طی یک سال گذشته صدور گاز ایران به عراق به حدود ۸ میلیون متر مکعب در روز کاهش یافته که ظاهراً عامل نخست اعمال تحریم‌ها و بازماندن عراق از پرداخت بدهی‌های خود به ایران و عامل دیگر وجود نداشتن ظرفیت کافی برای فروش خارجی است.

در ماه جاری (فوریه) منابع عربی ضمن اعلام یافتن یک میدان گازی بزرگ در امارات، از قول دولت عراق اعلام کردند که بغداد برای تأمین نیاز خود به‌دنبال گاز عربستان و قطر و تأمین برق از ترکیه است که به این ترتیب بزرگ‌ترین بازار صادرات ایران در کشور همسایه، عراق، از دست خواهد رفت.

صادرات گاز به ترکیه نیز وضعیت بهتری از صدور گاز به عراق ندارد، به طوری که در ژانویه سال جاری جریان انتقال گاز ایران به ترکیه کاملاً قطع شد و بعد از چند ماه که صدور گاز از سر گرفته شد، حجم آن به حدود ۹ میلیون متر مکعب در روز کاهش یافت.

رسانه‌های ترکیه (از جمله صباح) قطع صدور گاز ایران به ترکیه را نتیجه واکنش حکومت ایران به همکاری‌های گازی ترکیه و اسرائیل در مدیترانه معرفی کرده‌اند، ولی به نظر می‌رسد که کمبود ظرفیت دلیل اصلی کاهش صادرات گاز طبیعی به ترکیه است.

مشکل عمده تراز منفی تولید و مصرف و تجارت گاز ایران از یک سو مصرف بی‌رویه داخلی در تمام سطوح خانگی، تجاری و صنعتی است و از سوی دیگر کمبود سرمایه برای توسعه زیرساخت‌ها جهت توسعه و بهره‌برداری از میدان‌های گازی در عین تدوین سندهای مطالعاتی که در عمل به کاغذهای بی‌ارزش در بایگانی تبدیل شده‌اند.

مقایسه با عملکرد گازی روسیه

مدت کوتاهی است که فدراسیون روسیه با ذخیره ۳۴.۸ تریلیون متر مکعب گاز طبیعی، با فاصله‌ای اندک از این لحاظ بالاتر از ایران، در مقام بزرگ‌ترین دارنده ذخیره گازی دنیا معرفی می‌شود، اگرچه یافتن میدان‌های گازی تازه می‌توانست این موازنه را تغییر دهد.

شرکت بریتیش پترولیوم برای مدتی قابل‌ملاحظه ایران را با ذخیره درجای ۳۳.۴ تریلیون متر مکعب گاز به‌عنوان بزرگ‌ترین دارنده ذخایر گاز جهان و روسیه را با ۲۵ تریلیون متر مکعب ذخیره، بعد از ایران و قبل از قطر، در ردیف دوم دنیا معرفی می‌کرد.

در ماه مه سال ۲۰۲۰ شرکت روسی گازپروم که بزرگ‌ترین شرکت گاز دنیا محسوب می‌شود، اعلام کرد که میدان موسوم به «۷۵ سال پیروزی» واقع در خلیج یامالا دارای ذخیره ۷.۱ تریلیون فوت مکعب گاز قابل استحصال است.

بنا بر آمار نشریه «نفت و گاز» (Oil & Gas Journal) ذخایر گاز روسیه تنها اندکی بیشتر از ذخایر ایران و در ژانویه سال ۲۰۲۱، حدود ۱۶۸۸ تریلیون فوت مکعب ارزیابی شده و تولید گاز خشک آن کشور در سال ۲۰۲۰ به ۲۲.۵ تریلیون فوت مکعب رسیده است.

در همین تاریخ، مصرف داخلی گاز در روسیه، با جمعیت دو برابر ایران، اگرچه در مقایسه با متوسط مصرف گاز در دنیا بسیار بالا بوده، اما حدود دوسومِ تولید آن کشور و برابر ۱۶.۵ تریلیون فوت مکعب اعلام شده که با این حساب بیش از شش تریلیون فوت مکعب گاز خشک به صادرات اختصاص یافته و این حجم طی سه سال بعد افزایش پیوسته داشته است، در حالی که ایران تمام تولید گاز طبیعی را در داخل بلعیده است.

بنا بر آمار مؤسسه آمریکایی ملی مطالعات اقیانوس و جو (NOAA) روسیه در سال ۲۰۲۰ بالغ بر ۸۴۹ بیلیون فوت مکعب گاز طبیعی را در داخل سوزانده که این رقم معادل ۱۷ درصد مجموع گاز طبیعی است که در دنیا طی همان سال سوزانده شده است.

تفاوت اندک حجم ذخایر گازی ایران و روسیه آن‌قدر نیست که تفاوت حجم تولید، ظرفیت صادرات و توسعه زیرساخت‌های صادرات در دو کشور همسایه از جمله خطوط لوله انتقال گاز به بازارها و توسعه صنایع تولید گاز مایع را توجیه کند.

در صورت درست بودن برآوردها و توسعه طرح‌های اکتشاف و تولید، روسیه می‌تواند ظرفیت تولید گاز خود را به نحو چشمگیری افزایش دهد، درحالی‌که ایران نه سرمایه‌ای برای کشف میدان‌های تازه دارد و نه طرحی برای افزایش تولید و یا توسعه میدان‌های کشف‌شده و آماده بهره‌برداری در اختیار دارد.

هدف عمده روسیه تحکیم موقعیت آن کشور به عنوان یک قدرت جهانی صادرکننده گاز است و بنا بر سند راهبردی توسعه تولید و صادرات، تا سال ۲۰۳۵ طرح‌های متعدد برای متنوع کردن نوع و نحوه صدور گاز را به اجرا می‌گذارد که تکیه بیشتر آن‌ها بر تولید گاز مایع (ال‌ان‌جی) و داخل شدن در بازارهای جهانی است.

به موجب این سند راهبردی، روسیه قرار است تا سال ۲۰۲۴ میلادی صادرات گاز مایع را به ۴.۵ تا ۴.۸ تریلیون فوت مکعب و تا سال ۲۰۳۵ آن را به ۸.۳ تا ۹.۶ تریلیون فوت مکعب در سال برساند.

افزایش صادرات گاز به صورت ال‌ان‌جی به روسیه فرصت می‌دهد که بازارهای صادراتی خود را فراتر از اروپا گسترش دهد.

بحران جاری در اوکراین و تهدید اروپا به تحریم روسیه و پیشگیری از عملیاتی شدن خط لوله انتقال گاز خط آبی شمالی که با هزینه ۱۵ میلیارد دلار به اجرا گذاشته شده، نشان داد که نه اروپا می‌تواند به عنوان تأمین‌کننده انحصاری گاز به روسیه تکیه کند و نه روسیه می‌تواند بازار گاز اروپا را از طریق خط لوله به صورت انحصاری حفظ کند، هرچند که جانشین دیگری هم در کوتاه‌مدت قابل رصد کردن نیست.

در عین حال روسیه سرمایه‌گذاری کلانی برای کشف و توسعه میدان‌ها گازی تازه انجام داده است، به‌خصوص در نواحی قطبی و شبه‌جزیره «یامال» و خلیج «اوبی» که تولید از این منابع می‌تواند ضمن افزودن بر تولید سالانه گاز طبیعی روسیه، نقش تکمیلی در رابطه با منطقه سیبری شرقی را که منابع گاز روسیه عمدتاً در آن قرار دارد ایفا کند.

ظرفیت‌های بالقوه گاز طبیعی ایران

تاریخ کشف گاز طبیعی در ایران هم‌‌زمان با کشف میدان نفتی در مسجد سلیمان است. ذخایر گاز طبیعی ایران بالغ بر ۱۲۰۰ تریلیون فوت مکعب (حدود ۳۴ تریلیون متر مکعب) و معادل ۱۷ درصد مجموع ذخایر گازی جهان است.

ذخایر گازی ایران را می‌توان در سه شاخه دسته‌بندی کرد: نخست میدان‌‌های گازی، دوم گاز موجود در کلاهک‌‌های میادین نفتی و سوم گازهای همراه با نفت در میادین نفتی.

براساس آمار شرکت ملی نفت، ظرفیت تولید گاز طبیعی ایران به‌‌طور متوسط روزانه در حدود ۸۰۰ میلیون متر مکعب و میزان مصرف، بنا بر تازه‌ترین آمار منتشرشده از سوی مدیر توزیع شرکت ملی گاز ایران، در ۲۴ ساعت روز ۱۳ بهمن ‌ماه جاری ۷۹۱ میلیون متر مکعب گاز طبیعی در کشور بوده که این مقدار نسبت به زمان مشابه سال گذشته ۱۲ درصد افزایش نشان می‌دهد.

مصرف گاز در بخش خانگی، تجاری و صنایع غیرعمده ۶۰۴ میلیون مترمکعب، صنایع عمده ۹۲ میلیون مترمکعب و نیروگاه‌ها نیز ۹۵ میلیون مترمکعب بوده است.

تحلیل این آمار نشان می‌دهد که گاز تخصیص ‌داده ‌شده به نیروگاه‌‌های تولید برق نسبت به زمان مشابه سال ۱۳۹۹ کاهش ۲۴ درصدی و گازرسانی به صنایع عمده کاهش ۱۰ درصدی داشته است.

به گزارش شانا (خبرگزاری وزارت نفت ایران)، استان‌‌های گیلان و مازندران جزو استان‌‌های پرمصرف‌ گاز و استان‌‌های سیستان و بلوچستان، هرمزگان، بوشهر و خوزستان از این لحاظ کم‌‌مصرف‌‌ترین استان‌‌های کشور بودند.

اگرچه هیچ یک از آمارهای عرضه‌شده مربوط به تولید و مصرف گاز در ایران قابل استناد و ثابت نیست و به دلایل مختلف طی فصل‌های مختلف می‌تواند دستخوش تغییر شود، دولت ایران با طبقه‌بندی از نوع دیگری مدعی است که بزرگ‌ترین مصرف‌‌كننده گاز داخلی بخش تولید نیروی برق است که بنا بر همان نوع آمار حدود ۲۹ درصد گاز عرضه‌‌شده را مصرف می‌کند، در حالی که در عمل بزرگ‌ترین مصرف‌کننده داخلی گاز سوخت خانگی است.

مطابق آمار دولتی، بخش‌‌های خانگی، صنعت، حمل‌ونقل و پتروشیمی به ترتیب ۲۸.۳، ۲۶.۱، ۴.۹ و ۴.۳ درصد گاز تولیدی در ایران را مصرف می‌کنند.

تا سال ۲۰۰۷ بالغ بر ۶۲ درصد و در حال حاضر، به‌نسبت ذخایر میدان‌های گازی که بعد از آن تاریخ کشف شده، ۷۰ درصد میادین گازی ایران هنوز مورد بهره‌برداری قرار نگرفته و دست‌نخورده باقی‌ مانده‌اند.

در مقایسه با ذخایر گازی ایران که حداقل ۱۷ درصد ذخایر کل دنیاست، تولید گاز ایران در طول ۱۰ سال گذشته از مجموع پنج درصد تنها با دو درصد افزایش به حدود هفت درصد تولید مجموع گاز طبیعی در دنیا رسیده است.

صادرات گاز ایران عمدتاً به صورت خشک و از راه لوله صورت می‌گیرد. بنابر محاسبات ابتدایی، مخازن گازی ایران حداقل تا مدت ۲۰۰ سال آینده قابل بهره‌‌برداری خواهد بود.

با توجه به ابعاد عظیم این دارایی ملی، ایران مانند دیگر کشورهای دارای منابع بزرگ گاز طبیعی می‌توانست و باید با تدوین برنامه‌ای راهبردی زمینه استفاده از این ذخایر را فراهم می‌کرد، ولی طی ۴۰ سال گذشته در خطی موازی با انهدام ظرفیت‌های تولید و صادرات نفت، گاز ایران هم قربانی سهل‌انگاری‌های و سیاست‌های تخریبی حکومت شده است.

در حالی که ایران واردکننده گاز است، روسیه و قطر در مجموع ۳۴ درصد از تجارت جهانی گاز را به خود اختصاص داده‌اند. روسیه عمدتاً گاز خود را از راه خط لوله و قطر عمدتاً به صورت مایع به بازارهای جهان صادر می‌کنند.

تا ۴۳ سال پیش که جمهوری اسلامی جانشین نظام پادشاهی شد، و قبل از کشف منبع عظیم گاز پارس جنوبی که در آن با کشور قطر شریک است، ایران از طریق خط لوله موسوم به ایگات به اتحاد جماهیر شوروی گاز طبیعی صادر می‌کرد.

خط لوله اول سراسری گاز ایران (IGAT-1) با قطر ۴۲ اینچ و فشار هزار پوند بر اینچ مربع، از چاه‌‌های مارون آغاجاری و اهواز به پالایشگاه بید بلند در بهبهان آغاز شده و پس از عبور از آستارا، تا شهر حاجی‌ قابول در کشور جمهوری آذربایجان امتداد می‌یافت.

با برقراری جمهوری اسلامی، صادرات گاز ایران به اتحاد شوروی قطع شد و شاه‌لوله انتقال گاز از آن زمان بدون استفاده مانده در حالی که پیش از انقلاب، شاه‌لوله دوم انتقال گاز ایران به اروپا موسوم به (آیگات ۲) در دست اجرا بود و در صورت تکمیل و عملیاتی شدن این طرح و متعاقباً کشف میدان گازی عظیم پارس جنوبی، ایران می‌توانست شریک عمده انرژی اروپا شود و در مسیری بسیار متفاوت با امروز قرار داشته باشد.

گذشته از تاریخ که مسیر آن با شکل گرفتن انقلاب در ایران تغییر کرد، اقتصاد و جغرافیای سیاسی ایران نیز دستخوش تغییر شد؛ چنان‌که امروز، در کنار تمامی دیگر مؤلفه‌های عقب‌ماندگی از خود، ایران به‌جای قرار داشتن در مقام صادرکننده بزرگ نفت و گاز، نفت قاچاق می‌فروشد و به نحو خجالت‌باری واردکننده گاز برای تأمین مصرف داخلی رو به افزایش است.

اگر چه این نوشته در وضعیت پیش از تعیین تکلیف توافق اتمی و پایان بحران اوکراین تهیه‌ شده، ولی حتی در صورت حصول توافق در وین و احیای برجام نیز تولید گاز ایران جهش یک‌شبه و چشم‌گیر نخواهد داشت، در حالی که نیاز به واردات گاز به دلیل ادامه روند مصرف فزاینده داخلی ادامه دارد و در عمل مصرف بی‌رویه به‌عنوان بزرگترین عمل بازدارنده همچنان سد راه استفاده سازنده از منابع گاز ایران باقی می‌ماند.