«به سفیر روس گفتم: از مدتها پیش به استعداد و فراست قائم مقام احترام زیاد داشتم. انتصاب او را به صدارت آنقدر ضروری می دانستم و بدان معتقد بودم که همان موضوع را در صحبت با شاه عنوان کردم. دیدم عقیده و نیت اعلیحضرت محمد شاه نیز با من یکی است ...». ولی همین وزیر مختار وقتی قائم مقام به صدارت رسید و دانست که نمی تواند مثل اسلافش او را هم با پول و هدیه و مقام و نشان، بخرد، در صدد عزل او برآمد. در آن ایام، محمد شاه ضعیف النفس بر تخت سلطنت ایران تکیه زده بود و سفارت انگلیس در تهران در دستگاه دربار و دولت، سازمان جاسوسی وسیعی داشت- بطوری که حتی از ساعات خواب و استراحت و تمامی اعمال و رفتار درباریان آگاه بود-، متأسفانه اکثریت ملازمان وندیمان محمد شاه، جیره خوار وزیر مختار بودند.

سر جان کمپبل، برای اینکه محمد شاه متلون المزاج و زود باور را علیه قائم مقام بشوراند، به یکی از عوامل و حقوق بگیران سفارت دستور داد تا با شاه علیه قائم مقام صحبت کند و او را عامل روس و برهم زدن اساس سلطنت او معرفی کند. سر جان کمپبل در ضمن واقعه روز ۱۲ مه ۱۸۳۵، دربارۀ اقدام خود چنین مینویسد:

«امروز یکی از درباریان شاه فرصت یافت که نظر مرا در بارۀ سازشی که گفته می شود میان قائم مقام و روس ها وجود دارد، در خلوت به گوش اعلیحضرت برساند. و نیز شاه را از اعتقاد من بیاگاهاند که قصد قائم مقام این است که با استفادۀ از نفوذ روس، تمام قدرت صدارت را در دست خود و خویشاوندان اش تمرکز دهد. شاه از شنیدن آن بسیار متغیر گردید ... و گفت: به هیچکس اجازه نخواهد داد در گماردن وزیران دخالت کند. و اگر دید که قائم مقام چنین نیرنگی به سر دارد، به همان آسانی که این گل ها را در بوستان می چیند، او را معدوم خواهد ساخت».

در حالیکه عباس میرزا نایب السلطنه و میرزا ابوالقاسم فراهانی قائم مقام) بنا به تجربه و دوراندیشی که داشتند با تعیین مأموران سیاسی انگلیس از جانب حکومت هندوستان در ایران مخالفت می کردند، اینگونه مأموران را نمایندگان وزارت مستعمرات و دارای افکار مستعمراتی می دانستند و شاید به همین سبب بود که قائم مقام تا روزی که از صدارت معزول شد، اصرار داشت که نمایندۀ اعزامی انگلیس به ایران، از لندن اعزام گردد و با سر جان کمپبل، کاپیتان ارتش انگلیس که از حکومت هند اعزام شده بود مخالفت می ورزید، بطوری که چندین بار بین او و کمپبل مشاجره درگرفت و حتی یکبار نیز قائم مقام او را تهدید کرد که از رفتارش به دولت انگلیس، شکایت خواهد کرد.

سر جان کمبل، وقتی دید که نمی تواند این صدراعظم شرافتمند را مطیع خود و حقوق بگیر انگلستان سازد، در روز ۱۶ ماه مه ۱۸۳۵ با او ملاقات کرد و در گزارشی که متعاقب این ملاقات به دولت انگلیس و حکومت هندوستان داد، نوشت: «به او گفتم، از بس خواهش و التماس کردم و به فرجام کار تهدید نمودم، خسته شدم. دیگر چیزی نمی توانم بگویم، اما قلب من برای نیک بختی شاه و مملکت می سوزد. جان کمپبل در دنبالۀ این عقیده خود می نویسد: «احساسات عمومی به اندازه ای علیه قائم مقام برانگیخته است که همه جا می گویند: من آرزوی کشتن او را دارم ...».

آنگاه سرجان کمپبل، بطور ضمنی به وزارت خارجه و حکومت هندوستان اطلاع داد که قصد نابود کردن قائم مقام را دارد. برای آنکه نیت شوم خود را عملی کند، بودجه ای برای برانگیختن مردم علیه قائم مقام تعیین کرد، و از وزارت خارجه انگلیس در این باره کسب تکلیف نموده و بودجه پیشنهادی را خواست و درضمن نوشت: «برای برانگیختن مردم و خرج کردن پول بین علماء و ملاها مبلغی در حدود ۵۰۰ لیره لازم دارم. امام جمعه به من قول داده است که این پول را در موقع مناسب و بطور صحیح، خرج کند. از بودجۀ حکومت هندوستان مبلغی خرج کرده ام. اجازه می خواهم آنچه را که لازم دارم، از این محل برداشت کنم و به مصرف امور سری برسانم».

بلاخره دولت انگلیس، بودجه و پول مورد نیاز را در اختیار وزیر مختار خود گذارد و پس ازا ینکه پول های رسیده را بموقع و صحیح خرج کرد، طی گزارش مورخ ۷ ژوئن ۱۸۳۵ خود، به دولت انگلیس چنین نوشت:

«... احساسات مردم علیه قائم مقام، روز به روز تندتر می شود. در ظرف ده روز اخیر، تنی چند از علما، از منبر علیه او به درشتی سخن گفته اند. و هر کجا نام او و اعمالش برده می شود، توأم با دشنام است. در اینکه افکار آتی قائم مقام چیست، هیچ کس نمی تواند حدس بزند. اما در بیست و چهار ساعت اخیر بر عدۀ گارد شاهی افزوده است. این کار دسترسی مردم را به شاه و رساندن شکایت های آنان را به مقام سلطنت، مشکل تر ساخته است ...».

وزیر مختار انگلیس، از اینکه نتوانسته بود جاسوسان و عوامل حقوق بگیر سفارت را نزد محمد شاه بفرستد و شاه را علیه صدراعظم بر انگیزد، نگران و مضطرب است و از اینکه شاه تصمیم فوری نمی گیرد، وحشت دارد.

در گزارش مورخ ۷ ژوئن ۱۸۳۵ خود، اضافه می کند:

«... این خود باعث شگفتی است که هر کوششی برای آگاهیدن شاه از وضع امور و هشیار کردن، و به حد نارضامندی عمومی بکار رفته، تاکنون به جائی نرسیده است. و یا اینکه شاه واقعاً ملتفت نیست که تدبیری بیندیشد، و با اراده و تصمیم بیشتری احوال فعلی را درمان بخشد.

شاه در جواب تعریض و سخنان ناصحان محرم اش (یعنی جاسوسان وزیر مختار) پیوسته می گوید:«همه چیز را می دانم و به آنچه می گذرد واقف هستم، کمی صبر کنید».

حرف شاه این معنی را می دهد که او مصمم شده است، ولی در انتظار موقع مناسب است.

اما این نکته بر هر ناظر عادی روشن است که هر دقیقه ای بگذرد، چاره جوئی را دشوارتر می گرداند ...».

سرانجام آنچه که کمپبل آرزو می کرد، به حقیقت پیوست. جاسوسان انگلستان شهرت دادند که قائم مقام در روز ۱۹ ژوئن قصد داشته است محمد شاه را بکشد و دیگری را به تخت سلطنت بنشاند. در نتیجه این شهرت، شاه قائم مقام را معزول کرد و سر جان کمپبل، در گزارش روز ۲۱ ژوئن ۱۸۳۵، راجع به این حادثه نوشت:

«بامداد امروز، سوار اسب شدم، به شهر رفتم. در راه کسی را دیدم که فرستاده بودند تا مرا از دستگیری قائم مقام و پسران و اعوان او که به امر اعلیحضرت صورت گرفته بود، آگاه گرداند. یکسره به کاخ سلطنتی رفتم. اما به ملاقات شاه کامیاب نشدم، چه با مستوفیان و منشیان دربار خلوت کرده بود. سواره از وسط شهر گذشتم، خیابان ها را بیشتر از آنچه تا حال دیده بودم، جمعیت فرا گرفته بود. هر کسی دوستی را می دید، به عنوان ابراز مسرت و تهنیت- به عادت ایرانیان- او را در آغوش می گرفت. شنیدیم که مسجد نیز پر از جمعیت است و مردم به دعاگویی اعلیحضرت مشغول اند، آنها را از چنین طاعونی نجات بخشد. چون به سفارتخانه رسیدم، دیدم چند نفر انتظار بازگشت مرا دارند تا مبارک باد و تهنیت گویند. از آن جمله بودند، بعضی از خویشاوندان شاه، رئیس دیوان خانه (میرزا ابوالحسن خان ایلچی که او را در بخش پیش شناختیم) و چند تن از ریش سفیدان شهر. احساسات آنان چنان بود که همگی تمنی داشتند از اعلیحضرت استدعا کنم هر آینه این شهرت راست باشد، ولی قائم مقام هنوز معدوم نشده باشد، او را بکشند، و جسدش را در میدان عمومی شهر آویزان کنند. چه او به قدری آدم بزه کاری است که اگر زنده بماند، همه کس را خواهد فریفت و از نو زمام قدرت را به دست خواهد گرفت».

این گزارش عبرت انگیز و رسوا کننده را قیاس کنید، با مطالبی که همین دولت و دستگاه، در بارۀ نخستین حقوق بگیر خودشان و قهرمان اول کتاب ما منتشر ساختند. دیدم که چگونه با عنوان رسمی «عالیجناب از این نوکر سرسپرده و بی شخصیت تجلیل می کردند و اینک در بارۀ مردی که تنها گناهش میهن پرستی و خودداری از نوکری و خدمت به اجانب است، نحوۀ قضاوتشان چگونه است؟!

جالبترین گزارش سر جان کمپبل، به تاریخ ۲۲ ژوئن ۱۸۳۵، ارسال شد که در آن نوشته بود: «امروز عصر شخصی ازجانب امام جمعه به دیدنم آمد تا دستگیری قائم مقام را به من تبریک گوید. و همچنین مراتب شادمانی امام جمعه و تمام طبقات مردم را ابراز دارد. و نیز اعلام دارد که همه معتقدند بر اثر کوشش های من بود که خوشبختانه توانستند از این آفت بدتر از طاعون، رهایی یابند. کسانی دیگر هم آمدند و همان معنی را تکرار کردند. امام جمعه و شاهزاده وردی میرزا خواهش داشتند که به دیدن ایشان بروم».

در آن زمان، میر محمد مهدی، امام جمعۀ تهران بوده است. سر جان کمپبل، با پرداخت مبالغی پول به نوکران و جیره بگیران خویش در دربار و دولت و همچنین با تقسیم پول بین ملایان و ارباب عمایم، سرانجام موفق شده بود، بزرگترین دشمن خود را که گناه او حفظ منافع ایران در برابر خارجیان بود، به قتل برساند. گناه بزرگ قائم مقام از روزی شروع شد که هدیۀ ارسالی پادشاه انگلستان را از جیمز موریه و سپس حقوق و مقرری ماهانه اش را که از کمپانی هند شرقی و حکومت هندوستان برای خود او و وزیران خارجه ایران در نظر گرفته بودند، نپذیرفت.
و نتیجۀ این ایستادگی در مقابل انگلیس ها و حفظ منافع ایران را، در روز آخر صفر ۱۲۵۱- یعنی شش روز بعد ازدستگیریش- دید، جلادان محمد شاه او را خفه کردند تا سفیر وقت انگلیس موفق شود خود را به پادشاه قاجار نزدیک کند و قرارداد بازرگانی را که مثل قرارداد ترکمان چای ننگین بود، به ایران تحمیل نماید (I I).

٣- در مدرسۀ مذهبی نمدمالان کرمان و سایر مدارس مذهبی، طلاب، کار شان، صیغه دادن زن و دخترست! (به کوشش حمید سیاح «خاطرات حاج سیاح »، مؤسسه انتشارات امیر کبیر ۲۵۳۶، ص ۱۷۳):

حاج سیاح محلاتی، در خاطراتش (خاطرات حاج سیاح، به کوشش حمید سیاح)، در باره آخوندها و طلاب کرمان اینگونه شرح می دهد:
از شدت پریشانی، دختران که به نه سالگی رسیده یا نرسیده، به مقاطعه می دهند، یا به اسم صیغه و متعه، یا فروش، هرچه که بگویی سزا است. در مدرسۀ مذهبی نمد مالان کرمان و سایر مدارس مذهبی، طلاب کارشان صیغه دادن زن و دخترست. که به خود زنها یا کسان ایشان وجهی دهند، زنها را برای اینکار اجاره می کنند. به مردم صیغه یا مقاطعه می دهند، وجه اجاره را دهند و باقی دخل ایشان است. این وضع کرمان و آن عمل طلاب شریعت در مدرسه! به سایر مدارس مجال نکردم بروم، لکن به مدرسۀ نمد مالان رفتم. این مدرسه زیاد وسیع نبود، حجراتی که دارد، در ایوان هر حجره، از طلاب جوان یا پیر، نشسته اند و به هر کس که وارد می شود، قلیان می دادند، و اظهار انس کنند و بعد می پرسیدند: از او سئوال می کنند که زن می خواهی یا دختر جوان، قیمت را طی کنند، آخوند خود صیغه می خواند. بعد، یا آن شخص به منزل زن می رود، یا زن را به منزل خود می برد. گاهی شب ها هم طلاب برای طلاب یا آشنایان ایشان هم می آورند و از این وجوه مالیات دیوان و خدمتانۀ مأمورین داده می شود. اینکه زن بیوه به مدارس مذهبی می آمد و شبانه متعۀ طلاب می شد و پول می گرفت، اختصاص به کرمان ندارد. در تمام شهرهای ایران، طلاب عزب در مدارس غالباً زن می آورند و متعه می کنند، یکشبه یا چند ساعته و حتی در نجف و کربلا هم متداول است. لکن به دیگران دادن و اجرت گرفتن، منحصر به کرمان است. غالباً توپچی ها درآنجا پولدار هستند، زیرا اغلب کار ایشان قمار است و قمار خانه دارند، مردم مضطر شده، خصوصاً برای مالیات دیوان از دهات و شهر، زن و دختر به آنها گرو دهند، پول قرض می کنند (III).

۴- دو آخوند بدنام، بنام کاشانی و بهبهانی با دریافت کمک های مالی از "سیا" برای سرنگونی حکومت ملی دکتر محمد مصدق کوشیدند:

بیاد بیاوریم دو آخوند بدنام بنام کاشانی و بهبهانی با دریافت کمک های مالی از "سیا" برای سرنگونی حکومت ملی دکتر محمد مصدق کوشیدند (۶) و شخص خمینی به گفتۀ آقای مهدی حائری یزدی، فرزند شیخ عبدالکریم حائری بنیانگذار حوزه علمیه «با آقای بهبهانی هم خیلی مربوط بود و خیلی معتقد به عقل سیاسی آقای بهبهانی بود. معتقد بود که آقای بهبهانی در عقل سیاسی اش، قابل مقایسه با آقای کاشانی نیست. در روش های سیاسی اش، قابل مقایسه با آقای کاشانی نیست. در روش های سیاسی آقای بهبهانی، کاملاً آقای خمینی همانطوری که بنده یادم هست، پشتیبان آقای بهبهانی بود. خیلی بیشتر از اینکه اصلاً به افکار سیاسی آقای کاشانی وقعی بگذارد. و از این جهت از نقطه نظر مشی سیاسی در خط مشی سیاسی مرحوم بهبهانی، یعنی همان خطی که آقای بهبهانی با دربار و با دولت وقت و این ها داشت. تقریباً در همان خط بود، نظریات کلی سیاسی آقای خمینی» (۷).

در واقع خمینی از پویندگان راه شیخ فضل الله نوری و در جبهه کودتاچیان بر ضد حکومت ملی و قانونی دکتر مصدق بود. همکار محمد بهبهانی عامل انگلیس و ابوالقاسم کاشانی بوده است. متأسفانه اکثریت پیروان نهضت ملی ایران، به خاطر نبودن آزادی و حاکم بودن سانسور در جامعه در آن زمان، کمتر از سابقۀ سیاسی او اطلاع داشتند! و بیشتر تحت تأثیر قیام پانزده خرداد و مواضع ضد کاپیتولاسیون او قرار گرفتند. در حالیکه پس از پیروزی انقلاب بهمن ۱۳۵۷ و تبدیل شدن آیت الله به قدرِ قدرتِ جامعه، به خاطر آن سابقۀ تاریخی است که ﺁتش کینۀ خمینی به مصدق و جانبداران نهضت ملی، هنگام کودتا بر ضد اولین رئیس جمهور منتخب مردم ایران، یکبار دیگر شعله ور می شود. زیرا هسته عقلانی اسلامیت خمینی در بازگشت به ایران، لخت ذهنیت و تربیت حوزه ای او بود که بر اساس قدرت، زور و تزویر است* و با استعانت از باب فقهی «مباهته» (۸)، برخورد با مخالفان و منتقدان نظام ولایت فقیه را به هر طریقی، حتی با دروغ و بهتان و تهمت و افتراء، بر خود مجاز دانست! (IV)

جمال صفری،
۲۶ تیر ۱۴۰۲، برابر با ۱۷ یولی ۲۰۲۳

منابع:

I) جمال صفری «مصدّق، نهضت ملی و رویدادهای تاریخ معاصر ایران»، جلد شانزدهم، انتشارات مصدّق- فاطمی، تیر ۱۳۹۹، صص ۱۰۲ -۹۹

II) جمال صفری «مصدّق، نهضت ملی و رویدادهای تاریخ معاصر ایران»، جلد سیزدهم، انتشارات مصدّق- فاطمی، تیر ۱۳۹۸، صص ۴۳ -۳۹

III) جمال صفری «مصدّق، نهضت ملی و رویدادهای تاریخ معاصر ایران»، جلد نوزدهم، انتشارات مصدّق- فاطمی، تیرماه ۱۴۰۰، صص ۲۱ -۲

IV) جمال صفری «مصدّق، نهضت ملی و رویدادهای تاریخ معاصر ایران» جلد سیزدهم، انتشارات مصدّق- فاطمی، تیر ۱۳۹۸، صص۱۳-۱۲

* توضیح:

* ابوالحسن بنی صدر، گفتگو با نشریه زیتون: یک بار دربارۀ حجاب [با آقای خمینی] بحث کردیم، همان وقت که می‌ گفتند، «یا روسری، یا توسری». در حضور مهندس بازرگان بود که به ایشان گفتم، مگر شما نبودید در فرانسه گفتید زنان در پوشش آزادند؟ گفت من در فرانسه از راه مصلحت حرف‌ هایی را زدم که الان لازم ببینم، عکس آن را می‌ گویم. من گفتم: «هاذا ماکیاول»! تازه ماکیاول هم نگفت که به این صراحت بزنید زیر حرفتان. گفت که یک جوری وانمود کنید که انگار من می‌ خواهم و دیگران گوش به حرف نمی‌ کنند و کار خودسرانه می‌ کنند (نشریه زیتون- ۲۸ تیر ۱۳۹۹).

* خمینی به پیمان‌ شکنی‌ هایش در پاریس چندین بار اقرار کرد: «برای این است که ما می خواهیم اسلام را پیاده کنیم. پس در این رابطه ممکن است من دیروز حرفی را زده باشم و امروز حرف دیگری را و فردا حرف دیگری را، این معنا ندارد که من بگویم چون دیروز حرفی زده‌ ام، باید روی همان حرف باقی بمانم که امروز می گویم» (خمینی «صحیفه امام خمینی»، جلد ۱۸- صفحه ۲۴۱).