از آنجا که یکی از مشکلات اصلی تحلیلهای سیاسی-اجتماعی بسیاری از صاحب نظران و ایرانیان ندانستن وقایع تاریخی و سیر تحول حوادث در کشور است در این مقاله سعی کردهام که لیستی از اتفاقات مهم در قرن بیستم را به صورت تیتروار بیان کنم. دانستن این حوادث و توالی آنها برای تحلیل سیاسی از وضعیت روز ایران حیاتی است.
• ۱۹۰۱ امضای قرارداد ۶۰ ساله بین دارسی و مظفرالدین شاه در ازای سهم ۱۶ درصدی در صورت کشف نفت.
• ۱۹۰۶ انقلاب مشروطه پیروز میشود.
• ۱۹۰۶ مرگ مظفرالدین شاه و به تخت رسیدن محمدشاه.
• ۱۹۰۷ انگلستان و روسیه بدون اطلاع ایران کشور را میان خود تقسیم میکنند.
• ۱۹۰۸ دارسی بعد از ۷ سال بالاخره در مسجد سلیمان نفت کشف میکند.
• ۱۹۰۸ آغاز استبداد صغیر. به توپ بستن مجلس توسط قزاقها به فرماندهی لیاخوف روسی و به دستور محمدعلی شاه و حمایت شیخ فضل الله نوری.
• ۱۹۰۹ فتح تهران توسط مشروطه خواهان بختیاری و گیلانی و مبارزات ستارخان و باقرخان در تبریز
• ۱۹۰۹ فرار محمدعلی شاه به روسیه و به تخت رسیدن احمدشاه. اعدام شیخ فضل الله نوری توسط جمعی از مشروطه خواهان.
• ۱۹۱۰ تاسیس ژاندامری توسط دولت سوئد. بدلیل عدم دخالت سوئد در ایران، ژاندارمری نیروی نظامی مستقلتری از قزاقها و پلیس جنوب که بازوهای نظامی روسیه و انگلستان بودند، به حساب میآمد.
• ۱۹۱۳ پیمان قسطنطنیه. پیمان مرزی میان ایران و عثمانی
• ۱۹۱۴-۱۹۱۷ جنگ جهانی اول. ایران با آنکه در جنگ شرکت نکرد توسط سه ارتش روسیه، عثمانی و انگلستان اشغال شد.
• ۱۹۱۷-۱۹۱۹ قحطی بزرگ. بین ۲ تا ۹ میلیون نفر ایرانی به خاطر احتکار گندم توسط ارتش انگلستان کشته شدند.
• ۱۹۱۵ قیام مردم تنگستان به رهبری رئیسعلی دلواری علیه نیروهای انگلستان.
• اکتبر ۱۹۱۷ در پی انقلاب کبیر در روسیه، ارتش این کشور ایران را ترک کرده و تمامی قراردادهای استعماری را به صورت یکجانبه باطل میکند.
• ۱۹۱۹ انگلستان که فرصت را مناسب یافته بود توسط وثوق الدوله قصد بر مستعمره کردن ایران به صورت قانونی داشت که طرح در مجلس تصویب نمیشود.
• ۱۹۲۰ قزاقها که در زمان ناصر الدین شاه در ۱۸۷۹ توسط روسیه تشکیل شده و در واقع بازوی نظامی روسیه به حساب میآمد توسط ژنرال آیرونساید انگلیسی بازسازی میشده و رضاخان توسط او به فرماندهی قوای قزوین منصوب میشود.
• ۱۹۲۰مصدق والی فارس شد.
• ۱۹۲۰سرکوب قیام محمد خیابانی توسط وثوق الدوله در آذربایجان
• ۱۹۲۱ اگرچه وثوق الدوله شکست خورد ولی اینبار انگلستان تلاش کرد با کودتای سیدضیا-رضاخان نقشه خود را عملی کند. کودتایی که با حمایت مستقیم سفارت انگلستان انجام شد. انگلستان که برای صدور نفت و حفاظت از منافع خود به امنیت نیاز داشت به رضاخان اجازه سرکوب جنبشها منطقه ایی و حتی عوامل خودش را نظیر شیخ خزعل را داد.
• ۱۹۲۱ دولت شوروی در قراردادی از امتیازهای دولت تزاری و بدهی مالی ایران صرف نظر کرد. طبق فصل ششم این قرارداد در صورت حمله یک کشور ثالث به ایران شوروی نیز میتواند در راستای منافع خود به خاک ایران لشکرکشی کند. این بند آشکارا نقض استقلال ایران بود. در پی این قرارداد شوروی دست از حمایت جنبش جنگل میکشد.
• ۱۹۲۱ رضاخان تحت عنوان سردارسپه وزیر جنگ میشود. او این مقام را علی رقم جابجایی قدرت بین ۵ نخست وزیر حفظ میکند.
• ۱۹۲۱ ادغام ژاندارمری و قزاق و تشکیل اداره کل امنیتی.
• ۱۹۲۱ سرکوب جنبش جنگل به رهبری میرزا کوچک خان توسط رضاخان سردار سپه
• ۱۹۲۱ سرکوب جنبش کلنل محمد تقی خان پسیان توسط حکومت قوام السلطنه
• ۱۹۲۳ رضاخان سردار سپه به نخست وزیری منصوب میشود.
• ۱۹۲۳ کشتار مردم لرستان به دست امیراحمدی و به دستور رضاخان
• ۱۹۲۴ ترور میرزاده عشقی شاعر منتقد رضاخان.
• ۱۹۲۴ سرکوب شیخ خزعل توسط رضاخان.
• ۱۹۲۵ رضاشاه با حمایت انگلستان و در یک مجلس دست نشانده به قدرت میرسد. او در طول زمامداری خود قانون مشروطه را پایمال کرده و به جای یک شاه مشروطه و دکوری به یک دیکتاتور سرکوبگر و اقتدارگرا که بالاتر از قانون بود تبدیل میشود. در پروسه به تخت رساندن او جمعی از سیاستمداران و روشنفکران از جمله محمد علی فروغی، علی اکبر داور، عبدالحسین تیمورتاش، سردار اسعد سوم و نصرتالدوله فیروز نقش برجسته ایی داشتند که همگی چندی بعد مورد غضب رضاشاه قرار گرفتند و بجز فروغی که خانه نشین شد، دیگران جانشان را از دست دادند.
• ۱۹۳۲ عهد نامه مرزی با ترکیه. طبق این عهدنامه قره سو که در برمبنای ترکمنچای متعلق به ایران بود ولی در دست روسیه باقی مانده بود به ترکیه واگذار میشود. حتی با وجود اینکه طبق قرارداد ۱۹۲۱ کل قراردادههای روسیه تزاری با ایران لغو شده بود. ترکیه همچنین کوه آرارات کوچک را که چندی پیش برای سرکوب دولت خودخوانده کردی آرارات تصرف کرده بود، به مالکیت خود دراورد. در عوض، ترکیه زمینهای قطور که طبق قرارداد ۱۹۱۳ بین ایران و عثمانی به ایران واگذار شده بود ولی در تملک ترکیه باقی مانده بود به ایران پس داد. ترکیه در ازاری آرارات دره بارژگه را به ایران تسلیم کرد. اهمیت استراتژیک منطقه قره سو و کوه آرارات کوچک بسیار حیاتی بود و همینک باعث اتصال ترکیه به جمهوری آذربایجان شده است. رضاخان در جواب ماموران ایرانی که مخالف این بخشش بودند گفت «اینها چه اهمیت دارد»
• ۱۹۳۲ لغو قرارداد دارسی با سوزاندن آن توسط رضاشاه در جلسه وزرا
• ۱۹۳۳ تیمورتاش وزیر دربار زندانی و سپس در زندان به دستور رضاشاه کشته میشود.
• ۱۹۳۳ قرارداد دارسی که بیش از نیمی از آن طی شده بود بعد از تهدید انگلستان به حمله نظامی توسط شخص رضاشاه به مدت ۶۰ سال دیگر تمدید میشود. طبق این قرارداد برای هر بشگه ۹. ۴ سنت دلار به ایران میدهند. در حالی که قیمت هر بشگه نفت در ۱۹۳۳، ۸۷ سنت بود و این رقم در ۱۹۵۱ که نفت ملی شد به ۲. ۵۳ دلار رسیده بود ولی سهم ایران همان ۹. ۴ سنت بود.
• ۱۳۳۴ سردار اسعد سوم، جعفر قلی خان وزیر جنگ، به دستور رضاشاه در زندان مسموم و کشته میشود.
• ۱۹۳۵ تغییر نام کشور از پرشیا به ایران.
• ۱۹۳۵ سفر رضاشاه به ترکیه و دیدار با آتاتورک.
• ۱۹۳۵ واقعه کشتار مردم در مسجد گوهرشاد در مشهد به دلیل اجبار مردان به برسر کردن کلاه شاپو.
• ۱۹۳۵ عزل محمد علی فروغی از نخست وزیری به دلیل نسبت فامیلی داشتن با اسدی متولی حرم امام رضا که مخالف اجباری کردن کلاه شاپو بود. در تفتیش منزل اسدی نامه ایی از فروغی پیدا شد که در آن بیتی از مولوی برای شرح وضعیت خودش در نقد رضاشاه آورده شده بود: در کف شیر نر خونخوارهای/غیر تسلیم و رضا کو چارهای؟
عزل او به خانه نشینی اجباری به دستور رضاشاه میانجامد. به دلیل پشتیبانی انگلستان از فروغی، رضاشاه نتوانست او را از بین ببرد.
• ۱۹۳۶ اجبار زنان ایرانی به کشف حجاب.
• ۱۹۳۷ خودکشی علی اکبر داور وزیر دادگستری بعد از مورد غضب رضاشاه قرار گرفتن
• ۱۹۳۷ زندانی کردن و قتل نصرتالدوله فیروز به دلیل مشکوک شدن رضاشاه به لو دادن اسناد زمین خواریاش به مطبوعات غربی.
• ۱۹۳۷ طبق پیمان سعدآباد بخشهایی از ایران به افغانستان و کل اروند رود به عراق که هر دو تحت قیمومیت انگلستان بودند، بخشیده شد. بخشهای مهمی از جمله کوه آرارات به ترکیه واگذار شد. البته همانطور که آمد ترکیه بخشی از قریه قطور که در واقع متعلق به ایران بود را باز پس داد.
• ۱۹۳۷ سید حسن مدرس در تبعید به دستور رضاشاه کشته میشود.
• ۱۹۳۸ قطار شمال جنوب افتتاح میشود. خط راهن نظامی که با مالیات چای و قند ایرانیها ساخته شد ولی از هیچ شهر بزرگی عبور نمیکرد. در زمان تصویب طرح، مصدق معتقد به کشیدن خط راهن شرق به غرب بود. طرحهای دیگری مانند عبور از شهرهای خرم آباد، بروجرد، همدان، کرمانشاه و سلطان آباد و تهران هم مطرح بود. ولی در نهایت همچنان که مصدق پیش بینی کرده بود، از انجا که ایده اصلی راهن شمال جنوب نظامی بود، سریع ترین راه از دل کوههای لرستان انتخاب شد.
• ۱۹۳۹ کشته شدن فرخی یزدی در زندان به دستور رضاشاه.
• ۱۹۳۹ کشته شدن کیخسرو شاهرخ، نماینده زرتشتیان و موسس شبکه تلفن سراسری به دلیل بدگویی پسرش از رضاشاه در رادیو آلمان
• ۱۹۳۹ -۱۹۴۵ جنگ جهانی دوم. با اینکه ایران در این جنگ بی طرف بود توسط متفقین اشغال میشود.
• ۱۹۴۱ کشته شدن تقی ارانی از روشنفکران مارکسیست در زندان در سن ۳۷ سالگی.
• ۱۹۴۱ متفقین از طریق خط راهن ایران که به پل پیروزی معرف بود با ارسال مهمات و مایحتاج به شوروی سرنوشت جنگ دوم جهانی را تعیین کرده و زمینه شکست آلمان هیتلری را فراهم میکنند.
• سپتامبر ۱۹۴۱ رضاشاه به علت حمایت ضمنی از آلمان نازی توسط انگلستان از کشور اخراج شد. ارتش نوین او که همه ساله بودجه ۴۰ درصدی داشت، تقریبا بدون مقاومت تسلیم قوای شوروی و انگلستان شده. خودش از ترس به قم و سپس اصفهان میگریزد. از آنجا بعد از وادار کردن او به تسلیم جواهرات سلطنتی توسط قوای انگلستان به بندر عباس و سپس بدون آنکه مقصد را بداند ابتدا به سواحل هند و در نهایت به جزیره موریس تبعید میشود. او در ۱۹۴۴ در ژوهانسبورگ از دنیا میرود.
• ۱۹۴۱ انگلیسیها پیشنهاد بازگشت قاجار و یا تشکیل یک جمهوری را میدهند ولی با مخالفت محمد علی فروغی، محمدرضاشاه به تخت نشست.
• ۱۹۴۲-۱۹۴۳ قحطی ایران. استفاده گسترده از راهن و کامیونهای ایران توسط ارتش متفقین مانع پخش مواد غذایی در کشور میشود از سوی دیگر ارسال گندم به خط مقدم ارتش سرخ و ناکارامدی دولت به کشته شدن ۴ میلیون نفر طبق محاسبات مجد میانجامد. قیمت مواد غذایی در حالی که نایاب بود نسبت به ۱۹۳۹، ۵۵۵٪ افزایش مییابد.
• ۱۹۴۳ تشکیل کنفرانس تهران با حضور چرچیل، روزولت و استالین.
• ۱۹۴۵-۱۹۴۶تشکیل دولت خودمختار کردستان در مهاباد قاضی محمد و دولت خودمختار آذربایجان در تبریز توسط جعفر پیشه وری که تحت حمایت شوروی بودند. گمان عمومی بر این است که در پی مذاکرات قوام با استالین در ازای واگذاری امتیاز نفت شمال، شوروی دست از حمایت از پیشه وری بر میدارد. ولی اصل ماجرا به تهدید شوروی توسط امریکا به جنگ برمی گردد.
• ۱۹۵۱ صنعت نفت ایران توسط دولت مصدق ملی شده و قرارداد دارسی باطل میشود.
• ۱۹۵۱ تحریم نفتی ایران توسط غرب. با وجود تحریمها اقتصاد ایران رو به شکوفایی بود و غرب قادر به شکست اقتصادی مصدق نبود.
• ۱۹۵۲ قیام سی تیر و کشته شدن تعداد زیادی از معترضان در پی استعفای مصدق، به نخست وزیری رسیدن قوام السلطنه. در پی تظاهرات مردم، مصدق دوباره به نخست وزیری میرسد.
• ۱۹۵۲ قطع رابطه ایران و انگلستان توسط دولت مصدق. حسین فاطمی وزیر خارجه او بود.
• ۱۹۵۳ کودتای امریکا، انگلستان، دربار و روحانیت علیه جنبش دموکراسی خواهی در ایران. شاه در هماهنگی با سیا و سایرین از کشور خارج شد تا بعد از کودتا بازگردد.
• ۱۹۵۳ شانزدهم آذر. در پی بازدید نیکسون، معاون آیزنهاور رئیس جمهور امریکا، از تهران، دانشجویان دانشگاه تهران در پی کودتا اعتراض میکنند. با حمله نیروهای امنیتی سه دانشجو به ضرب گلوله کشته میشوند.
• ۱۹۵۴ حسین فاطمی وزیر خارجه مصدق که پیشنهاد دهنده ملی شدن نفت بود و سفارت انگلستان را بست، به دستور شاه و انگلستان اعدام میشود.
• ۱۹۵۴در یک کنسرسیوم قرارداد ۵۰-۵۰ بین دولت ایران و ۷ غول نفتی جهان امضا میشود. حق تصمیم گیری به صورت واقعی خارج از اراده دولت ایران قرار میگیرد.
• ۱۹۵۶ مصدق بعد از سه سال تحمل زندان به حصر میرود. او در سال ۱۹۶۷ بعد از ۱۴ سال در حصر خانگی از دنیا میرود.
ایران به کجا میرود؟ اکبر کرمی