خورشید شعیری - رادیو زمانه
فروش نفت ایران در روزهای گذشته با وجود تحریم‌های بین‌المللی افزایش داشته است. به‌نظر می‌رسد ایالات متحده آمریکا در قالب بخش پنهانی توافق با تهران فعلاً از سختگیری در خصوص تحریم‌های نفتی چشم‌پوشی کرده است. اما این وضعیت تا چه زمانی تداوم پیدا خواهد کرد؟
روایت‌های رسمی نشان می‌دهد فروش نفت ایران در ماه‌های اخیر رونق بیشتری داشته است. منابع مختلف اقتصادی در روزهای گذشته از افزایش فروش نفت ایران خبر داده‌اند. یکی از آن‌ها «تانکر ترکرز» است که اعلام کرده فروش نفت ایران در ماه آگوست به ۲,۲ میلیون بشکه در روز رسیده است. این شرکت که با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای حرکت نفت‌کش‌ها را رصد می‌کند و داده‌های مربوط به محموله‌های نفتی را به دولت‌ها، شرکت‌های بیمه و سایر مؤسسات ارائه می‌کند، صادرات نفت ایران را افزایشی اعلام کرده و می‌گوید تصاویر ماهواره‌ای موج جدیدی از جریان صادرات نفت ایران را نشان می‌دهند.
تانکر ترکرز تخمین زده است که ایران در ۲۰ روز اول آگوست ۲,۲ میلیون بشکه در روز نفت خام و میعانات گازی صادر کرده است. در صورتی این آمار برای روزهای بعد هم حفظ شود صادرات نفت ایران در ماه‌های پیش‌رو بسیار بیشتر از ماه‌های دیگر حتی بالاتر از آن چیزی است که سایر شرکت‌های تحلیلی کشتی‌رانی نفت می‌گویند.
نفت‌کش‌هایی که نفت ایران را صادر می‌کنند برای گریز از تحریم‌ها به‌طور معمول فرستنده‌های خود را خاموش می‌کنند. در چنین شرایطی که نظارت بر جریان صادرات نفت ایران بسیار سخت است رصد داده‌های ماهواری توسط تانکر ترکرز داده‌های قابل توجهی را در اختیار ناظران قرار داده است. تانکر ترکرز تنها موسسه‌ای نیست که از افزایش صادرات نفت ایران خبر داده است؛ دو ماه پیش نیز آژانس بین‌المللی انرژی تولید نفت ایران در ماه مه را ۲,۸۷ میلیون بشکه در روز اعلام کرد.
تقاضای جهانی نفت
صادرات نفت ایران در شرایطی افزایش یافته که عربستان و روسیه تولید خود را محدود می‌کنند و قیمت جهانی نفت خام به ۸۰ دلار در هر بشکه رسیده است. هم‌زمان با کاهش تولید غول‌های نفتی، تقاضای موثری به دلیل افزایش سفرهای هوایی تابستانی، افزایش استفاده از نفت در تولید برق، رشد تقاضای نفت چین در بازارهای جهانی شکل گرفته است.
تحلیلگران شرکت مالی چندملیتی «جی‌پی مورگان» مستقر در نیویورک، معتقدند یکی از عوامل موثر بر قیمت نفت در بازار جهانی «ائتلاف گسترده‌تری است که عرضه نفت توسط اعضای خارج از اوپک پلاس را افزایش داده است».
در شرایطی که ایالات متحده برای کنترل نرخ تورم به قیمت‌های پایین‌تر نفت احتیاج دارد به نظر می‌رسد دست کشورهایی مانند ایران برای صادرات بیشتر باز گذاشته شده است. در ماه‌های گذشته نرخ‌های بهره بالا فشار زیادی بر اقتصاد جهانی وارد کرده است. به همین دلیل هرگونه افزایش قیمت نفت برای اقتصادهای بزرگ آزاردهنده خواهد بود.
تحلیلگران نفت نیز چراغ سبز آمریکا به ایران را با انگیزه «تعادل بخشی به بازار نفت» پیگیری می‌کنند. بر اساس همین منطق، جی‌پی مورگان انتظارات خود را در مورد تولید نفت در ونزوئلا، نیجریه و ایران تقریباً ۶۰۰ هزار بشکه در روز از ماه نوامبر افزایش داده است.
دیپلماسی در سایه
اگرچه افزایش فروش نفت ایران در ظاهر به ضرر سیاست‌های تحریمی ایالات متحده است، اما بسیاری از تحلیلگران تحولات نفتی اخیر را با مذاکرات پنهان ایران و آمریکا مرتبط می‌دانند. با وجود این گمانه‌زنی‌ها تحریم‌ها علیه ایران همچنان به‌طور رسمی وجود دارد. صادرات نفت روسیه با ۷۸۰ هزار بشکه کاهش به ۳,۱ میلیون بشکه در روز رسیده است. صادرات نفت عربستان نیز در ماه مِه نسبت به مدت مشابه سال گذشته تقریبا ۴۰ درصد کاهش یافته است.
در این شرایط افزایش فروش نفت ایران می‌تواند بخشی از کاهش عرضه توسط عربستان، روسیه و سایر کشورهای عضو اوپک پلاس را خنثی کند و در نتیجه با سیاست‌های انقباضی فدرال رزرو در ایالات متحده مطابقت بیشتری دارد.
ایران و آمریکا ماه‌هاست که به وسیله واسطه‌ها وارد مذاکرات محدود شده‌اند. دو کشور پس از توافق، آزادی زندانیان آمریکایی را در ازای دسترسی ایران به منابع مالی مسدود شده در خارج از کشور پذیرفتند. گفته می‌شود یکی از موارد پنهان توافق دیپلمات‌ها نیز صادرات بیشتر نفت توسط ایران بوده است.
بر اساس گمانه‌زنی‌ها دیپلمات‌های آمریکایی ایران را تحت فشار قرار داده‌اند که داوطلبانه سطح غنی‌سازی اورانیوم خود را محدود کند و همکاری خود را با ناظران بین‌المللی هسته‌ای در ازای دریافت مجوز برای صادرات بیشتر نفت خام، افزایش دهد. بنابراین یکی از دلایل افزایش فروش نفت ایران را می‌توان چراغ سبز پنهانی دولت بایدن به ایران ارزیابی کرد.
غافلگیر بازارهای تورمی
یکی از چالش‌های اقتصادی جمهوری اسلامی فشار مضاعف کسری بودجه و عواقب امنیتی ناشی از تعویق پرداخت دستمزدها و حقوق بازنشستگان است. در این میان افزایش درآمدهای نفتی، آن هم در بحبوحه فشارهای بین‌المللی به دلیل سرکوب داخلی، هدیه‌ای ناگهانی بود که از غیب برای جمهوری اسلامی نازل شد؛ هدیه‌ای که تدوین کنندگان بودجه هم هرگز فکر آن را نمی‌کرند، چراکه اکنون میزان تولید نفت از پیش‌بینی بودجه هم فراتر رفته است.
در بودجه سال ۱۴۰۲ فروش نفت و میعانات معادل یک میلیون و ۴۰۰ هزار بشکه در روز پیش‌بینی شده است. به گفته محسن خجسته‌‌مهر، مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران، در ابتدای دولت تولید نفت ۲,۲ میلیون بشکه در روز بود ولی این رقم تا پایان شهریور امسال قرار است به کانال ۳,۵ میلیون بشکه در روز برسد.
این میزان از تولید نفت در جمهوری اسلامی تقریبا کم سابقه بوده و به همین دلیل در صورت تداوم شرایط اقتصاد ایران را تغییر خواهد داد.
واکنش بازارها به افزایش صادرات نفت
یکی از سریع‌ترین اثرات ناشی از افزایش فروش نفت که در اقتصاد ایران قابل ردیابی‌ست، وضعیت بورس است. بورس تهران مدت‌هاست که دچار رکود شده و قیمت‌گذاری‌های گذشته برای سهام را «گران» ارزیابی می‌کند. یکی از دلایلی که ممکن است باعث تجدیدنظر سهامداران در مورد قیمت‌های بالاتر سهام شده باشد را می‌توان انتظار از ثبات «قیمت دلار» دانست.
سهامداران اوایل امسال به دلیل این‌که درآمدهای کم‌تری را برای دولت متصور بودند، نرخ‌های پیشنهادی برای خرید سهام را به صورت «تورمی» بالا بردند. این رفتار شاخص بورس را به بالای ۲ میلون واحد رساند، اما حالا شرایط جدید نرخ‌های گذشته را اصلاح کرده است.
نرخ دلار نیز در ماه‌های گذشته از ۵۰ هزار تومان فراتر نرفته است. بازار خودرو که تا اواخر سال گذشته رکوردهای قیمتی جدید را تجربه کرده بود، حالا با کاهش قیمت‌ها مواجه شده است. بخشی از دلایل واکنش رکودی به قیمت‌های بالا در بازارهای مختلف را می‌توان با «افزایش فروش نفت» مرتبط دانست.
افزایش درآمد دولت همیشگی است؟
در سال گذشته میلادی سرمایه‌گذاری کشورهای توسعه یافته در انرژی‌های تجدیدپذیر بیشتر از سرمایه‌گذاری در بخش نفت بوده است. این وضعیت برای اقتصاد ایران یک پیام مهم دارد: آرامش فعلی همیشگی نیست. بنابراین با وجود افزایش مقطعی درآمدهای نفتی، نمی‌توان افزایش درآمدها را دائمی و با ثبات ارزیابی کرد، به‌خصوص به این دلیل که تقاضای فعلی در بازار نفت ممکن است دوام نداشته باشد و در نتیجه چشم پوشی آمریکا از صادرات نفت ایران همیشگی نخواهد بود.
از سوی دیگر تشدید مشکلات مالی امکان استفاده از موقعیت‌های پیش‌رو را هم محدود کرده است. در این مورد می‌توان منابع مالی آزاده شده از کره جنوبی را مثال زد که به گفته رئیس کل سابق بانک مرکزی، به دلیل کمبود ارز در گذشته به‌صورت ریالی «پیش‌خور» شده است. همین منابع پیش خور شده نیز حالا به قطر رفته تا از آنجا در قالب کالاهای بشردوستانه وارد ایران شود.
بانک جهانی در آخرین ارزیابی از وضعیت اقتصاد ایران، چشم‌انداز نرخ دلار را به دلیل تورم و کسری بودجه فزاینده، افزایشی پیش‌بینی کرده است. ایران در دو سال گذشته نتوانسته است به‌طور کامل از پتانسیل‌های کم رنگ شدن حضور روسیه در بازار انرژی استفاده کند. مشکلات ساختاری و تشدید خروج سرمایه از کشور از جمله چالش‌هایی است که در اقتصاد ایران ریشه دوانده و هرگونه گشایشی را مانند یک مسکن آرام‌بخش موقتی ساخته است.
