ایرانیان بسیاری با وجود سرکوب همچنان برای اعتراض به خیابان میروند. اگرچه اعتراضات مردمی در ایران مساله غریبی نیست، اما تفاوتهای کلیدی، اعتراضات اخیر را متمایز کرده است. یکی از این عناصر متمایز کننده، نقش «نسل زد» یا همان دهه هشتادیها در اعتراضات اخیر است.
رویداد۲۴ لیلا فرهادی: یکی از ویژگیهای مهم اعتراضات سراسری ۱۴۰۱ در ایران [اعتراضاتی که روز ۲۵ شهريور پس از درگذشت مهسا امینی که در گشت ارشاد جان باخته بود، از مقابل بیمارستان کسری آغاز شد] حضور نوجوانانی است که به نسل دهه هشتادیها معروف هستند. حضور این نسل آنقدر زیاد بود که برخی از آنها جان باختند و بسیاری نیز بازداشت شدند. بازداشتها آنقدر زیاد بود که یوسف نوری وزیر آموزش و پرورش ایران در توضیح موضوع بگوید: «ممکن است این دانش آموزان به شخصیتهای ضداجتماعی تبدیل شوند که میخواهیم آنها را اصلاح کنیم بنابراین مواردی که بازداشت شدهاند، برای بحث اصلاح و تربیت است که در مرکز روان شناسی هستند و دوستان کارشنان کارشان را انجام میدهند تا بعد از اصلاح به محیط مدرسه برگردند.»
این جمله نشان میداد که نسل جدید حاضر است حتی هزینههای سرکوب و زندان را بپذیرد اما از خواستههای خود کوتاه نیاید. اما این نسل چه مشخصاتی دارد؟
خصوصیات دهه هشتادیها یا نسل زد
«نسل زد» (Generation Z) یا همان دهه هشتادیها، متولدان بین سالهای ۱۹۹۷ تا ۲۰۱۲ میلادی (برابر با ۱۳۷۶ تا ۱۳۹۱ خورشیدی) هستند. این گروه که جمعیتی بالغ بر ۶ میلیون نفر از جوانان ایرانی (۷ درصد جمعیت) را تشکیل دادهاند، در اعتراضات مردم ایران نقش مهمی داشتهاند. به طور کلی «نسل زد» در جهان به تفاوتهایشان در جهانبینی سیاسی، دینی، فرهنگی و سنتی شهره هستند. برخلاف نسلهای قبلی در ایران، دهه هشتادیها نگران قضاوت شدن نیستند و آزادانه حرفشان را میزنند.
نشریه موسسه خاورمیانه در گزارشی به نقش این نسل در شکلگیری اعتراضات در ایران و آینده اعتراضات پرداخته است. بر اساس گزارش این موسسه، جبار رحمانی استادیار رشته انسانشناسی و عضو هیات علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی در ایران میگوید که «این نسل مانند نسل قبل به آرمانگرایی و ایدئالسازی ایدئولوژیک پایبند نیست» و بهطور کلی از ایدهپردازیهای تخیلی دوری میکند.
این نسل تمایل شدیدی به زیر سوال بردن مسائل دارند. آنها برخلاف پدران و پدربزرگهایشان که مشی محافظهکارانهای در اجتماع داشتند و به سیستم سانسور حاکم در دهههای ۱۹۸۰ و ۹۰ تن داده بودند، دسترسی بهتری به اطلاعات و جهان بیرونی دارند. حضور فعال آنها درشبکههای اجتماعی به آنها قدرت تحلیل بهتر و جرات لازم برای بیان نظر و نگرانیهایشان داده است.
جامعهشناسان میگویند این نسل تمایل شدیدی به زیر سوال بردن وضعیت موجود و اقتدار حاکم و مطالبه حقوق و آزادیهای شخصی خود دارد؛ همچنین به خطوط قرمز موجود که جامعه یا حکومت برایشان ترسیم کرده است، اعتقادی ندارد و حاضر نیستند هیچگونه مقدسی، اعم از دین و کشور یا قوانین و مقررات یا هر چیز دیگری، را مسلم بداند و بهراحتی بپذیرد.
به گزارش رویداد۲۴ شاید این اولین بار باشد که جهان صدای دهه هشتادیهای ایران را میشود. البته یکی از اولین گردهماییهای جنجالی «نسل زد» در ایران در سال ۲۰۱۴ و در مراسم تشییع مرتضی پاشایی خواننده پاپ ایرانی اتفاق افتاد که برای بسیاری از جامعهشناسان هم تعجببرانگیز بود. برگزاری مراسم تشییع این چنینی در مورد شخصیتهای مذهبی یا کسانی که در راه ارزشهای معنوی جانشان را از دست داده بودند طبیعی بود، اما برای یک شخصیت هنری، حتی تهدیدی برای ارزشهای نظام به شمار میرفت!
واکنش نادرست جمهوری اسلامی به مطالبات نسل جدید
در حالی که ظاهرا جمهوری اسلامی در اعتراضات اخیر غافلگیر شده، اما در حقیقت بسیاری از ناظران از مدتها پیش در مورد چنین روزهایی هشدار داده بودند. برخی محققان دانشگاهی در مورد چالشهای چنین آیندهای مطالعه کردهاند. در یک مورد، بهدنبال اعتراضات مردمی دیماه ۱۳۹۶ در ایران، عبدالرضا رحمانی فضلی، وزیر وقت کشور، با اشاره به پژوهشی که وزارتخانه متبوعش درباره این اعتراضها انجام داده بود، گفت که بهجز نارضایتیهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی، برای نخستینبار عاملی جدید هم به عوامل نارضایتی افزوده شده که آن «شکاف عمیق نسلی» در ایران است.
یک سال قبل از آن سعید رضوی فقیه جامعه شناس ایران هم تحلیلی درباره وضعیت سیاسی- اجتماعی ایران ارائه کرد و نسبت به احتمال خطرات پیش رو هشدار داده و گفته بود به زودی دهه هشتادیها توانایی تاثیرگذاری و ایجاد تغییرات را پیدا میکنند و همه چیز را زیر و رو خواهند کرد.
رضوی فقیه در این یادداشت گفته بود این نسل جدید در مطالبات، رویکردها و جهانبینی به کلی متفاوتند و جتی زبان آنها با مقامات و مدیران نظام هم فرق میکند. او تاکید کرده بود که از سال ۲۰۲۰ این نسل وارد دانشگاهها خواهند شد و توانایی تاثیرگذاری و ایجاد تغییرات را پیدا خواهند کرد. او هشدار داده بود که این نسل به کلی همه چیز را بعد از این زیر و رو خواهند کرد.
به گزارش رویداد۲۴ هشدار دیگری هم سال ۲۰۱۹ توسط هفتهنامه صبح صادق متعلق به سپاه پاسداران داده شده بود. این رسانه در یادداشتی گفته بود نسل زد ایرانی که به کلی نادیده گرفته میشدند به زودی تهدیدی برای ارزشهای نظام خواهند شد. بر اساس گفتههای نویسنده این یادداشت، کنترل نسل زد به دلیل رویکردهای تکثرخواهانهای که دارند، سخت خواهد بود و نظام به راحتی نسلهای قبل نمیتواند با آنها سر و کله بزند.
با وجود اینکه نظام از سالها پیش خودش را برای تهدید رو به رشد نسل زد یا همان دهه هشتادیها و این شکاف نسلی آماده کرده بود، اما مقامات ایرانی ترجیح دادند چشمانشان را در برابر موضوع ببندند و بر اساس همان دستورالعمل سابقی که مبتنی بر نادیده گرفتن حق تفکر بنا شده بود، رفتار کنند تا به این ترتیب خطری که جمهوری اسلامی از قبل نسبت به آن آگاه شده بود، بالاخره فرا برسد.
بر اساس آمار روزنامه جوان که به سپاه وابسته است، ۹۵ درصد معترضان زیر ۲۵ سالهاند. رسانههای معیار عمدتا نسل زد را با عباراتی تحقیرآمیز مانند «آنارشیست»، «غیر اخلاقی» و «منزوی» خطاب قرار میدهند. در ایران سیاستها و منابع کشور در جهت اعمال محدودیتهای بیشتر برای کسانی است که ارزشهای بنیادی نظام تئوکراتیک را رد میکنند.
البته نظام حاکم در سالهای اخیر در تلاشی مذبوحانه برای کنترل این نسل پیش از رسیدن به نقطهای که از همه عبور کند، راهکارهایی را پی گرفت که از میان آنها میتوان به درپیشگرفتن سیاست تسامح صفر درقبال هر چیزی که مخالف هویت انقلاب اسلامی تلقی شود، فشار برای اجرای طرح موسوم به «صیانت» برای محدودکردن اینترنت که البته همگی ناموفق بودند.
با توجه به کنترل دولتی بر اقتصاد و فساد موجود، جوانان ایرانی با استانداردهای دوگانه، شکاف عمیق اقتصادی و اجتماعی و فساد سیستماتیک بزرگ شدهاند. در چنین وضعیتی نسل زد فرصت را غنیمت شمرده و ترجیح داده به صورت علنی وارد مبارزه شود. این نسل هیچ آینده روشنی برای خودشان متصور نیست. با اینکه نتیجه اعتراضات در ایران مشخص نیست، اما یک چیز روشن است؛ دهه هشتادیهای ایران نقش پررنگی در شکلدهی آینده کشور بازی خواهند کرد.
خیزش وسیع مردم در زاهدان جمعه ۲۲ مهر