کنش‌گر امروز تصور می‌کند جز با خشم نمی‌تواند حرف خود را به طبقه حاکم برساند

کنش‌گر امروز تصور می‌کند که نمی‌تواند تغییری ایجاد کند و مسیر دیگری پیش روی او وجود ندارد و چاره را تنها در اِعمال قهر می‌بیند. او تصور می‌کند که تنها زبان «خشم» چاره‌ساز است و سایر زبان‌ها جواب نمی‌دهند و شنیده نیز نمی‌شوند.

این خشم را نیز می‌توان در اقشار خاصی دید که نه دارای ایدئولوژی خاص و یا به تعبیر جیمسون «نقشه شناختنی» هستند. حتی نمی‌توان گفت این افراد دارای یک عقلانیت ابزاری مشخص معطوف به آینده هستند. حتی نمی‌توان که رابطه منطقی به هزینه و فایده این نوع حرکت‌ها پیش‌بینی شده است.

باید بپذیریم که کنش‌گر امروز جامعه در حین کنش‌گری خود، ماهیت حرکتی خود را شکل می‌دهد و آن مشق می‌کند. او حتی شرایط کنش‌گری خود را شخصا ایجاد می‌کند و بدون هیچ پیش‌زمینه فکری مطلقی پا به این عرصه می‌گذارد.

کنش امروز از نسل جنبش‌هایی است که نه ایدئولوژی دارد، نه رهبری، نه حتی ساماندهی قبلی؛ بلکه یک نوع وحدت شکل گرفته در کثرت است. امروز انسان‌های مختلف با تمام تکثری که دارند در یک جا جمع شده‌اند.

شاهد جنبش هرچه‌ها هستیم

شاید اینگونه بتوان گفت که ما شاهد جنبش «هرچه» ها هستیم! یعنی هرکسی در این جنبش می‌تواند یک «چه» و یا «کس» متفاوت آن هم با انگیزه‌ها و انگیخته‌های متفاوت باشد. نقطه اشتراک این کَس های متفاوت نیز «کف خیابان» است که آنها را به هم متصل می‌کند.

این کَس‌های متفاوت همدیگر را پیدا می‌کنند و تبدیل به یک بدن مشترک می‌شوند، این اندام‌های بدون اندام در کف خیابان یکدیگر را پیدا کرده و یک «اندام‌واره» و یا «ارگان» ایجاد می‌کنند. در چنین شرایطی شاهد هستیم که این ارگان جدید تمامی مرزها را رد می‌کند و تمامی ایرانیان در سراسر جهان را به شکلی از اشکال در بر می‌گیرد.

کنش امروز نیز به هیچ عنوان استراتژی محور نیست، بلکه «تاکتیک محور» است. حتی آرمان محور نیز نیست و بلکه مبتنی بر یک نوع «زیست جنبش» و زندگی است. همین امر باعث می‌شود که او از هیچ چیز، چیزی برای خود بسازد و از هر عاملی برای خود یک «روزنه» برای عبور بسازد.

در چنین فضاهایی نیز دیگر واقعیت یک واقعه مهم نیست، آنچه چیزی که رخ می‌دهد، از فردای آن یک واقعیت دیگر شکل می‌گیرد. به این معنا که پس از واقعه یک فضای جدید برای کنش‌گری شکل می‌گیرد و همین موضوع تبدیل به واقعیت قضیه می‌شود.

حتی نظریه پزشکی قانونی درباره مهسا امینی نیز دیگر اثری بر جامعه نخواهد گذاشت!

در قضیه مهسا امینی نیز دیگر واقعیت واقعه پیش آمده اهمیتی ندارد و هرآنچه پزشک قانونی و یا دستگاه‌های حاکمیتی بگویند نیز دیگر کارآمدی ندارد و تنها کنش‌گر امروز به این فکر می‌کند که چگونه می‌تواند از واقعه موجود یک روزنه برای عبور بسازد.

*یعنی ما امروز در مواجهه با «قهر ملی» هستیم؟!

تاجیک: نمی‌توان از یک قهر ملی به صورت مطلق سخن گفت، زیرا بخشی از جامعه بر این عقیده هستند که حرکات «رادیکال» نمی‌تواند در جامعه معنا پیدا کند. آنها بر این تصور هستند که ممکن است یک خشم جایگزین یک خشم دیگر، یک ترس جایگزین ترس دیگر، یک دیگری بزرگ جایگزین دیگری بزرگ‌تری شود و حتی یک نوع «توتالیتاریسم» جایگزین توتالیتاریسم دیگری شود.

نمی‌توان گفت که در مواجهه با یک «جنبش ملی» هستیم، اما به تعبیر «ژیل دلوز» می‌توان اعلام کرد؛ یک اقلیت-اکثریت در حال کنش است. دلوز معتقد بود که اقلیت که امر کمّی نیست، بلکه گاهی در مواقعی یک اقلیت؛ «اکثریت» است! به این این معنا که این اقلیت در مقام کنش‎گر «آوانگارد» جامعه خود عمل می‌کند، جامعه را سامان می‌دهد و حتی «قدرت» را نیز نسبت به خود منفعل می‌کند.

امروز نیز اگرچه در مواجهه با یک اقلیت هستیم، اما همین اقلیت در نقش یک نوع اکثریت ظاهر شده و این قدرت را دارد که تمام مرز و بوم را عرصه کنش‌گری قرار دهد. این اقلیت از تمامی فضاها بهره‌ می‌گیرد که نمونه بارز آن را می‌توان در کنش جمعی ایجاد شده در فضای مجازی دید.

نباید به هر کنش و یا جنبشی برچسب زد و آن را نادیده گرفت

کسانی که می‌خواهند یک مواجهه اصولی با وضعیت فعلی داشته باشند، باید به دور از عصبانیت و با یک دید جدید به زیرلایه جامعه توجه کنند. افراد باید تلاش کنند و علت ظهور و بروز اتفاقات هر از چندگاه را شناسایی کنند.

البته این بخش از حاکمیت می‌توانند با فرافکنی و نادیده گرفتن و حی برچسب زدن، از فضای موجود عبور کنند؛ اما به تعبیر لَکان این امر سرکوب شده دوباره بر می‌گردد. اما این ناخودآگاه سرکوب شده، به صورت «خشن» باز می‌گردد. ممکن است پس از این اتفاقات سرود پیروزی و سرکوب خوانده شود، اما این امر سرکوب شده به شکل یک خشم انباشته شده باز می‌گردد.

*بخشی از جامعه‌شناسان بر این عقیده هستند که اگر طبقه متوسط حذف نشود و کنش‌گری از سوی آن شکل بگیرد، مجالی برای رادیکالیزه شدن جامعه به وجود نمی‌آید. آیا حضرتعالی نیز با این نظر موافق هستید و یا اساسا در ایران امروز طبقه متوسطی باقی نمانده که بخواهد چنین کنشی انجام دهد؟

تاجیک: بنده به لحاظ نظری تمایلی به تحلیل‌های طبقاتی ندارم. علاوه بر این، آنچه که از آن به عنوان طبقه متوسط یاد می‌شود؛ شامل یک طیف گسترده و دارای گرایشات بسیار متنوع است. نمی‌توان به اصطلاح مارکسی، این طبقه را یک خرده بورژوا با فرهنگ، زیربنای اقتصادی خاص و یا روبنای فرهنگی و اندیشه‌ای مختص به خود دانست.

پیش از این نیز تأکید کرده‌ام، آن چیزی که به صورت انضمامی در جامعه در حال رخ دادن است، یک نوع اتحاد ناخواسته میان «بورژوازی»، «خرده بورژوازی» و «پرولتاریا» است. به این معنا که وقتی کف خیابان را نگاه می‌کنید، آنجا فاصله طبقاتی وضعیت پیش آمده شکل نمی‌دهد.

طرف مقابل حاکمیت از آن سوی مرز نیز با هوشیاری کامل و ظرافت از طریق رسانه‌های خود، با به تصویر کشیدن اتحاد یک دختر «چادری» و یک دختر «بدون حجاب»، به راحتی جلوی دوگانه احتمالی میان این دو قشر و تفکر را گرفت.

در کف خیابان از افرادی که برآمده از مناطق حاشیه‌ای هستند تا حتی کسانی که از وضعیت موجود متنفع شده‌ و تبدیل به طبقه بورژوا شده اند نیز دیده می‌شوند. موضوعی که به عنوان یک چالش برای نظام نیز تبدیل شده و در مقابل خود کسانی را می‌بیند از ماهیت همین سیستم، به برخورداری و ثروت رسیده‌اند. شاید مجموع همین تفاوت‌ها، کنش امروز جامعه ایرانی نسبت به سایر اتفاقات جهان را متمایز کرده باشد.

هنوز نمی‌توان یک نام مشخص بر کنش‌گری امروز جامعه گذاشت

*به بخش حاشیه‌نشین جامعه اشاره‌ای داشتید؛ آیا اعتراضات امروز را می‌توان مرتبط با امور اقتصادی دانست و یا چیزی فراتر از غم نان در حال رخ دادن است؟

تاجیک: چیزی در حال رخ دادن است که هنوز نامی بر آن گذاشته نشده است. به این معنا که یک «امتزاج» پیچیده میان مطالبات مختلف اعم از صنفی، جنسیتی، قومیتی، روانی فرهنگی، اقتصادی، ملیت، هویت، سیاسی و... شکل گرفته است. متاسفانه در طول سالها خرمن خرمن نفرت کاشته شده و حالا خرمن خرمن خشم برداشت می‌شود.

شاید به تعبیر لَکان بتوان گفت که این «ناخودآگاه» است که در حال بازگشت است و نه «خودآگاه»! یعنی به جای خودآگاه اجتماعی، یک ناخوآگاه سرکوب شده تبدیل به یک «تروما» شده که حاصل بسیاری «روان رنجوری»‌ها است. به همین دلیل نمی‌توان در این کنش فعلی صرفا یک مطالبه و یا شعار خاص را مشاهده کرد.

اگر این تروما نیز حل نشود، و تنها نادیده گرفته شود؛ دوباره و این بار در یک شکل خشن سرباز می‌کند. حتی اگر یک بتن نیز بر سرراه کنش‌گر ریخته شود، او از همین فضای بتنی یک روزنه برای خود باز می‌کند و از آن عبور می‌کند. باید بپذیریم کنش برآمده از این تروما «دیوار» نمی‌شناسد و از هر دیواری عبور می‌کند.

بدون شک در فضای خشن برآمده از یک ترومای نادیده گرفته شده اجتماعی، سایر کسانی که به اشکال گوناگون قصد کنش‌گری سیاسی دارند نیز وارد میدان می‌شوند و آنها نیز از روزنه ایجاد شده عبور می‌کنند. آنها نیز از فضا استفاده می‌کنند و بخشی از همین کنش جمعی می‌شوند و هریک با نیات خود تلاش می‌کنند جریان موجود را به سمت خود بکشند.

بزرگی می‌گوید، روایت و حکایت یک انقلاب از آغاز تا پیروزی؛ یک قصه دارد و پس از پیروزی تبدیل به یک روایت دیگر می‌شود. در خصوص یک خیزش و جنبش نیز فضای لحظه آغاز با فردای جنبش کاملا متفاوت است.

کسی که مسؤول تدبیر برای جامعه است باید متوجه باشد که یک فرق بزرگ میان حرکت و کنش خودجوش برآمده از ترومای اجتماعی با جهت دهی شکل گرفته آن هم با نیات مختلف بعد از فردای جنبش است.

*آقای تاجیک! فکر می‌کنید حمایت و واکنش گسترده افراد مختلف و مشهور در جهان به وقایع پس از مرگ خانم «مهسا امینی» در امتداد حمایت از مردم اوکراین در مقابل ارتش روسیه قرار دارد و یا به قول «اسلاوی ژیژک» نوع کنش شکل گرفته در ایران امروز آنقدر خاص و حتی مترقی است که مخاطب را به حمایت وا می‌دارد؟

تاجیک: آنچه در ایران امروز در حال رخ دادن است، یک پدیده در مقیاس جهانی است و انسان‌ها با انگیزه‌های متفاوت در آن حضور کنش‌گرانه و حتی حرکت مشترک دارند. باید بپذیریم که در مواجهه با یک فضای «توپولوژیک» هستیم و هیمن فضا چون فراتر از مرزهای جغرافیایی عمل می‌کند و تمام جهان را در بر

می‌گیرد، این امکان وجود دارد یک جمع کنش‌گر تبدیل به یک جمعیت جهانی و به گستردگی تمامی جوامع بشری شود.

منطق حذف بر منطق جذب غلبه کرده است

در فردای انقلاب روایت «دگرسازی» و «حذف و طرد» آغاز شده، نه تنها در سطح داخلی هر روز شاهد شکل‌گیری یک دگر درونی و حذف و طرد آن هستیم؛ بلکه در سطح بیرونی نیز این اتفاق رخ می‌دهد. به همین دلیل با یک حاشیه «فربه» از دگرهای گوناگون مواجه می‌شویم. حتی کسانی که تا دیروز جزو دسته خودی‌ها بودند نیز به حاشیه رانده شده و در دسته دگرها قرار می‌گیرند. متاسفانه منطقه حذف افراد در این سالها بر منطق «جذب» غلبه پیدا کرد.

در چنین فضایی به تعبیر «ارنستو لاکلائو» یک «نقطه گره‌ای سلبی» شکل می‌گیرد. زیرا دگرهای گوناگون داخلی و بیرونی ایجاد شده‌اند و این دگرها به دنبال یک نقطه‌ گره‌ای سلبی می‌گیرند تا در نفی آن باهم به اشتراک برسند. دقیقا در فرایند انقلاب 57 هم از تمامی تفکرها حضور داشتند و تشکیل یک «ید واحده» را دادند.

باید پذیرفت که امروز نیز چنین فضایی ایجاد شده از داخل کشور از قومیت‌ها، تفکرات، جنسیت‌ها، خرده فرهنگ‌ها، خرده مذهب‌های مختلف باهم تشکیل دگرهای همسو داده‌اند و به این دگرها باید دگرهای بیرونی و منطقه‌ای نیز اضافه کرد. متاسفانه در چنین وضعیتی نیز از سوی جریان حاکم رابطه «ستیزنده» «خصومت برانگیر» ایجاد شده که منجر به یک اتحاد جهانی علیه همین تفکر «آنتیگونیستی» شده است.

شاهد مهاجرت گفتمان‌ها از کشور هستیم

باید در مقابل مهاجرت‌های شکل گرفته در این سالها یک نگاه با تأمل داشت. این نوع مهاجرت‌ها تنها یک خروج از سرزمین نیست، بلکه ما در مواجهه دگر تعریف شدگانی هستیم که اقدام به مهاجرت گفتمانی، فرهنگی و هویتی کرده‌اند.البته همین مهاجران نیز یک روز و بر اساس یک کنش جمعی دوباره به هم متصل خواهند شد.

نسل جدید تبدیل به یک فرانکشتاین برای طبقه حاکم شده است

*به عنوان پرسش پایانی؛ تصویری که نسل «دهه هشتادی»ها با کنش امروز خود در ذهن شما ایجاد کرده‌اند، چگونه است؟

تاجیک: این نسل برای من داستان «فرانکشتاین» اثر "مری شلی" و موضوع ترس از مخلوق را تداعی می‌کند. امروز مخلوقی که در دامان این قدرت متولد شده، تبدیل به یک فرانکشتاین شده است.

چون این نسل نمی‌خواهد یک بدن رام و فرمان‌بر باشد؛ تصمیم گرفته دیده و شنیده شود و بر سرنوشت خود نیز تأثیر بگذارد. در جامعه امروز در مواجهه با یک نوع هراس از مخلوق هستیم؛ اما باید بپذیریم که این نسل نیز پرورش یافته همین نظام و حاکمیت است و نمی‌توان ماهیت آن را فرافکنی کرد.

جوان امروزی تیپ و سلیقه خود را دارد، نمی‌توان او را شبیه نسل قبل کرد!

مشکلی که تصمیم‌گیران اصلی و مسؤولان تدبیر در این کشور با آن مواجه هستند این است که پای آنها بر روی «مین ذهنی» خود گیر کرده است. حاکمیت نباید جوانان و اعتراضات را یک مین تهدیدآمیز برای خود بداند. بهتر است که مسؤولان کشور به موقع و پیش از یک اتفاق بدتر پای خود را از روی مین ذهنی خودساخته بلند کنند. باید به جوانان جامعه امروز به عنوان یک بخش که تقاضا و خواسته مختص به خود را دارد نگاه کرد. باید پذیرفت که این نسل آمال و آرزو و حتی زبان و گفتمان متفاوت دارد.

تفاوت نسل دهه هشتاد با سایر بخش‌های جامعه بسیار طبیعی و مختص به جهان سنی آنها است و باید آن را پذیرفت. به قول یک پزشک، اگر جوان امروز از تیپ، آرایش و حتی ذائقه موسیقایی مختص به این نسل استقبال نکند، به نوعی مریض است. پس؛ باید این گروه سنی را با علایق و سلایق مختص به آنها پذیرفت.

نباید فرزندان این دهه را در جوانی پیر کرد، و تلاش کرد که او نیز همچون نسل‌های قبل‌تر خود رفتار کند. باید طبیعت فرزندان این دهه را پذیرفت و سپس برای درک بیشتر او، تمهیداتی را نیز اندیشید.

جامعه در مقابل یک «نه» بزرگ قرار گرفته است

این استاد دانشگاه در ادامه به دیده بان ایران گفت: متاسفانه «گفتمان مسلط» پس از انقلاب اسلامی از فروغ و تولید و بازتولید «معنا» افتاده است! دیگر «دالّ اعظم» این گفتمان همچون یک آتش‌فشان نمی‌جوشد و به تعبیر «راینهارت کوزلک» تولید مفاهیم بنیادین نمی‌کند. به نظر نوعی خشکسالی آمده که دیگر شاهد تولید سبک، آموزه، ایده، هویت، معنا و... نمی‌کند و تبدیل به یک «نه» و «دیوار» بزرگ شده است و فقط در مقابل مردم سدسازی می‌کند.

در دنیایی که تمامی درهای گفتمانی به روی مردم جهان باز است، دیگر نمی‌توان درها را بست. متاسفانه در این سالها هیچ افزوده گفتمانی و مفهومی نداشته‌ایم و تنها در مواجهه با یک زبان کلیشه‌ای خشک هستیم که قدرت ایجاد ارتباط با نسل فعلی را ندارد. در چنین شرایطی مشخص است که بخش حاضر در قدرت نمی‌تواند با نسل فعلی ارتباط برقرار کند. به قول فوکو؛ طبیعی است زمانی که با قدرت برآمده از گفتمان ارتباط برقرار نشود، ناگزیر به ایجاد ارتباط با قدرت برآمده از «کوفتمان» خواهند شد. در چنین فضایی به طور فزاینده‌ای طبقه حاکم به سمت توسل به زور می‌رود.

به هر میزان جامعه را بترسانیم، جامعه ترسناک‌تر می‌شود

باید اجازه داد که آتش‌فشان کنش‌گران در جهان امروز بجوشد و ایجاد موج نظری و موج سبک کند. اگر یک گفتمان نتواند با تکیه بر قدرت درون خود، هژمونی خود را بازتولید کند؛ به طور فزاینده به سایر مکانیزم‌های قدرت تمایل پیدا می‌کند و تولید هراس می‌کند. اما نباید فراموش کرد که به هر میزان جامعه را بترسانیم؛ جامعه «ترسناک» تر می‌شود.

گفتگو: سیدسجادموسوی_سایت دیده‌بان ایران