بر اساس توافقی که بین ایران و امریکا با وساطت الجزایر برای آزادی بیش از ۵۰ دیپلمات ایالات متحده بعد از ۴۴۴ روز اسارت در ایران شکل گرفت، دو کشور توافق کردند که با وجود قطع روابط، لازم است راهی برای حل و فصل اختلافات خود پیدا کنند.

تشکیل یک دادگاه ویژه برای ایران و امریکا در لاهه

این اختلافات ناشی از سال‌ها همکاری‌های نزدیک اقتصادی و تجاری ایران و امریکا بود. بر این اساس، هر دو کشور یک دادگاه موقت در هلند تاسیس کردند که «دیوان داوری ایران و امریکا» نام دارد و وظیفه آن، رسیدگی به اختلافات دو کشور تا مقطع پایان گروگان‎گیری در ایران است. دیوان متشکل از ۹ داور شامل سه داور ایرانی، سه داور امریکایی و سه داور دیگر به انتخاب داوران دو کشور است و تاکنون نزدیک به چهارهزار اختلاف میان ایران و امریکا را بررسی کرده است.

دوازدهم اسفند ۱۳۶۱، شرکت امریکایی قرارداد از مالک شهرک اکباتان، یعنی شرکت سهامی نوسازی و عمران تهران به دیوان داوری ایران و امریکا شکایت کرد. دلیل این شکایت، «مداخله دولت جمهوری اسلامی ایران در اجرای قرارداد توسط شرکت عمران تهران» بود. شرکت امریکایی شکایت داشت که جمهوری اسلامی مدیران و مالکان شرکت عمران تهران را اخراج و مدیران جدیدی منصوب کرده و دولت عملا کنترل این شرکت را به دست گرفته و مسوول خسارات وارده به شرکت امریکایی است.

شاکی امریکایی خواهان دریافت نزدیک به ۷۵۰ هزار دلار خسارت وارده و نزدیک به ۲۲۰ هزار دلار بهره آن و ۱۷ هزار دلار هزینه حق‎الوکاله بود.

رحمان گلزار، مالک اصلی شرکت عمران که شرکتش در عمل مصادره شده بود، از ایران رفته بود. اما مدیران جدید این شرکت که آن را از طرف دولت تصاحب کرده بودند، در مقام دفاع از خود به دیوان داوری ایران و امریکا گفتند نقشه‌هایی که شرکت امریکایی تحویل داده بود، ناقص، معیوب و غیرقابل استفاده بودند و بعضی نقشه‌ها بعد از تاریخ مقرر در موافقت‎نامه تحویل شده و بعضی هم ابدا تحویل داده نشده‎اند. شرکت مصادره شده عمران تهران به دادگاه گفت که مطالعات اجرایی طرح شهرک اکباتان بدون رعایت اصول زندگی ایرانی و بدون در نظر گرفتن ضوابط اسلامی در ساختمان انجام شده است و طرح‌ها و نقشه‌های تسلیمی به نحو صحیح به تصویب نرسیده‎اند؛ در حالی که بایدبه طور کتبی به تایید مالک طرح شهرک اکباتان می‌رسیده‎اند.

شرکت عمران تهران خواستار بازپس گیری نزدیک به یک میلیون و ۴۰۰ هزار دلاری شد که قبل از انقلاب به شرکت امریکایی پرداخته بود و درخواست ۷۵۰ هزاردلار بابت خسارات تاخیر در تکمیل کار شد. دولت ایران هم در دادگاه حاضر شد و نماینده جمهوری اسلامی ایران گفت که شرکت عمران تهران یک شرکت سهامی مستقل است و تحت کنترل دولت نیست.

طرف ایالات متحده در برابر دفاع ایران در دادگاه حاضر شد و مدارکی ارایه داد که نشان می‌دادند دولت ایران در بیست و سوم آبان سال ۱۳۵۸ از طریق وزارت مسکن و شهرسازی، مدیرعاملی برای شرکت سهامی عمران تهران و هم‎چنین اشخاص دیگری به عنوان هیات مدیره منصوب و با تصویب قانونی، از مدیران قبلی سلب صلاحیت و مسوولیت کرده است.

شرکت عمران تهران دو سال پس از انقلاب ایران در نامه‌‌ای به وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی تایید کرده بود که تحت مدیریت دولت و نظارت وزارت مسکن و شهرسازی است و مطابق نامه‌‌ای که دریافت کرده است، برای اداره شرکت و امور جاری آن دیگر نیازی به دریافت اجازه از مدیران یا صاحبان سابق این شرکت که در راس آن، رحمان گلزار قرار داشت، ندارد.

در نهایت دیوان داوری ایران و امریکا در اول آذر سال ۱۳۶۴ رای خود را صادر کرد. در این حکم، درخواست‌های ایران برای پس گرفتن نزدیک به یک میلیون و۴۰۰ هزار دلار از شرکت امریکایی طراح شهرک اکباتان رد اما درخواست‌های طرف امریکا تا حدودی زیادی پذیرفته شدند.

دیوان داوری ایران و امریکا، جمهوری اسلامی ایران را ملزم به پرداخت نزدیک به ۳۹۰ هزار دلار حق‎الزحمه باقی مانده شرکت امریکایی و سود بانکی آن کرد که نزدیک به ۳۰۰ هزار دلار تا زمان صدور حکم می‌شد. ایران باید هزینه‌های خدمات حقوقی و وکیل طرف امریکایی را هم می‌پرداخت که ۱۷ هزار و ۵۰۰ دلار بود. این مبالغ از محل حسابی که دولت جمهوری اسلامی ایران در کشور الجزایر افتتاح کرده بود، پرداخت شد و به این ترتیب، رابطه ایران و امریکا بر سر شهرک اکباتان خاتمه پیدا کرد.

سرنوشت مالک شهرک اکباتان در دوره هاشمی رفسنجانی

در سال ۱۳۷۳، «اکبر هاشمی رفسنجانی»، رییس جمهوری وقت ایران از رحمان گلزار دعوت کرد تا با استفاده از تجربه موفق شهرک اکباتان در زمان محمدرضا شاه پهلوی، برای مشارکت در بازسازی ایران پس از پایان جنگ با عراق، به کشورش برگردد. «صادق خرازی»، یکی از دیپلمات‌های جمهوری اسلامی ایران در دفتر سازمان ملل در نیویورک در مدرسه‌‌ای که رحمان گلزار ساخته بود، درس خوانده بود و از همان جا آشنایی میان آن‎ها وجود داشت.

گلزار ماجرای این آشنایی را این گونه تعریف کرده است: «]زمانی که کمال خرازی ]از اقوام نزدیک صادق خرازی [در امریکا]، نماینده دائم جمهوری اسلامی ایران در سازمان ملل بود، در نیویورک با آن‎ها صحبت کردم. او گفت با آقای رفسنجانی و آقای مرعشی که رییس دفترش بود، صحبت کردیم که شما به مملکت‌تان برگردید و اتفاق‌های گذشته همه فراموش شود. خیلی اصرار کرد که برگردم. من پاریس بودم که آقای مرعشی تماس گرفت و گفت ما منتظر شما هستیم و امروز آقای رفسنجانی شهرک اکباتان را دیده‌ و گفته‌اند چرا آقای گلزار نمی‌آید برای کشور کار کند. به آقای مرعشی گفتم که ممکن است من ممنوع‎الخروج یا ممنوع‎الورود باشم. گفت شما نگران نباش و بیا.»

پس از مشورت با اقوام و یک وکیل دعاوی، به ایران رفت و به ملاقاتی با اکبر هاشمی رفسنجانی دعوت شد. هاشمی از او خواسته بود پیشنهادی برای اجرای یک طرح بزرگ بدهد. گلزار می‌گوید: «در مورد این که چه‌کار می‌توانم انجام دهم، مطالعه کردم. آن زمان برای کار به ایرانی‌ها سخت پول می‌دادند. فکر کردم که جاده تهران به شمال را برای ایران بسازم. برای تامین مالی هم با یک بانک ایتالیایی صحبت کردم و قرار شد که حدود۵۰۰ میلیون دلار پول در اختیارم بگذارند به شرط این که دولت ایران ضمانت کند. به ایران برگشتم و طرحم را مطرح کردم و مورد استقبال واقع شد. در مورد مسایل مالی که چه طور با هم کار کنیم، پیشنهاد دادم به جای دستمزد، من ۴۵۰ میلیون دلار به ایران ببرم و جاده بسازم و در ازای آن به من ۱۰۰ میلیون متر مربع زمین بدهند که ۱۰ میلیون متر مربع آن در شمال تهران، ۲۰ میلیون متر مربع آن در مسیر اتوبان و ۷۰ میلیون متر مربع آن لب دریا باشد. می‌خواستم در این زمین‌ها شهرک‌سازی و خانه‌سازی کنم.»

به محض شروع کار، آن طور که حسین مرعشی گفته است، تهدیدهای همیشگی تندروها آغاز شد. رحمان گلزار که یک بار دیگر زندگی‌‌ خود را در تهدید می‌دید، دوباره از ایران رفت. او دلیل رها کردن کار را موضوعی دیگر، یعنی فشار تحریم‌های دولت امریکا در زمان ریاست جمهوری «بیل کلینتون» توصیف کرده است: «ناگهان از طرف دولت امریکا به خانه ما آمدند و گفتند که شما نمی‌توانید با ایران کار کنید. اما من گرین کارت امریکایی نداشتم و کار خلاف قانون انجام نداده بودم. تا زمانی که بتوانم این مساله را ثابت کنم، مقدار زیادی خرج کردم. به همین دلیل دیگر این پروژه را دنبال نکردم.»

حسین مرعشی، رییس دفتر وقت اکبر هاشمی رفسنجانی که پیام دعوت رییس جمهوری وقت را تلفنی به او داده و تضمین کرده بود که گلزار بتواند بدون مزاحمت به ایران رفت و آمد کند و سرمایه‎گذاری انجام دهد، سال‌ها بعد در یادداشتی ماجرای این دعوت را گفته است. به روایت او، رحمان گلزار در اولین دیدارش با افراد نزدیک به هاشمی رفسنجانی در ایران گفته بود: «به هیچ وجه خواستار برگرداندن اموال (مصادره شده‌) خود نیستم. از زمانی که به من مرخصی داده‌‌اید، من در خارج از ایران سه شهرک مشابه اکباتان ساخته‌‌ام و در باقی مانده عمر خود فقط فرصت اجرای یک پروژه بزرگ دیگر را دارم و آرزوی من این است که آن پروژه در ایران اجرا شود.»

به گفته حسین مرعشی، پس از دیداری که بین اکبر هاشمی رفسنجانی و رحمان گلزار و توافق بر سر ساخت آزاد راه تهران- شمال انجام شد، هاشمی رفسنجانی پیش بینی خود را از سرانجام کار گفت: «البته باور آن برای من تلخ و سخت بود. پیش‎بینی ایشان این بود که نمی‌گذارند این کار انجام شود. گفتم چرا؟ گفتند در ایران نمی‌گذارند کارهای بزرگ انجام شود. همین که کار شروع شد، با یک نطق قبل از دستور در مجلس و یا با یک مقاله در روزنامه‌ها و یا با احضاریه یک دادگاه، او را از کشور می‌رانند.»
تقریباً هم همین طور شد و موفق نشدیم پروژه را با آن همه مقدمه شروع کنیم و آقای گلزار یک بار دیگر ایران را ترک کرد.»

طرح آزاد راه تهران شمال که قرار بود با سرمایه‎گذاری بخش خصوصی راه‎اندازی شود، به بنیاد مستضعفان و ایثارگران داده شد که با وجود گذشت ۲۰ سال از آن، هنوز نیمه کاره است. اکبر هاشمی رفسنجانی درگذشته است و سال ۱۳۹۵ که اتاق بازرگانی تهران از رحمان گلزار ۹۰ ساله به عنوان کارآفرین و بازرگان موفق ایرانی تجلیل کرد، او از طریق ویدیو کنفرانس و به شکل غیرحضوری، کیلومترها دورتر از ایران مراسم را تماشا کرد.