(بخش 6)
بخش عمده انرژی مصرفی جهان، انرژی فسیلی است و پس از 150 سال استفاده از این انرژی، جهان در بحران افزایش پرشتاب گرمایش زمین قرار گرفته است. از ابتدای سالهای 90 میلادی دانشمندان این واقعیت را کشف نموده و با آزمایش های علمی و آمارهای جدی خواستار تغییر الگوی مصرفی نفت و ذغال و گاز شدند. این انرژی ها مانند نفت و گاز و ذغال سنگ، منبع گازهای گلخانه ای می باشند. کشور ما ایران در کجای این معادله قرار دارد؟ آیا ما ایرانیان در افزایش گرمایش زمین مسئول هستیم؟ برای آینده ایران چه کنیم؟
رتبه بندی آلاینده ترین کشورهای جهان
کدام کشورها بیشترین گاز گلخانه ای را در جهان پخش می کنند؟ در سال 2022، انتشار جهانی دیوکسیدکربن در جو به 40.6 میلیارد تن رسید. از آنجایی که برنامه ریزی برای کاهش صورت نگرفت، به سرعت از دوره پیش فراتر رفت. این کشورها پرجمعیت ترین و صنعتی ترین کشورهایی هستند که در صدر رده بندی آلوده ترین کشورهای جهان قرار دارند. بنابراین، سه کشوری که بیشترین انتشار دیوکسیدکربن را دارند عبارتند از: چین مسئول 32.9 درصد از انتشار دیوکسیدکربن است که بطور عمده به دلیل تولید و صادرات کالاهای مصرفی و وابستگی شدید آن به زغال سنگ است. ایالات متحده مسئول 12.6٪ و هند مسئول 7.0٪ است. روسیه، ژاپن، ایران، آلمان، کره جنوبی، اندونزی، عربستان سعودی به ترتیب آلوده کننده ترین کشورها هستند.
البته اگر کشورهای آلوده کننده را بر پایه آلودگی فردی مورد سنجش قراردهیم رده بندی دیگری بدست می آید که به ترتیب زیر است: قطر، کویت، عربستان، کانادا، آمریکا، آلمان، چین، اسپانیا، فرانسه، تایلند. بله، مدل در اندازه گیری متفاوت می گردد ولی در اصل آسیب رسانی زیست محیطی گازهای کربنی تغییری نمی کند. ردپای اکولوژیکی یک کشور مطابق با فشاری است که انسان بر روی کره زمین وارد می کند. نتیجه تولید گازهای گلخانه ای بالارفتن درجه حرارت زمین است و این پدیده از مصرف ذغال سنگ و نفت و گاز ناشی می شود. تولیدکنندگان جهانی این موارد سوختی دارای سودهای کلانی می باشند و نمی خواهند تغییر سیاست دهند. نیاز اقتصاد کنونی جهان و حمایت دولت ها از این کارتل های غول پیکر، موضع تولیدکنندگان را مستحکم ساخته است.
همانگونه که در تابلوی زیر می بینیم 85 درصد انرژی مصرفی در جهان نفت و ذغال و گاز فسیلی هستند. افزون بر آن، این انرژی های فسیلی نه تنها آلوده میکنند بلکه از کمکهای مالی و مالیاتی دولت ها برخوردارند. فقط در سال 2023 طبق گزارش صندوق بین المللی پول انرژی های فسیلی به میزان 7000 میلیارد دلار کمک های دولتی بهره برده اند(لوموند 19/12/2023). انرژیهای اتمی 6 درصد از کل انرژی در جهان و انرژی تجدیدپذیر فقط 2 درصد در کل مصرف جهان است.
انرژی اتمی و پسماند رادیواکتیو
در پیمان نامه 13 دسامبر 2023 کنفرانس کاپ 28 بدون آنکه از پایان دادن به انرژی فسیلی سخن رفته باشد(1)، از توسعه انرژی های دیگر و از جمله انرژی اتمی می گوید. مدافعان انرژی اتمی که پس از انفجار چرنوبیل و پس از انفجار اتمی فوکوشیما، موضع تدافعی داشتند، حال از ضرورت انرژی اتمی می گویند. اینان پیوسته از «دگماتیسم» منتقدان این انرژی صحبت کرده اند حال آنکه بحث در مورد دشواری ذخیره پسماندها و خطر انرژی اتمی است. البته بارآوری انرژی اتمی بالاست ولی واقعیت اینستکه هزینه تولید انرژی اتمی بسیار گران است و برای پسماندهای رادیواکتیو ناشی از فعالیت راکترهای اتمی هیچ راه حلی جز انباشت وجود ندارد.
این انباشت یک خطر مهلک و بزرگ است که پیوسته از جانب اکولوژیست های جهان مورد انتقاد قرارگرفته است. در حال حاضر در جهان 415 راکتور اتمی وجود دارد. بنا بر آخرین آمار، در سال 2022 تولید برق از منبع اتمی به 9.2 درصد در جهان می رسد. (لوموند 15/12/2023).
در سال 2021 آمریکا با 93 راکتور اتمی، فرانسه با 56 راکتور، چین با 52 راکتور، روسیه با 38 راکتور اتمی بیشترین برق اتمی را تولید کردند. در کنفرانس کاپ 28 تعداد 20 کشور تعهدنامه ای منتشر ساختند تا انرژی اتمی خود را تا سال2050 سه برابر افزایش دهند. البته همانگونه که در تابلو آماری مشاهده می کنیم پس از انفجار فوکوشیما در ژاپن و اپیدمی کرونا برخی کشورها تعداد نیروگاههای خود را کاهش دادند و ژاپن شمار زیادی از راکتورهای خود را بست. در ایران فقط راکتور اتمی بوشهر وجود دارد. صنعت تولید برق اتمی با هزینه بالایی است و از کمک های مالی دولتی برخوردار است و در عرصه ایمنی فاقد شفافیت لازم می باشد. نکته مهم همانا مدیریت پسماندهاست. در حال حاضر نزدیک 7 میلیون متر مکعب پسماند اتمی در جهان، در اعماق زمین یا اعماق دریا، انباشت شده و هیچ راه حلی وجود ندارد.
ایران در مدل کهنه فسیلی و اتمی
سیاست انرژی دولت اسلامی در ایران پیوسته بر افزایش انرژی های فسیلی تاکید داشته است. در کشور ما نظام صنعتی، حمل و نقل، مصرف خودروها، کشاورزی، شوفاژهای شهری و نیز نظام بودجه دولتی متکی بر استفاده از انرژی فسیلی می باشد. پیمانهای جهانی برای مقابله با گرمایش زمین، بهیچوجه مورد توجه سیاست دولتی ایران نیست. سیاست انرژی ایران با توجه به تحریم های جهانی، به سیاست نفت در برابر کالا و ایجاد بازارهای سیاه و موازی دست زده و بعلاوه این سیاست با هزینه های نظامی و تروریسم اسلامی در منطقه گره خورده است.
بر اساس آمار دولتی تولید انرژی برق ایران در سال ۱۳۹۶ به ترتیب زیر است:
تولید: ۳۰۳٬۴۲۸ گیگاوات ساعت. مصرف داخلی: ۲۵۵٬۰۲۶ گیگاوات ساعت. صادرات: ۸٬۱۳۰ گیگاوات ساعت. واردات: ۳٬۸۵۲ گیگاوات ساعت. تلفات توزیع: ۱۰٫۸ درصد. این تولید برق با سوخت کربنی گره خورده است. حال درصد استفاده از منابع کربنی برای تولید انرژی الکتریکی در ایران به این صورت است: سوخت گاز فسیلی 75 درصد، نفت 18 درصد، انرژی برقی آبی 7 درصد. به بیان دیگر 93 درصد انرژی مصرفی در ایران از سوخت انرژی فسیلی گاز و نفت تولید می شود. متاسفانه در ایران وابستگی به انرژی فسیلی تاریخی است و همه دولت های ایران دارای درک سنتی بوده و بودجه و اقتصاد کشور را برپایه اینگونه انرژی استوار کرده اند. زندگی اقتصادی و زندگی روزمره ایرانیان به انرژی فسیلی وابسته است. در سال 1401 کشور ایران حدود 86 میلیارد دلار یارانه انرژی برای جبران مابه‌التفاوت قیمت تمام شده و قیمت فروش حامل‌های انرژی پرداخت کرده است. مدل نفتی مانع خلاقیت های تکنیکی و کارآفرینی های تازه شده و منبع اصلی رانت خواری حکومتی و بیت خامنه ای است.
در کنار انرژی کربنی، انرژی اتمی با تمام بحران ها و سرمایه گذاری های غیرشفاف و سنگین، میزان کمی از انرژی ایران را تشکیل می دهد. نیروگاه بوشهر در عمل ۱۲ شهریور ۱۳۹۰ به شبکه برق سراسری متصل شد. این نیروگاه با ظرفیت تولید ۱۰۲۴ مگاوات برق است. بر اساس گزارش دولتی عملیات ساخت واحدهای دوم و سوم نیروگاه اتمی بوشهر از سال ۱۳۹۶ در زمینی به‌مساحت ۵۰ هکتار آغاز شده است و ظرفیت تولید برق هسته‌ای هر کدام از این نیروگاههای اتمی پس از راه‌اندازی ۱۰۵۷ مگاوات است. قرارداد این پروژه ها توسط دو شرکت مادر تخصصی تولید و توسعه، انرژی اتمی ایران به عنوان کارفرما و شرکت اتم استروی اکسپورت به عنوان پیمانکار امضا شده است.
براساس متخصصان فرانسوی یک نیروگاه اتمی که در ماه 500.000 مگاوات تولید می کند تعداد 400.000 خانوار را برق می دهد. حال باید یادآوری کرد سهم تولید برق هسته‌ای بوشهر در کشور در سال 1399 تنها 1.6 درصد بوده است. البته این رقم تا اندازه ای اغراق آمیز است. در ضمن همانگونه که در تابلوی پائین مربوط تولید برق بوشهر در دهه 1390 تا 1400 خورشیدی دیده می شود در چند سال اخیر بازدهی نیروگاه افت کرده است و روس ها و دولت ایران گزارش شفافی در مورد این افت نمی دهند. آیا نیروگاه دچار فرسودگی است؟ علیرغم هزینه سنگین نیروگاه بوشهر، بنظر می آید دستگاه هایی که از قیمت استاندارد جهانی گران تر هستند، دچار مسائل الکترونیکی و کامپیوتری و مکانیکی هستند. علی اکبر صالحی رئیس سازمان انرژی اتمی ایران در بهمن‌ماه ۱۳۹۵، هزینه نیروگاه بوشهر را ۵ میلیارد دلار اعلام کرد. موسسه کارنگی با اشاره به تغییر نرخ ارز در طول سالهای طولانی به تعویق افتادن تحویل این پروژه، هزینه آن را ۱۱ میلیارد دلار برآورد کرده بود. ارزیابی دیگری وجود دارد که از ابتدا تا امروز هزینه کل نیروگاه بوشهر به بیش از 80 میلیارد دلار می رسد. انرژی اتمی در ایران با پروژه بمب اتمی رژیم پیوند فشرده داشته و منبع بحران و هزینه گزاف و فساد است.
نیروگاه بوشهر نیازمند بررسی علمی تکنولوژیکی مستقل دارد. این نیروگاه آميزه ای از تکنولوژی و تجهيزات غربی و روسی و ایرانی می باشد. این نیروگاه با توجه به شکنندگی خود تاکنون دست کم سه حادثه را تجربه کرده است. در یکی از این حوادث پيمانکاران روسی سوخت اتمی از کوره اصلی آن را خارج نمودند زیرا يکی از پمپ های خنک کننده ترک برداشته بود و براده آهن ها وارد سيستم خنک کننده نیروگاه شده بود. علاوه بر مسائل فنی نیروگاه، با توجه به قرار داشتن ايران و بوشهر بر روی خط زلزله، ضریب امنیتی این مرکز اتمی پائین است. برخی از کارشناسان از احتمال یک انفجار می گویند.
گسست از الگوی نفتی
انواع انرژیهای تجدیدپذیر در کشور ما مانند: انرژی خورشیدی، انرژی بادی، انرژی زیست توده، انرژی زمین‌‌گرمایی، انرژی بازیافت حرارتی، در مصرف انرژی کنونی جائی ندارند. همه چیز به مواد نفتی خلاصه می شود.
میدان نفتی مسجد سلیمان در سال ۱۳۰۶ کشف شد. در 28 ماه مه 1901 میلادی در زمان مظفرالدین شاه قاجار ویلیام ناکس دارسی بریتانیایی امتیاز کشف نفت ایران را دریافت نمود. از آن زمان تا امروز نفت و سیاست و اقتصاد بهم گره خورده است. در عصر پهلوی: نفت، استعمار انگلیس، دکتر محمد مصدق، رشد صنعتی اقتصادی دهه چهل، رفاه اقتصادی لایه های اجتماعی، گسترش دیوانسالاری، درگیری های بین المللی با کارتل ها و دولت ها، محورهای پررنگ بود. در عصر جمهوری اسلامی: رانت های نفتی، نقش انحصاری سپاه، تحریم های نفتی، نظامیگری و تروریسم، آلودگی های نفتی، نقش در افزایش گازهای گلخانه ای در ایران و جهان، محورهای پررنگ هستند. همه و همه، یک تاریخ پرالتهاب و سیاست پیچیده و بحرانی را رقم زده است. پس از سقوط رژیم، ما باید استراتژی سوختی را تغییر دهیم و کل بسته بندی انرژی را با یک برنامه معقول و علمی و براساس یک برنامه ریزی اقتصادی و تکنولوژیکی مورد تجدید نظر اساسی قراردهیم. در کتاب خود «بحران بزرگ»، محورهای تغییر اقتصادی و اکولوژیکی و سیاسی و صنعتی و فرهنگی را توضیح داده ام.(2)
هم اکنون جامعه ایران در برابر یک انتخاب بزرگ قرار گرفته است. در آستانه یک تمدن جهانی غیرنفتی تازه، باید برای آماده سازی خود تلاش کرد و به مبارزه علیه گرمایش زمین پرداخت. گرایش این تمدن در عرصه جهانی آشکارتر می شود. هم اکنون، ارتقا فرهنگ زیستبوگرایانه، طرح سیاستهای اکولوژیکی، پروژه های اقتصاد پایدار، آشتی با طبیعت، نوآوری های کار و تولید، به حاشیه راندن انرژی های فسیلی و جایگزین نمودن آن با انرژی های پاک، جلوه های تمدن جدید بشری است.
جامعه ایران بجای پرداختن به نوآوری ها، درگیر مبارزه علیه توتالیتاریسم سیاسی اسلامی است. در دهه های اخیر ثروتهای طبیعی و انسانی و اقتصادی بیشماری به هدر رفت. رژیم استبدادی با پول های کلان نفتی، دستگاه سرکوب و نظام پروپاگاند اسلام قرآنی و سیاست اتمی و عطش تمام چپاولگران را سیراب کرد. امروز نفت، عامل عقب ماندگی، عامل سرکوب، عامل جنگ، عامل وحشت اتمی و عامل آلودگی و پخش گازهای گلخانه ای است. تا زمانی که توتالیتاریسم دینی مسلط است و حکومت دمکراتیک لائیک مستقر نشده است، تا زمانی که فرهنگ زیست محیطی و دمکراسی برقرار نیست و ما از دیدگاه کربنی گسست نکرده ایم، ما در جهان کهنه زندگی می کنیم. منشا آلودگی روان ما قرآن است و منشا آلودگی محیط زیست ما نفت است. ما خواهان گسست هستیم.
جلال ایجادی
کارشناس محیط زیست و جامعه شناس، دانشگاه فرانسه
20/12/2023 پاریس
-----------------------------------------------------
1-در باره کنفرانس کاپ 28 و سوخت فسیلی به پنج بخش پیشین مراجعه کنید.
2-جلال ایجادی در کتابهای گوناگون در باره جنبش های اجتماعی در جهان و انقلاب های ایران نوشته است. آخرین کتاب او «انقلاب برای گسست، جامعه شناسی انقلاب زن زندگی آزادی»، 330صفحه انتشارات فروغ. این نویسنده تا کنون کتاب «نواندیشان دینی، روشنگری یا تاریک اندیشی»، ۳۱۰ صفحه، نشر مهری، کتاب «جامعه شناسی آسیب‌ها و دگرگونی‌های جامعه ایران»، ۴۰۰ صفحه، انتشارات نشرمهری، کتاب «بررسی تاریخی، هرمنوتیک و جامعه شناسی قرآن»، ۳۸۰ صفحه، و کتاب «اندیشه ورزی‌ها در باره جامعه شناسی، فلسفه، زیستبومگرایی، اقتصاد، فرهنگ، دین، سیاست»، ۷۲۰ صفحه، چاپ نشر مهری، منتشر شده است. جلال ایجادی هر هفته پنج برنامه تلویزیونی در زمینه انقلاب، لائیسیته، دمکراسی، فلسفه، جامعه شناسی و نقد قرآن و اسلام، تهیه و پخش می کند. این برنامه ها را در یوتوب میتوانید مشاهده کنید. ایجادی اثر خود را بنام «بحران بزرگ زیستبوم جهان و ایران» در ۴۸۰ برگ، انتشارات فروغ، منتشر نموده است.
دین مبين اسلام، شیرین سمیعی
