دمیتری استفانوویچ، پژوهشگر مرکز امنیت بین‌المللی در مؤسسه اقتصاد جهانی و روابط بین‌الملل آکادمی علوم روسیه در مورد تغییرات در دکترین هستهای روسیه مطالبی ارائه کرده است که بررسی و تحلیل ان می‌تواند مفید واقع شود.
مقدمه
روسیه در ۲۵ سپتامبر ۲۰۲۴، در نشست دائمی شورای امنیت کشورش؛ در موضوع بازدارندگی هستهای، اعلام کرد که سند «اصول اساسی سیاست دولتی فدراسیون روسیه در مورد بازدارندگی هستهای» مورد بازبینی قرار می‌‌گیرد. با اینکه در زمان نگارش این مقاله نسخه جدید هنوز به صورت رسمی توسط ریاست جمهوری روسیه امضا نشده بود، اما تغییرات مورد انتظار در ان زمان مورد بحث قرار گرفتند. این تغییرات و نکات کلیدی آن در بخش زیر آمده‌اند:
تغییرات و نکات کلیدی
۱. زمینه جهانی جدید:
روسیه ادعا دارد که تغییرات در دکترین هستهایاش به منظور تطبیق با شرایط جدید بین‌المللی - و تهدیدات جهانی، مثل افزایش نقش کشورهای غیرهسته‌ای که تحت حمایت کشورهای هستهای قرار دارند، - اعمال می‌شود.
۲. تغییرات اصلی در دکترین سیاسی هستهای روسیه:
روسیه در این سند جدید امکان حمله هسته ای به کشورهای غیرهسته‌ای - در صورت اقدام تهاجمی علیه روسیه که از سوی کشورهای هستهای حمایت شود - را مطرح کرده است؛ این بروشنی نشانه‌ای از تهدید هستهای کشورهایی (مثل اوکراین) است که در جنگ با روسیه هستند یا در آینده خواهند بود.
روسیه همچنین در این سند جدید می‌گوید که تقویت هم‌پوشانی هستهایاش برای بلاروس الزامی است و استفاده از سلاح‌های هستهای در بلاروس را بعنوان بخشی از همکاری اتحادیه ای خود تلقی می‌کند.
۳. توجیه دیگری که روسیه به آن استناد می‌کند؛ تهدیدات جدیدی است که روسیه از آن بعنوان توسعه فناوری‌های نوین و تهدیدات هوافضایی است که می‌تواند واکنش هستهای او را در بر داشته باشد.
۴. بکارگیری سلاح هستهای بعنوان آخرین راه حل برای حفاظت از روسیه
در دکترین جدید؛ روسیه همچنین بازدارندگی هستهای بعنوان آخرین راه حل برای حفاظت از حاکمیت روسیه و استفاده پیش دستانه از سلاح هسته ای را در ابهام باقی گذاشته است.
این تغییرات نشان دهنده تلاش روسیه برای انعکاس تحولات جهانی و تهدیدات جدید در سیاست‌‌های راهبردی نظامی‌اش تلقی می‌شود.
البته نیاز به تطبیق دکترین هستهای با واقعیت‌های روز کاملاً آشکار است و این فرایند را می‌توان تا حد زیادی امری امری طبیعی تلقی کرد. ولی تقارن آن با نشست؛ هفته سطح عالی مجمع عمومی سازمان ملل؛ و مباحثات مربوط به اجازه دادن به اوکراین برای حملات عمیق به خاک روسیه با استفاده از تسلیحات دوربرد غربی، قابل توجه است.
تغییرات کلیدی
به گفته برخی از کارشناسان، دکترین بروز شده؛ از نظر ماهیت تفاوت چندانی با نسخه قبلی ندارد. همان‌طور که رئیس‌جمهور پوتین بیان کرده است، "استفاده از نیروهای هستهای، آخرین گزینه برای حفاظت از حاکمیت کشور است. " با این حال، تغییرات اعمال‌شده برای تطبیق با شرایط جدید در روابط -سیاسی بین‌المللی، بویژه در حوزه هستهای، ضروری به نظر می‌رسد. در ادامه، به برخی از این تغییرات در زیر اشاره کرده‌ایم:
۱. بازنگری تضمین‌های امنیتی:
در نسخه جدید؛ بندی اضافه شده که به روسیه اجازه میدهد در صورت حمله یک کشور غیرهسته ای به این کشور - اگر این حمله با حمایت یا مشارکت یک کشور هستهای انجام شود - از تسلیحات هستهای استفاده کند. این اصل، که پیش تر در سازمان ملل و پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته ای (NPT) مطرح شده بود، اکنون به صورت رسمی در دکترین روسیه گنجانده شده است. این امر همچنین می‌تواند به یک نوع مسابقه تسلیحاتی متفاوت و جدید بینجامد که همه کشورهای هستهای و غیر هستهای را در برگیرد.
۲. گسترش "چتر هستهای" روسیه به بلاروس:
همکاری روسیه و بلاروس در حوزه تسلیحات هستهای تاکتیکی، از جمله استقرار تسلیحات هسته ای روسی در خاک بلاروس و تمرین‌‌های مشترک برای استقرار این تسلیحات، نشاندهنده تعمیق روابط دو کشور در پاسخ به تنش‌های نظامی او با ناتو است.
۳. شروط جدید برای استفاده از تسلیحات هستهای:
امکان استفاده از تسلیحات هستهای در صورت دریافت اطلاعات معتبر درباره یک حمله گسترده هوایی و فضایی به خاک روسیه، بطور رسمی به دکترین اضافه شده است. این شرط، که با سنت‌های نظامی روسیه مطابقت دارد، به تهدیدات واقعی، از جمله تسلیحات دقیق و فراصوتی، پاسخ میدهد.
تفسیر تغییرات
با وجود این تغییرات، دکترین هسته ای روسیه همچنان محدودیتی برای استفاده اولیه از تسلیحات هستهای اعمال نمی‌کند. اگرچه گمانه زنی‌هایی درباره اضافه شدن شرایط حمله پیش دستانه وجود دارد، اما بعید است که این موضوع بصورت صریح در شرایط کنونی گنجانده شود. همچنین، امکان اصلاح مجدد دکترین در صورت استقرار گسترده موشک‌های میان برد توسط ایالات متحده و متحدانش در نزدیکی مرزهای روسیه وجود دارد.
پیامدهای راهبردی
می‌توان گفت که بازنگری دکترین هستهای روسیه تنها پاسخی به بحران اوکراین نیست، بلکه بازتابی از تحولات بنیادین در صحنه جهانی است. شکل‌گیری ائتلاف‌های جدید، توسعه زرادخانه‌های هستهای و افزایش تنش‌ها، از جمله عواملی هستند که در این تغییرات نقش داشته‌اند. علاوه بر این، تکنولوژی‌های مخرب جدید و تأثیر آنها بر بازدارندگی هسته ای نیز باید در اسناد استراتژیک آینده منعکس شوند.
خلاصه
روسیه ادعا دارد که تغییرات در دکترین هستهای او به معنای اقدامات اتوماتیکی نیست، بلکه تصمیم نهایی در هر شرایطی به عهده رئیس جمهور خواهد بود. او می‌گوید که تغییرات بوجود آمده در دکترین سیاسی شان؛ نه تنها به واقعیت‌های فعلی بلکه به دگرگونی‌های - گسترده در محیط امنیتی بین‌المللی - آینده نیز پاسخ میدهد.
از نظر ما؛ شرایط جدید روسیه در رویارویی با بن بست‌های سیاسی و نظامی‌اش برای جمهوری اسلامی بعنوان دست نشانده‌ای که در گرداب توسعه طلبی‌های نظامی‌اش در خاورمیانه در گل مانده است؛ نشان از تغییرات اساسی در معادلات قدرت در سطح جهان و در خاورمیانه دارد؛ شرایط جدیدی که نیروهای سیاسی باید بشناسند و به آنها در سطح بین المللی؛ و در سطح مسئولیت هایشان؛ پاسخ دهند. جهان دیگر نه به قبل از ۷ اکتبر و نه به قبل از حمله روسیه به اوکراین بر می‌گردد.
کیقباد اسماعیل پور
کمیسیون روابط بین المللی - گروه ۲۵ شهریور
*
دفاع یکپارچه از صلح طلبی ملت ایران، ژاله وفا
