یرواند آبراهامیان در «اعتراف شکنجه‌شدگان» تلویحاً ادعا می‌کند که مصاحبه اجباری براهنی سبب‌ساز آزادی او از زندان شد. اما ساناز صحتی، همسر براهنی فعالیت‌های کمیته برای آزادی زندانیان سیاسی در آمریکا و فشار بین‌المللی را عامل آزادی او دانسته است. به هر حال، اعتراف اجباری یا فشار بین‌المللی، براهنی بعد از آزادی در ایران نماند و به آمریکای شمالی رفت. این بی‌تردید یک شکست برای ثابتی به شمار می‌آید و در زندگی اجتماعی و سیاسی براهنی هم تأثیر بزرگی به جای گذاشته است.

براهنی یک نویسنده عدالت‌خواه و یک کنشگر آزادی بیان بود که برای حق تعیین سرنوشت و حق زبان مادری تلاش می‌کرد و در همان حال چنانکه از شعر ایرانه خانم پیداست عاشق زبان فارسی بود. او اما زیر تأثیر آل‌احمد هم از اسلام‌ستایی برکنار نمانده بود. این دستگاه زیر نظر پرویز ثابتی بود که براهنی را رادیکالیزه کرد.

مستندسازی شکنجه

گزارش مستندی که رضا براهنی از شکنجه‌های مرسوم در ساواک به دست می‌دهد و در یکم مارس ۱۹۷۶ با عنوان «جلاد شاه» در «نمایه سانسور» (index on censorship ) و بخش‌هایی از آن در ۲۱ آوریل ۱۹۷۶ در صفحه ۲۹ نیویورک‌تایمز منتشر شده، اولین گام مؤثر براهنی در مبارزه با دستگاه مخوف ساواک است. باید توجه داشت که بعداً براهنی این گزارش را گسترش می‌دهد و در «ظل‌الله» هم می‌آورد اما نخستین نسخه و به گمان نگارنده مستندترین نسخه همان گزارش «جلاد شاه» است که در نمایه سانسور منتشر شده است.

مطالب بیشتر در رادیو زمانه

براهنی در این گزارش، با زبانی داستانی شرح می‌دهد که چگونه مأموران ساواک او را بازداشت و منزلش را تفتیش کردند و سپس به زندان کمیته انتقال دادند و ارتباط او را با جهان بیرون گسستند. براهنی درباره تجربه «اطاق تمشیت» می‌نویسد:

کف اطاق تختی قرار داشت. گوشۀ دیگر اطاق دو تخت آهنی دیگر هم بود، یکی روی دیگری. بعدها فهمیدم از این دوتای آخری برای سوزاندن پشت زندانی‌ها استفاده می‌کردند؛ معمولاً کفل‌ها. پشت زندانی را به تخت بالایی می‌بندند و با حرارت مشعل یا بخاری کوچک پشتش را می‌سوزانند تا از او حرف بکشند. گاهی تا ستون فقرات زندانی می‌سوزد که نتیجه‌اش فلج حتمی است. شلاق در اندازه‌های گوناگون هم از میخ‌ دیوارها آویزان بود. باتون‌های برقی هم روی چارپایه‌های کوچک قرار داشت. دستگاه ناخن‌کشی دورتر بود. بعدها بود که این اسباب و ادوات را به جا آوردم، با توصیفات دیگران و همین‌طور تجربۀ شخصی. سمت دیگر چوبه‌های دار قرار داشت. زندانی را سروته می‌آویختند و بعد یکی با باتونی به ساق پاهایش می‌کوبید یا به سینه یا آلت تناسلی‌اش شوک برقی می‌داد یا زندانی را پایین‌تر می‌آورد، شلوارش را بالا می‌زد و یکی‌شان سعی می‌کرد در همان حالت سروته به زندانی تجاوز کند. گویا متجاوزهای بزرگ با قدرت تخیل بسیار نبوغ‌آمیزی این سبک را اختراع کرده بودند تا عطش دیگرآزاری‌شان را فروبنشاند. در دیگر اطاق‌های شکنجه اسباب و ادوات بدتری بود که زندانی‌های دیگر توصیف می‌کردند. دستبندهای قپانی که حداکثر در عرض دو ساعت شکنجۀ هولناک شانه‌هایت را می‌شکند؛ دستگاه‌های شوک برقی که گویا تازه به صنعت شکنجۀ ایرانی عرضه شده؛ و دستگاه فشار که روی جمجمه آنقدر فشار می‌آورد تا هر چه می‌خواهند بگویی وگرنه می‌گذارند استخوان‌هایت خرد شود.

نیویورک تایمز در سال ۱۹۷۶ با حذف جنبه‌های روایی گزارش براهنی، بخش‌هایی از آن را که مشخصاً به روش‌های شکنجه اشاره دارد، به نقل از نمایه سانسور آورده است. تجاوز به حالت «سر و ته» به زندانی آیا همان است که در بیان ثابتی در مصاحبه با «من و تو» به تجاوز در حین بستن به پنکنه تحریف و برای ثابتی «قابل تحمل» شده است؟ براهنی در فراز دیگری از همین سند، باز هم به تجاوز به زندانی اشاره می‌کند:

اول چند شکنجه‌گر با هم او را زیر چماق و باتون می‌گیرند. اگر اعتراف نکند، سروته آویزانش می‌کنند و کتکش می‌زنند؛ اگر این هم کارگر نیفتاد، به او تجاوز می‌کنند؛ اگر باز هم نشانه‌هایی از مقاومت نشان داد، شوک برقی می‌دهند که او را به سگی زوزه‌کش مبدل می‌کند؛ و اگر هنوز هم سرسختی نشان بدهد، ناخن‌هایش و گاهی همۀ دندان‌هایش را می‌کشند.

براهنی در این متن، چند خط پایین‌تر برای سومین بار به مسأله تجاوز اشاره می‌کند و می‌نویسد:

تجاوز هم شایع است. به دختران سیزده ساله تجاوز شده تا والدین، برادران یا بستگان خود را لو بدهند. یک بار که از دفتر دکتر رضوان نگاهی انداختم، دختربچه‌ای دیدم پنج شش ساله که جلوی چند زندانی دستبند به دست آورده بودند تا هویت آنها را لو بدهد. هر بار مقاومت می‌کرد، سیلی‌اش می‌زدند یا گوش‌هایش را آنقدر محکم می‌کشیدند که به گریه می‌افتاد و جیغ می‌کشید.

فریدون توانگری، بهمن نادری‌پور، منوچهر وظیفه‌خواه، رضا عطارپور مجرد، محمدحسن ناصر، همایون کاویانی ده‌کردی و هوشنگ ازغندی از زیردستان پرویز ثابتی، جملگی، بعد از پیروزی انقلاب در دادگاه‌های انقلاب به اعمال شکنجه اعتراف کرده‌اند. بر این اساس، تهدید به تجاوز یکی از رایج ترین شکنجه‌ها بوده است. اشرف دهقانی در مصاحبه با رادیو زمانه تهدید به تجاوز جنسی به دستور ثابتی را تأیید کرده است. عفو بین‌‌الملل یک سال قبل از پیروزی انقلاب در گزارشی که در واشنگتن پست منتشر شد اعلام کرد که ایران به شکنجه مداوم متهم است. گزارشگر عفو بین‌الملل گفته بود کمتر کسی را ملاقات کرده که شکنجه را تأیید نکرده باشد. براهنی در گزارش‌اش در «نمایه سانسور» نه تنها به روش‌های شکنجه اشاره می‌کند، بلکه پیامدهای درازمدت شکنجه در ذهن و روان زندانی را هم شرح می‌دهد. می‌نویسد:

اگر امثال ثابتی بعد از سرکوب نهضت چریکی، سرمست از پیروزی دور برنمی‌داشتند و به خاطر یک کتاب به جان امثال براهنی نمی‌افتادند ممکن بود از زیر تاج، عمامه بیرون نمی‌آمد. در آن صورت نظام سرکوبگر جمهوری اسلامی هم به وجود نمی‌آمد که ساختارهای قدیمی را در خود ادغام کند و تکامل ببخشد.

شکنجه در روز اول یا هفتۀ اول تمام نمی‌شود، حتی اگر برای مدتی انجام نشود. شکنجه به مرور عمیقاً روانی می‌شود. تو را بیرون می‌برند تا شلیک کنند و نمی‌کنند. اما دو ساعت دهشت محض طول می‌کشد تا متوجه شوی. بعد هم همین کار در ذهنت چنان واقعیت هراس‌انگیزی پیدا می‌کند که بعدها، حتی بعد از اینکه آزاد شده‌ای، قسمتی و جزئی از ناخودآگاه ناقصت می‌شود، انگار آن را به صورتی ژنتیکی از اجداد دون بشری‌ات به ارث برده‌ای و از پسش برنمی‌آیی. می‌شنوی کسانی زیر شکنجه کشته شده‌اند یا مأموری را داخل سلولت می‌اندازند که ماجرای مرگ یکی دیگر را در دست مأموران با آب و تاب برایت تعریف می‌کند. بعد، روز یا شب بعد، تو را می‌برند بیرون و همین کار را با تو هم می‌کنند؛ تنها فرقش در این است که این بار تو را نمی‌کشند. دوزخ با توست تا وقتی محو شوی و بعد، به نحوی، سر جاودانگی حضور دوزخی‌ خودش می‌رود، چون هر چه باشد، هست حتی بعد از اینکه تو نیستی.

مقدمات سقوط

باید توجه داشت که در آن ایام جیمی کارتر تازه به قدرت رسیده بود و زمینه‌های سیاسی هم برای براهنی فراهم بود. بی‌تردید یکی از بزرگ‌ترین اشتباهات ساواک بازداشت براهنی به دلیل انتشار کتابی‌ست که با منطق امروز ما به هیچ‌وجه تهدیدی برای ارکان سلطنت به شمار نمی‌آید. او یک شخصیت دانشگاهی بود و برخلاف بسیاری از نویسندگان ایران از تحصیلات مرتبط با کارش برخوردار بود و بر زبان انگلیسی هم تسلط کافی داشت. با توجه به رویدادهای بعدی مشخص می‌شود که نه بر اساس معیارهای حقوق بشری، بلکه اتفاقاً با منطق امثال ثابتی و ساز و کار نهادهای امنیتی، دستگاه ساواک چنان ناکارآمد و آشفته و افسارگسیخته بود که براهنی و نویسندگانی مانند او، از جمله غلامحسین ساعدی را رادیکالیزه کرد و مستقیماً در برابر حکومت قرار داد. (بحث درباره ساعدی و تأثیرات شکنجه و اعتراف اجباری بر او و مقایسه او از این نظر با براهنی مجال دیگری می‌طلبد.)

براهنی که بر خلاف بسیاری از نویسندگان دیگر تحصیلات مرتبط ادبی داشت و می‌توانست در دانشگاه‌های آمریکا کار کند و طبعاً بر زبان انگلیسی هم مسلط بود با این هدف به آمریکا آمده بود که ساز و کار سرکوب در زندان‌های شاه را افشا کند. او برای این منظور بلافاصله به «کمیته برای آزادی هنر و اندیشه در ایران (CAIFI) پیوست. براهنی هرچند در ایران نویسنده قابل تأملی بود، اما در آمریکا به یک چهره یکتا بدل شد.

او همراه با کی‌ بویل ریاست افتخاری کمیته آزادی هنر و اندیشه را به عهده داشت. این کمیته که در سال ۱۹۷۳ تاسیس شده بود بخشی از حزب کارگران سوسیالیست بود. از وظایف این کمیته سازماندهی اعتراضات دانشجویی علیه حکومت شاه در لس‌آنجلس، نیویورک و واشنگتن بود. علاوه بر این CAIFI در فضاهای دانشگاهی جلسات سخنرانی برگزار می‌کرد. این فعالیت‌ها تا سال ۱۹۷۸ به طور مؤثری ادامه پیدا کرد و پایه‌های حکومت شاه در آمریکا را به لرزه درانداخت.

ریچارد تی سیل، در مقاله‌ای در واشنگتن پست که در سال ۱۹۷۹ منتشر شد، می‌نویسد - دست‌کم در نظر آمریکایی‌ها - براهنی شناخته‌شده‌ترین زندانی سیاسی ایران در جهان و از «بنیانگذاران ادبیات مدرن ایران» است.

ثابتی با بازداشت و شکنجه براهنی، در اعتباربخشی به براهنی در آمریکا به عنوان قلب تپنده فرهنگی و آتن جهان قطعاً مؤثر بود. به یک معنا حتی اگر با منطق سلطنت‌خواهان هم بخواهیم قضاوت کنیم، این پرویز ثابتی و دستگاه زیر نظر او بود که با شکنجه و تبعید براهنی، آن هم به خاطر مقاله‌ای که از وزارت فرهنگ پهلبد مجوز نشر گرفته بود، چنین مشکلاتی برای پهلوی دوم در دوران ریاست جمهوری جیمی کارتر و در قلب آمریکا ایجاد کرد.

بعدها جمهوری اسلامی در ماجرای قتل‌های زنجیره‌ای و با قتل مختاری و پوینده و سپس در ماجرای اتوبوس ارمنستان، بازداشت فرج سرکوهی و همینطور حکم شلاق عباس معروفی همین اشتباه را مرتکب شد. منتها ثابتی از بازنگری در گذشته و درک سهم ساواک در شکل‌گیری انقلاب و زمینه‌سازی برای روی کار آمدن روحانیت شیعه به کل ناتوان است.

مسأله اغراق در بیان

باید توجه داشت که دانشجویان ایرانی عضو «کمیته برای آزادی هنر و اندیشه در ایران» نشریه «پیام دانشجو» را منتشر می‌کردند. این حلقه که بعدها به نام حلقه ستار شناخته شد، در وصف شکنجه‌های زندانیان سیاسی گاهی دست به اغراق می‌‌زدند. برای مثال حسن حسام، نویسنده، شاعر و زندانی سیاسی در دو نظام برای من تلفنی تعریف کرد که در شکنجه‌گاه ساواک او را شلاق زده بودند و پاهایش جراحت کرده و دچار بافت‌مردگی شده و لذا جراحی شده بود. در نشریه پیام دانشجو گفته شده بود که پای حسام را با مته سوراخ کرده‌اند.

اغراق در وصف شکنجه ممکن است در کوتاه‌مدت موثر باشد، اما در درازمدت قطعاً سندیت شکنجه را به چالش می‌کشد. «ظل‌الله» مجموعه اشعار براهنی درباره زندان و شکنجه نیز، به فراخور حال و هوای شعر و با توجه به روحیه براهنی و اقتضائات آن زمان از اغراق بی‌نصیب نمانده است. برخی از این اشعار درباره عدالت اجتماعی و تبعیض‌های ملی و قومی است که همچنان به قوت خود باقی‌ست (برای مثال زندگی خصوصی ف.م)، برخی هم درباره مسائل روز از جمله اعدام گلسرخی‌ست و برخی اشعار هم درباره سربازجویان ساواک است که زیر نظر مستقیم ثابتی فعالیت می‌کردند و دست کم هفته‌ای یک بار با او در همان زندان کمیته جلسه توجیهی داشتند. در این میان و با وجود تنوع موضوعات، نباید اصلی‌ترین و مهم‌ترین هدف براهنی از مستندسازی شکنجه را فراموش کرد. او در «جلاد شاه» می‌نویسد:

فرهنگ انسانی چیست جز حضور قرن‌ها درد متراکم در ذهن انسان معاصر؟ اما تناقض نویسندگی درست همین جاست: تو می‌نویسی چون به خیالت می‌توانی با نوشتن از شکنجه از شرّش خلاص شوی. شاید اولین انگیزه همین باشد. اما انگیزۀ دوم منشأ انسانی‌تری دارد. می‌نویسی چون فکر می‌کنی شکنجه و بیداد را انسان ساخته و فقط انسان می‌تواند نابودش کند.

خواسته ثابتی و همکاران او در دستگاه‌ها و نهادهای قدرتمند اطلاعاتی در جهان با انکار شکنجه و تکامل بخشیدن به روش‌ها و ابزارهای شکنجه جز این نیست که بگویند هرچند «شکنجه و بیداد را انسان ساخته» اما انسان نمی‌تواند نابودش کند. حمایت برخی از شهروندان از شکنجه «پارتیزان‌ها» و «تروریست‌ها» را هم باید در سرخوردگی ملی جست که البته یک حس پایدار نیست.