شاید، با توجه به فضای حاکم آن ایام، بازرگان می‌پنداشته روحانی بودن لزوما به معنای ضد مصدقی بودن است!

پس از آن بازرگان شمّه ای از زندگی نامه حسین مکی گفت. توضیح داد او یک ژاندارم ساده بوده ولی پس از شهریور بیست روزنامه‌نگار شد و در مطبوعات مطالب مختلفی در باره دوران دیکتاتوری رضاشاه نوشت و چون آن زمان جامعه تشنه شنیدن و خواندن چنین مطالبی بود، نوشته‌های روزنامه‌ای مکی با استقبال مواجه شد (همان نوشته‌ها بعدتر دستمایه «تاریخ بیست ساله ایران» شد که به هشت جلد رسید). هرچند مقالات و مطالب مکی سطحی بودند با این حال این مقالات موجب شهرت و محبوبیت مکی شد. در تداوم این فضا بود که نهضت ملی نفت پیش آمد و مکی نیز به جمع ملیون پیوست و در جمع حامیان مصدق قرار گرفت و در جریان خلع ید نیز در آبادان فعال بود. در آن دوران مکی عنوان «سرباز وطن» پیدا کرده بود. اما مکی در نیمه راه به دشمنان نهضت ملی و مصدق پیوست. در ادامه بازرگان نتیجه گرفت که: من نقاط مثبت و خدمات حسین مکی را نادیده نمی‌گیرم و او را هم به وابستگی به جایی متهم نمی‌کنم اما به گمانم او که یک فرد ساده و ساده‌اندیش بود و وقتی عنوان «سرباز وطن» هم پیدا کرد، دچار توهم و غرور شد و به بیراهه رفت.

این اولین برخورد و آشنایی من با بازرگان بود. سخنان متین و منصفانه او در باره فردی که در جناح مقابل او قرار داشت، برایم بسیار جذاب و آموزنده بود. به ویژه که مکی در همان کتاب خلع ید بارها از بازرگان انتقاد کرده بود. در آن ایام فضا چنان آلوده به حب و بغض بود که سخنی منصفانه و از موضع اعتدال و انصاف کمتر شنیده می‌شد.

مدتی پس از آن با مهندس عزت‌الله سحابی آشنا شدم. داستان خلع ید و گفتگو با مهندس بازرگان را برای ایشان نقل کردم. در جریان این گفتگو دریافتم که مکی هنوز زنده است. اظهار تمایل کردم او را ببینم. سحابی قول داد شماره‌اش را پیدا کند و من بعد به وعده‌اش وفا کرد. از طریق تلفن با منزل مکی تماس گرفتم. خودم را معرفی کردم. طبعا او مرا نمی‌شناخت ولی وقتی گفتم نماینده مجلس‌ام به اصطلاح گرم گرفت. اظهار علاقه کردم که می‌خواهم شما را ببینم. پذیرفت. عصری به دیدنش رفتم. خانه‌اش در حوالی میدان شاپور (احتمالا خیابان فرهنگ) بود. یک خانه قدیمی با چینش قدیمی. به گرمی استقبال کرد.

به ایشان گفتم کتاب شمار را خوانده‌ام و می‌خواهم در باره نهضت ملی و مسائل مصدق و کاشانی مطالبی بدانم. با این که موضع خاصی را اعلام نکرده بودم ولی از سخنانش چنین استنباط می‌شد که او هم، احتمالا به دلیل روحانی بودنم، تصور می‌کرده است که من لابد طرفدار کاشانی و مخالف مصدق هستم. کلی حرف زد. هرچه بیشتر حرف می‌زد دیدگاه بازرگان را بیشتر تصدیق می‌کردم که او به مراتب کمتر از شهرتش می‌نماید. اکنون به یاد نمی‌آورم که دقیقا چه‌ها گفته شد ولی اجمالا بیشتر خاطره‌گویی بود و هرچند خیلی شفاف نمی‌گفت ولی جهت‌گیری‌های او حمایت از کاشانی و در نقد مصدق و مصدقی‌ها بود.

از جمله مطالبی که در ارتباط با وقایع آن دوران گفت، حمایتش از کودتای ۲۸ مرداد و ارتباط نزدیک با فضل‌الله زاهدی (نخست‌وزیر کودتا) بوده است. یکی از خاطراتش در این ارتباط، که به دلیل اهمیتش دقیق به خاطر دارم، این بود که نقل کرد: مدتی پس از مرداد ۳۲، نیمه‌شبی زاهدی نخست‌وزیر از طریق تلفن با من تماس گرفت و خبر داد که عشایر شورش کرده‌اند، می‌خواهم برای فرونشاندن شورش، به ما کمک کنید. پذیرفتم و گفتم: باشد، اما دو چیز در اختیار من بگذارید؛ یکی مبلغی پول و دیگر یک هلیکوپتر؛ زاهدی قبول کرد. بعد مکی با لحنی افتخارآمیز افزود: من هم رفتم و شورش عشایر را خواباندم.

بیفزایم ارتباط من با مرحوم حسین مکی مدتی تلفنی ادامه یافت. یک بار هم ایشان البته به عنوان بازدید به منزلم آمد. در این دیدارها و گفتگوها عمدتا ایشان حرف می‌زد و من معمولا پرسش‌کننده و شنونده بودم. برای من مهم بود که حرف‌های چنان شخصی با چنان سابقه و تجربه‌ای را بیشتر بشنوم و بدانم.

حال که آشنایی و ارتباط با مکی مطرح است، بهتر است خاطره‌ای دیگر از ایشان نقل کنم که شاید مفید باشد. یک‌بار مکی از من خواست که از آقای شیخ صادق خلخالی، که او هم نماینده مجلس بود، بخواهم به این پرسش دهد که در هنگام مراجعه به آرامگاه رضا شاه برای تخریب، آیا پیکر شاه پهلوی در آنجا بوده یا نه؟ مکی توصیه کرد که از خلخالی بخواهم پاسخ را به طور مکتوب اعلام کند.

منتظر بودم در فرصت مناسبی با خلخالی صحبت کنم. در فرصتی از پله‌های زیر زمین مجلس بالا می‌آمدم که دیدم خلخالی به طرف پایین می‌رود. وقتی کنار هم قرار گرفتیم، پیام حسین مکی را با او اعلام کردم. فورا پذیرفت. از من کاغذ و قلم خواست. در اختیارش گذاشتم. کاغذ را روی نرده (فکر می‌کنم آهنی) گذاشت و بدون کمترین فکری و تأملی مطلبی نوشت. جزئیانش را به یاد نمی‌آورم ولی اجمالا اول کلی بدو بیراه به رضا شاه گفت و او را با القابی نواخت و در نهایت نوشت که: هنگام تخریب آرامگاه رضا شاه، پیکری در آن قرار نداشت.

انتشار خبری مبنی بر یافتن پیکری در حوالی ابن بابویه [چند سال پیش] روشن کرد که پاسخ او احتمالا درست بوده و خاندان پهلوی (احتمالا) برای حراست از کالبد پهلوی اول از همان آغاز او در خارج از محدوده آرامگاه رسمی و اعلام شده دفن کرده بودند.

من هم متن مکتوب پاسخ خلخالی را در اختیار مکی قرار دادم. مکی نیز متن دستخط خلخالی را عینا در پایان جلد هشتم کتاب «تاریخ بیست ساله ایران» خود منتشر کرد. وی در همانجا نیز از واسطه این اقدام یعنی من نام برده است.