۱
سوسیال دموکراسی در میهنمان بی ریشه نبوده و نیست، پیشینه و تاریخی پُر فراز و نشیب و درس آموز دارد. شوربختانه پژوهشگران و مورخان منصف و مستقل، و اهل سیاست و فرهنگ به این پدیدۀ راهنما و راه گشا برای زندگی‌ای درخور کرامت انسانی عنایت و توجه ضرور نکرده‌اند. نه فقط در حوزه اندیشه، نظر، سیاست، فرهنگ و عمل حتی به ویژگی‌های بسیاری از شخصیت‌های تاثیر گذاری که افکار و منش و روش سوسیال دموکراتیک داشتند پرداخته نشده است.
یکی از این شخصیت‌ها شیخ محمد خیابانی ست، شخصیتی که "ایجاد یک تحول اساسی در سیستم حکومت ایران و احیای آزادی را گام نخست برای ایجاد تحولات در ایران و بیرون راندن نیروهای خارجی می‌دانست و تلاش‌اش را برپایه یک نهضت فکری و اعتقادی که اعتلای کشور ایران بر اساس اصول دموکراسی باشد، پی ریزی می‌کرد، شخصیتی که راه رسیدن به پیروزی را در بسط آگاهی‌ها و انقلاب فکری می‌دانست. " "جنبش خیابانی گرچه محدود به آذربایجان بود، اما قصد جدایی طلبی نداشت بلکه بازتابی از جنبش مشروطه خواهان بود که اهدافی میهن پرستانه داشت". هدف‌ها و مؤلفه‌های قیام خیابانی" اجرای قانون مشروطه، آزادیخواهی، استقلال ایران، تحقق حاکمیت مردم و حفظ یکپارچگی ایران" بودند.
۲
انقلاب مشروطه با اینکه ناکام ماند اما تاثیر گذاری سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آن تا به امروز، غیر قابل انکار و کتمان است.
" در این انقلاب سه مفهوم متفاوت از دموکراسی تکوین یافته بود:
۱- دموکراسی پارلمانی به سبک اروپایی، که در مجلس شورای ملی و قانون اساسی تجلی یافت. (۱۹۰۵ - ۱۳۲۴ ه. ق)
۲- مجموعه‌ای از تمایل‌های سوسیال دموکراتیک که عمدتا" ملهم از جمعیت‌های سوسیال دموکراتیک تزاری بود.
۳- انواع مظاهر دموکراسی رادیکال در شوراها و جمعیت‌های رادیکالی دیده می‌شد که بعضی از آنها خود را انجمن می‌نامیدند. "
پس لرزه‌های این انقلاب خیزش‌ها یا قیام هایی در بخش هایی از میهنمان بود که یک نمونه‌اش "قیام خیابانی" به رهبری شیخ محمد خیابانی با تمایل و باور سوسیال دموکراتیک بود.
شیخ محمد خیابانی (۱۲۵۹ خامنه - ۱۲۹۹ تبریز)، از فعالان سیاسی در دوره انقلاب مشروطه بود. وی در سی سالگی به عنوان نماینده مردم تبریز راهی دوره دوم مجلس شورای ملی شد. او به نمایندگی مجلس چهارم نیز انتخاب شد ولی نتوانست در آن مجلس شرکت کند. اولین حرکت سیاسی پُر سر و صدای خیابانی، مخالفت با اولتیماتوم روسیه در مجلس دوم بود. خیابانی در ابتدا در مجلس بی‌طرف بود، اما بعد از اولتیماتوم روسیه به صف مخالفان پیوست و به عضویت حزب دموکرات ایران (فرقه عامیون) پیوست. حزب دموکرات (فرقه عامیون) را عده‌ای از بازماندگان مجلس دوم تاسیس کردند. این حزب سوسیال دموکرات بود و در برابر حزب اعتدالیون که مشی محافظه‌کار داشت قرار گرفت. خیابانی بعد از دورهٔ دوم و در حین جنگ جهانی اول به تبریز رفت و "قیام خیابانی" را که عمر شش ماهه داشت سامان داد.
خیابانی یک روحانی آزادیخواه بود. وی پس از تحصیل فقه و اصول تا نزدیک مرحله اجتهاد، هیئت و نجوم را آموخت. مدتی نیز حکمت و طبیعیات و تاریخ و ادبیات تحصیل کرد. زندگی محمد خیابانی با تأسیس انجمن ایالتی در تبریز، وارد مرحله تازه‌ای شد.
وضعیت بحرانی و نابسامان سیاسی و اجتماعی، دخالت‌های دولت‌های روس و انگلیس، ضعف حکومت مرکزی و تشکیل دولت‌های متعدد با عمر کوتاه، تصویب قرارداد ۱۹۱۹ وثوق الدوله و کشتار قوای روس در تبریز و موضوع اولتیماتوم روس به ایران، اعلام انحلال حزب دموکرات آذربایجان توسط وثوق الدوله در حالیکه ۶ نماینده از طرف این حزب توانسته بودند به مجلس ملی راه یابند، از عوامل بروز جنبش یا " قیام خیابانی" شدند.
قیام خیابانی سرکوب شد و در روز ۲۲ شهریور ۱۲۹۹ قوای قزاق با هماهنگی قبلی و با دستور مخبرالسلطنه و به فرماندهی سرتیپ هاشمی به ساختمان مقر قیام حمله کردند. روز بعد مهاجمان خیابانی به قتل رساندند.
در رابطه با شکست سریع قیام خیابانی عوامل متعددی مطرح کرده‌اند از جمله ناتوانی در بسیج مردم بود. " او که با سخنرانیهای خود سعی در دادن آگاهی و روشن نمودن افکار مردم داشت، از تجهیز و مسلح نمودن توده‌ها غافل ماند. عدم توانایی در کنترل نیروی قزاق، در اختیار نداشتن منابع مالی کافی، عدم تشکیل نیروی ثابتی از فدائیان مسلح، عدم وجود تشکیلات منسجم و تصمیم‌گیری‌های فردی و عدم توانایی در وحدت نیروهای سیاسی از دیگر عوامل شکست این قیام بودند. "
در روزهای پایانی حیات این قیام بیانیه‌ای از سوی "حزب" صادرشد که خواست‌های اساسی این حزب را نیز اعلام می‌کرد:
" آزادیخواهان تبریز بواسطه تمایلات ارتجاعی که در یک سلسله از اقدامات ضد مشروطیت حکومات محلی تجلی نموده‌است، به هیجان آمده و با قصد اعتراض و پرتست شدید و متین، قیام نموده‌اند. آزادیخواهان تبریز اعلام می‌کنند که تمامت پروگرام آنان عبارت است از تحصیل یک اطمینان تام و کامل از این حیث که مأمورین حکومت، رژیم آزادانه مملکت را محترم و قوانین اساسیه را به‌طور صادقانه مرعی و مجرا دارند. آزادیخواهان مصمم هستند نظم و آسایش را بهر وسیله برقرار دارند. پروگرام آزادیخواهان دو چیز است اول برقراری آسایش عموم و دوم از قوه به فعل آوردن رژیم مشروطیت. "
۳
فرازهائی از اندیشگی، گفتار و کردار شیخ محمد خیابانی:
- " ما آزادیخواهان یک آرزو و عقیده داریم، ما همه می‌گوییم مشروطیت حقیقی در مملکت حکمرانی کند، نفوذهای شخصی و امتیازات ملغی و منسوخ گردد، حاکمیت ملت واقعیت داشته باشد ـ یعنی بر اساس حاکمیت ملت تکیه و استناد نماید ـ ما می‌گوییم عدالت، مساوات و آزادی باشد. "
- آزادی مایه یگانگی و برادری است.
- آزادی با امنیت توأم است.
- ما می‌خواهیم اسباب زندگی آزاد و مستقل و دموکراسی ایران را فراهم بیاوریم.
- بیایید‌ای آزادی خواهان که عهد و میثاق بسته‌اید که بمیرید یا ایران را آزاد کنید... قول و شرف خودتان را تکرار نمایید: که ایران را به یک آزادی واقعی و حقیقی نائل خواهید ساخت.
- ما ضد حکومت ارتجاعی و استبدادی قیام کرده‌ایم و نه ضد قرن و زمان خود.
- ما می‌خواهیم در ایران یک نوع حکومت دموکراتیک تاَسیس نماییم که عملاً حاکمیت ملت راشامل گردد.
- هدف قیام ما عظمت ایران است و آذربایجان جزء لاینفک ایران وایران جزء لایتجزای آذربایجان می‌باشد.
- چون حکومت و دولت مولود ملت است، پس از روی عقل و منطق باید اراده ملت حاکم باشد نه نظریه اشخاص معدود.
- مرام ما حق و عدالت است. اعتماد به نفس یک شرط موفقیت است کاری که برعهده خود گرفته‌ایم خیلی عظیم است و می‌دانیم با اشکالات زیادی روبرو خواهیم شد ولی ما حق داریم ـ دعوی ما مستند برحق و عدالت و عقل و منطق است. مرام ما معقول و معتدل است و عزم ما متین و تزلزل ناپذیر است.
- تاکنون قیام‌های ایرانیان سطحی و ظاهری بوده بنابراین هنوز نتوانسته‌ایم یک اصلاحات مهمی در زندگانی اجتماعی و سیاسی خودمان به عمل آوریم. ما می‌خواهیم جماعت پس از این دانسته و فهمیده به تحصیل آزادی اقدام نماید و برای وصول بدین مقصود لازم است افکار جماعت را تنویر نماییم.
ـ هرکس باید در فراخور توانایی و دانایی خودش در امور اجتماعیه و عمومیه شرکت جوید
- دو نوع نظم داریم، نظم اجباری و نظم اختیاری. نظم اختیاری همان دیسیپلین مشترک مورد قبول جنبش بود: «ما می‌خواهیم به آن دموکراسی ایران به آن دیسیپلین اختیاری و مدنی که یکی از عوامل مدنیت است آشنا گشته و به آزادی حقیقی و عملی نایل گردد.
- انقلاب یعنی نوآوری! نوآوری در اندیشه، نوآوری در کار کردهای اجتماعی، و حتی عادات فردی.
- به بهای خون جوانان، مشروطه گرفتیم، رفتیم یک مجلس ملی تأسیس کنیم و آوردیم اشخاصی را که می‌بایست در یک سنا بنشینند، ما در آن مجلس، نمایندگان ملت (را) نشاندیم... در نتیجه این اشتباه، جوانان مملکت، و انقلابی که برپا کرده بودند، محکوم قوانین کهنه پرستان شدند...
- در مسلک ما، ایران مال ایرانیان است یعنی ایران دموکراتیک مال دموکراسی ایران است.
- امنیت و آسایش می‌خواهید؟ بسیار خوب! ولی باید امنیت و آسایش همه طبقات ملت را منظور دارید. ممکن نیست برای تأمین منفعت یک صنف معین، بقیه صنوف دموکراسی را دچار سختی و عسرت معاش و تنگدستی نمود.
. - در مسلک ما، ایران مال ایرانیان است. ایران دمکراتیک، مال دموکراسی ایران است
- ایران باید بالاستقلال اسباب تجدد و ترقی خود را فراهم آورد و به زودی هر چه سریعتر همرنگ و هممسلک ملل متمدنۀ عالم شود. این شعار ماست و ما به نام ایرانیت بهترین عقاید و مسلک ملل جدیدۀ دنیا را أخذ و تمثیل خواهیم نمود.
- یک نادان در یک لحظه ممکن نیست دانا شود. همچنین یک دمکراسی که سال‌ها در تحت فشار ظلم و استبداد زندگی کرده است نمیتواند در یک روز خویشتن را از اثرات مشئومۀ زندگی سابق خود نجات دهد... حکما گفته‌اند تمدن اساسش عبارت از این است که عنعنات به تدریج محو گشته دستورهای تازه به تازه جانشین آنها شود... ما می‌خواهیم زنجیرهای جهل و نادانیِ دست و پای خودمان را باز کنیم.
*******
آزادی و عدالت اجتماعی - آزادی و عدالت اجتماعی (azadivaedalat.com)
منابع و برای مطالعه بیشتر:
ژانت آفاری،انقلاب مشروطه ایران در بوتۀ آزمئن تئوریک انقلاب ها، نگین، شماره سوم، فروردین و اردیبهشت 1377
آبراهامیان، یرواند، (۱۳۷۷)، ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گلمحمدی و محمدابراهیم فتاحی، تهران: نی، ۱۳۷۷، ص ۱۴۱
قیام شیخ محمد خیابانی. نوشته علی آذری با مقدمه سعید نفیسی. انشارات صفی علیشاه، ۱۳۲۹، تهران
قیام شیخ محمد خیابانی. موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی.
مکی، حسین (۱۳۵۸). تاریخ بیست ساله ایران جلد اول. امیرکبیر.
غلامرضا درکتانیان. «عوامل شکست و آسیب‌شناسی قیام شیخ محمد خیابانی در تبریز». پرتال جامع علوم انسانی.
کسروی، احمد (۱۳۷۸). قیام شیخ محمد خیابانی. ترجمهٔ مقدمه محمدعلی همایون کاتوزیان. تهران: نشر مرکز. ص. ۶۷
مذاکرات جلسه ۲۴ دوره چهارم مجلس شورای ملی پانزدهم سنبله ۱۳۰۰
بادامچی، حاج محمد (۱۳۰۴). شرح حال و اقدامات شیخ محمد خیابانی.
مجتهدی، مهدی. رجال آذربایجان در عهد مشروطیت. به کوشش غلامرضا طباطبائی مجد. تهران: انتشارات زرین
- آذری، علی، قیام شیخ محمد خیابانی در تبریز، تهران: صفی علیشاه.، ۱۳۶۲، ص ۲۵۹
مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، تهران: زواره، ۱۳۷۷، ص ۳/۱۲۹
هدایت، مهدی قلی، خاطرات و خطرات، تهران: زوار.، ۱۳۷۵، ص ۳۱۷
الگار، حامد، نیروهای مذهبی در ایران قرن بیستم، ترجمه عباس مخبر، تهران: طرح نو، ۱۳۷۵، ص ۲۷۶
فرزاد (عباس زاده)، حسین، نطق های شیخ محمد خیابانی، تهران: بینا.، ۱۳۲۳، ص ۲۶
خسروشاهی، سیدهادی، (۱۳۹۰)، نهضت آزادیستان و شهید شیخمحمد خیابانی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی،۰۹۳۱، ص ۲۱؛
پورمؤذن، منصور، «شیخ محمد خیابانی؛ روح بیدار و حماسه خروشان آذربایجان»، فصلنامه ۱۵ خرداد، دوره سوم، شماره ۱۴، ۱۳۸۶، ص ۱۸۹
دایرۀ المعارف تشیع، تهران: نشر شهید محبی، ۱۳۷۸، ص ۳۴۷
متولی، عبدالله، نگرشی بر شاخصه های فکری- اجرایی میرزاکوچکخان و شیخ محمد خیابانی، در «نشریه تاریخ: تاریخ اسلام و ایران»، شماره ۴، ۱۳۸۸، ص ۱۰۲
عباسی، محمد، تاریخ انقلاب ایران، مشتمل بر نهضت مشروطیت، شورش جنگل، قیام خیابانی، انقلاب خراسان، قیام لاهوتی در آذربایجان و پیدایش جمهوری اسلامی ایران، تهران: شرق، ۱۳۵۸، ص ۲۶۲
رئیس نیا، رحیم، ناهید، عبدالحسین، دو مبارز جنبش مشروطه: ستارخان، شیخمحمد خیابانی، تهران: آگاه، ۱۳۵۵، ص ۲۰۳
کسروی، احمد، تاریخ هجده ساله آذربایجان، تهران: امیرکبیر، ۱۳۷۱، ص ۲۹؛ قیامی، ۱۳۴۹، ص ۸۰
ترکمان، محمد، مدرس در پنج دوره تقنینیه مجلس شورای ملی، جلد اول، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۲، ص ۱/۱۹۵؛
مکی، حسین، تاریخ بیست ساله ایران، جلد سوم، تهران: علمی، ۱۳۷۴، ص ۳/۱۶۷-۱۶۸
باستانی پاریزی، محمدابراهیم، تلاش آزادی (محیط سیاسی و زندگانی مشیرالدوله پیرنیا)، تهران: علمی ۱۳۴۷، صص ۲۵۲- ۲۵۳
سپهر، احمدعلی، «قرارداد وثوق- کرزن»، سالنامه دنیا، سال بیست و دوم، ۱۳۴۵، صص ۴۱۶-۴۱۷
نعمت پور، محمد، سالاریان، عنایت، تحلیل محتوای نطقها و سخنرانیهای شیخ محمد خیابانی، در «پژوهشهای علوم انسانی»، شماره ۲۰، ۱۳۹۲، ص ۸۳ Dailami,1992، ص ۵۲
کاتوزیان، همایون، مبارزه با قرارداد ۱۹۱۹ ایران و انگلیس، در «نشریه علوم سیاسی: اطلاعات سیاسی و اقتصادی»، شماره ۱۳۷و ۱۳۸، ۱۳۷۷، ص ۳۵
متولی، عبدالله، بررسی تطبیقی دو نهضت جنگل و خیابانی، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۳، ص ۷۸ Keddie,1978، ص ۳۱۳
رجبی، محمدحسن، علمای مجاهد، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۲، ص ۲۰۲
فخرایی، ابراهیم، سردار جنگل، تهران: جاویدان، ۱۳۴۸، ص ۳۷۱
حکیمی، محمد رضا، بیدارگران اقالیم قبله، دفتر نشر فرهنگ اسلامی: بیجا، ۱۳۷۸، ص ۱۶۴
صادقی نیا، حمدالله، «آذربایجان از منظر ناسیونالیسم ایرانی»، پژوهشهای تاریخی، دانشگاه اصفهان، شماره ۲، ۱۳۸۸، ص ۹۱
بهرامی، عبدالله، خاطرات عبدالله بهرامی از آخر سلطنت ناصرالدین شاه تا اول کودتا، تهران: علمی، بیتا، ص ۱۴۲
خیابانی، بهرام، مجموعه نطقهای شیخ محمد خیابانی، تهران: احسان، ۱۳۵۷، ص ۸۹
کریمی، بهنام، اندیشه قیام شیخ محمد خیابانی، در «گنجینه اسناد»، شماره ۵۱ و ۵۲، ، ۱۳۸۲، صص ۵۹-۶۰
شیخ محمد خیابانی، ویکی پدیا فارسی، دانشنامه آزاد
آیا تعیین حداقل دستمزد لازم است؟ احد قربانی دهناری
۱۴۰۰ سال و ۷۰ سال، حسین لاجوردی
