‌جمهور روسیه پیش از ارجاع پرونده اتمی ایران به شورای امنیت به «حسن روحانی» مذاکره‌کننده ارشد اتمی جمهوری اسلامی در دیداری در مسکو گفته بود، روسیه از ایران حمایت خواهد کرد؛ اما در برابر ایالات متحده نخواهد ایستاد. روحانی در کتاب خاطرات خود «دیپلماسی هسته‌ای» نوشته است که پوتین به او گفت: «ما در نهایت در کشتی شما نمی‌شینیم.»

روسیه چنان که وعده داده بود سوار کشتی جمهوری اسلامی نشد. درگیر شدن پرونده اتمی ایران با شورای امنیت فرصتی برای مسکو محسوب بود تا غیبت چند ساله در مذاکرات ناکام اتمی ایران با سه کشور اروپایی را جبران کند. این وضعیت در گفت‌وگوهای هسته‌ای که با حضور وزرای خارجه ایران و ۱+۵ انجام می‌شد، به وضوح قابل مشاهده است.

با این که حتی ایالات متحده در جریان توافق وارد همکاری اتمی با ایران شد و برای نوسازی راکتور آب سنگین اراک قراردادی با ایران امضا کرد، روسیه خواستار حضور انحصاری در برنامه اتمی مشابه با اختیاراتی بود که در بوشهر داشت. در جریان مذاکرات مقام‌های روسی با اینکه قبلا موافقت‌هایی برای راه‌اندازی بانک سوخت اتمی در ایران نشان داده بودند، با تمام توان جلوی رسیدن به توافق را گرفتند و از موافقت قبلی خود کوتاه آمدند. موافقت با پیشنهاد تاسیس بانک سوخت اتمی در کنسرسیومی با مشارکت روسیه در جریان دیدار رییس «روس اتم» با رییس سازمان انرژی اتمی ایران مطرح شده بود؛ اما وقتی در مذاکرات برجام، جمهوری اسلامی برای آن جدیت نشان داد، روس‌ها در نهایت طرح را رد کردند.

مذاکره‌کننده ارشد اتمی روسیه تیرماه ۱۳۹۳ در ژنو به ظریف گفته بود: «ما اصولا با وارد شدن بوشهر به مذاکرات ۱+۵ مشکل داریم.» گویی روسیه که تهیه‌کننده انحصاری سوخت نیروگاه اتمی بوشهر است، هیچ علاقه‌ای به داشتن شریک حتی خود جمهوری اسلامی نداشت. خط قرمز روسیه در توافق اتمی رعایت شد و بوشهر منحصرا در اختیار این کشور باقی ماند. حتی با وجودی که جمهوری اسلامی در تاسیسات نطنز سوخت اتمی یعنی اورانیوم غنی شده تولید می‌کند، از این سوخت در بوشهر استفاده نمی‌کند.

حتی دو سال پس از خروج آمریکا از برجام و شدت گرفتن فشار مالی به جمهوری اسلامی و محدودیت شدید مبادلات بانکی، ایران نتوانست تعهد مالی به روسیه برای خرید سوخت را انجام دهد و راکتور بوشهر به دلیل نداشتن سوخت در آستانه خاموشی قرار گرفت؛ اما بر اساس قرارداد جمهوری اسلامی با روسیه، اجازه استفاده از سوخت تولید شده در نطنز را در بوشهر نیافت.

مدتی پس از توافق، ایران قرارداد توسعه نیروگاه بوشهر و ساخت فازهای بعدی آن را با روسیه امضا کرد. بخشی از وعده‌ای که ظریف به مذاکره‌کنندگان روس در جریان گفت‌وگوهای اتمی برای قرارداد ساخت هشت راکتور داده بود، در شهریور ۱۳۹۶ محقق شد. «اسحاق جهانگیری»، معاون اول دولت روحانی در مراسم عملیات اجرایی توسعه نیروگاه بوشهر گفته بود: «با روسیه به عنوان یک دوست همکاری خواهیم کرد. احداث دو واحد جدید نیروگاه با حجم سرمایه‌گذاری ۸ میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلار را با کشور فدرال روسیه به انجام می‌رسانیم.»

روسیه در یک مقطع دیگری از نگارش متن توافق برجام، یک اقدام استثنایی و مرموز دیگری هم انجام داد که نشان می‌دهد که ممانعت از تولید سوخت اتمی در دیگر کشورها که می‌تواند بازار روسیه را تحت تاثیر منفی قرار دهد، از خط‌ قرمزهای مسکو است. به پیشنهاد مذاکره‌کنندگان روس در متن برجام بندی گنجانده شده که «هر تصمیمی در این توافق گرفته می‌شود، مخصوص به ایران است و نباید برای کشورهای دیگر ایجاد سابقه کند.» ظریف در دیدار خصوصی با «سرگئی ریابکوف» معاون وزیر خارجه روسیه به این پیشنهاد معترض شده بود؛ اما در نهایت این پیشنهاد در متن توافق نهایی جا گرفت.

اما اقدامات روسیه در ارتباط با برنامه اتمی ایران و تحریم‌های جمهوری اسلامی محدود به این‌ها نبود. «اسنپ بک» یا بازگشت خودکار تحریم‌های شورای امنیت علیه جمهوری اسلامی ایران موضوعی است که باعث انتقادات شدید در داخل به گروه مذاکره‌کننده اتمی ایران بوده است. طراح اسنپ بک یا بازگشت تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران هم سرگئی لاورف بوده است.

«وندی شرمن»، مذاکره‌کنندگان ارشد اتمی آمریکا در کتاب خاطرات خود با عنوان «ترس یعنی شکست؛ درس‌هایی درباره شجاعت، قدرت و سرسختی» نوشته که گنجاندن بازگشت تحریم‌های سازمان ملل متحد علیه ایران یکی از آخرین بخش‌های مذاکرات و یکی از سخت‌ترین قسمت‌های آن بود که وزیر خارجه روسیه آن را حل کرد.

بر اساس نوشته شرمن، قرار بود اگر ایران توافق را نقض کند، تحریم‌های بین‌المللی علیه آن دوباره از سر گرفته شوند. اما کشورهای ۱+۵ نمی‌خواستند فرایند پر زحمت و دردسرساز تصویب تحریم در شورای امنیت را طی کنند. از طرف دیگر، روسیه نمی‌خواست سازوکار برگشت مجدد تحریم‌های شورای امنیت در خارج از شورای امنیت یعنی جایی که روسیه لزوما حضور ندارد، رقم بخورد و امکان استفاده از «حق وتو» را از دست بدهد: «لاوروف برای رسیدن به راه حل بدیعی کمک کرد که مطابق آن، هر کدام از اعضای گروه ۱+۵ در صورتی که معتقد بود ایران توافق را نقض کرده است، می‌توانست درخواست رای‌گیری در شورای امنیت را بدهد. پیش‌نویس قطع‌نامه که به رای گذاشته می‌شد، به شکل تاییدی بود. به این معنا که متن آن درخواست ادامه لغو تحریم‌ها را مطرح می‌کرد. در این شرایط، هر کشوری می‌توانست از حق وتوی خود استفاده و تحریم‌های شورای امنیت را علیه ایران احیا کند. با این وضع، هم استفاده از حق وتو به جا می‌ماند و هم هر دولتی، از جمله آمریکا می‌توانست به طور یک‌جانبه عمل کند و تحریم‌ها را برگرداند.»

جمهوری اسلامی چاره‌ای جز پذیرش پیشنهاد روسیه نداشت. با این که به دلیل کرنش در برابر مسکو این تصور در میان کشورهای غربی وجود دارد که روابط جمهوری اسلامی با روسیه و چین الگوی متفاوتی از اروپا و آمریکا دارد؛ اما ظریف در مقطعی سعی کرده بود این ارزیابی درست را در مذاکراتی که پشت درهای بسته انجام می‌داد، برای وزرای خارجه اروپا و ایالات متحده تا حد امکان تغییر دهد. یکی از این مقاطع در لحظات پایانی مذاکرات در روز بیست و دوم تیر ۱۳۹۴ بود.

ظریف برای صحبت با «جان کری»، وزیر خارجه آمریکا درباره تحریم‌های تسلیحاتی به اتاق او در هتل کوبورگ محل مذاکرات اتمی رفته بود. «سرگئی لاوروف»، وزیر خارجه روسیه و «فدریکا موگرینی»، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در اتاق کری بودند. این روایت در کتاب خاطرات کری و کتاب خاطرات ظریف و همکارانش آمده است. مذاکرات به مرحله آخر رسیده و بحث بر مدت زمان تحریم تسلیحاتی جمهوری اسلامی بود. پیشنهاد ۱+۵ باقی ماندن تحریم برای ۵ سال بود؛ اما ظریف با این مدت زمان موافق نبود.

لاوروف که در رسانه‌های روسی به نادیده گرفتن منافع مسکو در مذاکرات با ایران متهم می‌شد، در حال آماده شدن برای ترک وین بود. کری و موگرینی به دنبال راضی کردن لاوروف برای چند ساعت عقب انداختن سفر بودند که ظریف وارد اتاق شده بود. لاوروف فورا به ظریف گفته بود: «چرا این ۵ سال را نمی‌پذیری؟ مطمئن باش غربی‌ها بهتر از این به تو نمی‌دهند؛ آیا پیشنهاد آمریکایی‌ها را با تهران در میان گذاشتی؟» وزیر خارجه روسیه با عصبانیت به ظریف گفته بود، در حال تلف کردن وقت اوست و با این وضع می‌رود و سه روز بعد برمی‌گردد. ظریف در کتاب خود نوشته این جمله را لاوروف چنان بلند و کشیده بیان کرد که باعث سکوت و تعجب کری و موگرینی شد و سپس ظریف هم با همین لحن جواب لاوروف را داد.

جان کری در کتاب خاطراتش در توصیف این لحظه نوشته است: «نزدیک نیمه‌شب لاوروف که آماده ترک وین به مقصد ازبکستان بود، صحبت‌های ظریف را قطع کرد و گفت جواد انگار تو اختیار امضای توافق را نداری، نه؟ اگر این طور است، لطفا به ما بگو. داری وقت ما را تلف می‌کنی.»

وندی شرمن از اعضای هیات آمریکایی و موگرینی خواسته بود اتاق را ترک کنند و سه وزیر را تنها بگذارند. ظریف به لاوروف گفته بود: «سرگئی آیا در طول آشنایی بیست ساله حتی یک مورد سراغ داری که به وعده‌های خود عمل نکرده باشم؟» به روایت کری، او به ظریف گفته بود: «می‌دانم منظور سرگئی توهین به تو نبود؛ ما فکر نمی‌کنیم چیز دیگری وجود داشته باشد که برای توافق بتوانیم انجام بدهیم. این متن توافق است. می‌توانی قبولش کنی یا نه؟»

ظریف مدت زمان ۵ سال را پذیرفت و با این توافق آخرین مساله باقی‌مانده حل شد و «برنامه جامع اقدام مشترک» یا برجام قطعی شد. ظریف می‌گوید «لاوروف در نشست اختتامیه بر کرسی روسی تکیه زد تا نشان دهد کشورش در کنار سایر دولت های ۱+۵ جا دارد؛ اما بلافاصله با پایان نشست مسیر فرودگاه را در پیش گرفت.»

جای لاوروف در عکس یادگاری وزرای حاضر در پایان مذاکرات اتمی احتمالا به نشانه دلخوری او خالی است؛ اما تلاشی که روسیه در جریان مذاکرات انجام داد، نقش مرموز این کشور را در برنامه اتمی جمهوری اسلامی تثبیت کرد. در دوره ریاست‌جمهوری «دونالد ترامپ» و با وجود سیاست فشار حداکثری و اعمال تحریم‌های بی‌سابقه، فعالیت ساخت‌وساز در نیروگاه بوشهر از سوی ایالات متحده تحریم نشد و معافیت از تحریم‌های ایران به طور مرتب برای روسیه صادر شد.

با اینکه روسیه می‌توانست کار ساخت و تکمیل نیروگاه بوشهر را ادامه دهد؛ اما در آغاز دولت «ابراهیم رئیسی» و در جریان سفر «محمد اسلامی»، رییس سازمان انرژی اتمی ایران به مسکو روشن شد که روسیه ۲۲ ماه است کار در بوشهر را متوقف کرده است. همراهی ظاهری با جمهوری اسلامی و تبعیت واقعی از تحریم‌های آمریکا؛ انعکاس دیگری از نقش مرموز روس‌ها در برنامه اتمی آیت‌الله‌ها.