فلسفه در تضاد با اسلام است

فلسفه از مطلقیت فکری دوری میجوید و از احکام متعصبانه و قطعی گریزان است. فلسفه با پرسشگری ها و شناخت ها و شیوه های گوناگون همساز است. فلسفه همسو با دانش است و کشف علمی در باره هستی و پدیده های مادی را پایه پرسش های جدید قرار می دهد. فیلسوفان به ارزش های معنوی و انسانی توجه دارند و از جزم ها و مقدسات دینی بدور هستند. ارسطو و دکارت و کانت و لوک فری به جهان و رویدادها نگاه می کنند و فلسفه خود را با طبیعت و جامعه و جسم و روان انسانی و دانش درگیر می کنند.

دین اسلام می گوید الله جهان و آدم را آفریده است، وحی به محمد رسیده است و کسانی که در اطاعت الله نباشند دوباره پس از مرگ زنده می شوند و در معاد سوزانده خواهد شد. برخی متفکران اسلامی، به‌ویژه علمای کلام اشعری و برخی فقیهان سنتی، فلسفه را با اسلام ناسازگار دانسته‌اند. استدلال‌های اصلی آن‌ها عبارت‌اند از:

برتری وحی بر عقل. وحی منبع اصلی شناخت در اسلام است، و فلسفه که بر استدلال عقلانی تکیه دارد، انسان را از راه درست منحرف کند.

مسائل متافیزیکی مورد اختلاف برخی از نظریات فلسفی، مانند قدم عالم (قدیم بودن جهان) که توسط فارابی و ابن‌سینا مطرح شد، با آموزه‌های اسلامی مانند حدوث عالم مخلوق بودن جهان ناسازگار دانسته شده است.

امام محمد غزالی در کتاب تهافت الفلاسفه (تناقضات فلاسفه)، برخی نظریات فلسفی را کفرآمیز دانست و گفت که فیلسوفانی مانند فارابی و ابن‌سینا در سه مسئله به کفر نزدیک شده‌اند:

1- قدیم دانستن جهان

2- نفی علم جزئیات از خدا

3- انکار معاد جسمانی

تعقل در قران همان تعقل و خردگرایی مدرن نیست

قرآن فلسفه نیست بلکه حکم تعبد و اطاعت از الله است. قرآن کتابی است که هدف اصلی آن هدایت بشر به سوی پرستش و اطاعت از الله است. قرآن کتابی «وحیانی و هدایتی» است که انسان را به معیارهای دینی مانند ایمان، تقوا، اخلاق و عمل صالح دعوت می‌کند. ولی این «هدایت» با فشار مداوم روانی و تهدید به قتل و جهنم همراه است. افزون بر آن قرآن کتاب فرمان سیاسی و قضایی خلیفه های عرب دوران بنی امیه و بنی عباس بوده است. حال آنکه فلسفه به معنای تفکر عقلانی و استدلالی درباره هستی، معرفت و حقیقت است. قرآن از انسان می‌خواهد که با تعقل، تسلیم امر الهی باشد و به وحی به عنوان منبع برتر هدایت ایمان بیاورد. قرآن می گوید من کلام الله هستم و نفی آیات به ارتداد و کفر می انجامد. قرآن به انسان می گوید تفکر کنید. ولی این سفارش به تفکر بمعنای اندیشه گری و استدلال و خودمختاری فکری نیست.

تعقل در قرآن با خردگرایی مدرن تفاوت اساسی دارد. در قرآن، تعقل به معنای تفکری است که در چارچوب وحی و ایمان به خداوند انجام می‌شود. در واقع، تعقل قرآنی به شناخت نشانه‌های الهی، تفکر در آفرینش و هدایت به سوی ایمان منجر می‌شود.

تعقل در قرآن به عنوان راهی برای ایمان است. قرآن بارها انسان را به تفکر در آیات الهی، نظام خلقت و سرنوشت اقوام گذشته دعوت می‌کند. اما این تعقل در چارچوبی است که انسان را به پذیرش توحید و تسلیم در برابر خداوند سوق دهد. برای مثال:
إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِأُولِي الْأَلْبَابِ (آل‌عمران: ۱۹۰)
(همانا در آفرینش آسمان‌ها و زمین و آمد و شد شب و روز نشانه‌هایی برای خردمندان است)

خردگرایی مدرن، که از دوره روشنگری در غرب شکل گرفت، بر استقلال عقل و تجربه‌گرایی تأکید دارد و راه را برای دانش می گشاید. در حالی که در نگاه قرآنی، عقل آدمی قادر به یافتن حقیقت نیست و به هدایت قطعی وحی نیاز دارد. به همین دلیل، تعقل در قرآن همیشه با ایمان و تقوا همراه است و اگر عقل از این مسیر خارج شود، انسان را به گمراهی میکشاند
«أَفَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَىٰ عِلْمٍ وَخَتَمَ عَلَىٰ سَمْعِهِ وَقَلْبِهِ وَجَعَلَ عَلَىٰ بَصَرِهِ غِشَاوَة»(جاثیه ۲۳).
آیا دیدی کسی را که هوای نفسش را خدای خود قرار داده و خدا او را دانسته [به سبب اعمالش] گمراه کرده و بر گوش و قلبش مهر نهاده و بر چشمش پرده‌ای افکنده است؟

بنابراین، در جهان‌بینی قرآنی، حکم است تا فرد در مسیر هدایت الهی حرکت کند، در حالی که خردگرایی مدرن عقل را مستقل در نظر می‌گیرد. خِرَدپرستی (راسیونالیسم) یعنی عقل را تنها منبع شناخت بدانیم. هدایت الهی یعنی خداوند از طریق پیامبران و کتاب‌های آسمانی معنا دارد، هدایت الهی همان خرافه پرستی و اوهام گرایی است.

قرآن بر تعقل، تدبر و تفکر اشاره کرده است، اما این تعقل در چارچوب وحی قرار دارد. عقل در اسلام ابزاری برای شناخت خدا و تأمل در آیات اوست. بینایی انسان بمعنای قبول حرف الله است. برای نمونه:
(104 انعام )«قَدْ جَاءَكُمْ بَصَائِرُ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنْ أَبْصَرَ فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ عَمِيَ فَعَلَيْهَا»
به‌راستی، دلایل روشن از سوی پروردگارتان به شما رسیده است، پس هر که بینا شود، به سود خود اوست، و هر که کور گردد، به زیان خود اوست

قرآن از کسانی که عقل را بدون هدایت الهی به کار می‌گیرند، انتقاد می‌کند، چون ممکن است دچار خودبینی، گمراهی یا پیروی از هوای نفس شوند. به باور قرآن، عمل و تفکر جدا از اراده و حکم الله، بمعنای گیرکردن در هوای نفس است و این امر خطای نابخشودنی است.
(جاثیه: ۲۳) «أَفَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ»
(آیا دیدی کسی را که خدای خود را هوای نفسش قرار داده است؟)

دیدگاه قرآن در باره فضیلت چیست؟

در قرآن منشا فضل، الله است. در سوره جاثیه می آید که الله به بنی اسرائیل کتاب و نبوت داد و فضیلت بخشید ولی آنها به بر خلاف عمل کردند و ظلم و تعدی پیشه کردند. در اینجا فضیلیت ویژگی کیفی بشر نیست.

اسلامگرایان برآنند که احترام به انسان پایه اعتقادی قرآن است. آنها می گویند اسلام به فضیلت انسانی باور دارد. حال آنکه فضیلت پدیده ای است که جدا از دین و قوم و جنسیت و خانواده قابل درک است. کیفیت انسانی معیار اساسی تعریف شایستگی و فضیلت انسانی است.

در قرآن واژه فضیلت می تواند برابر تقوا باشد که بمعنای برتری معنوی است. این برتری به لحاظ نزدیکی و اطاعت از الله است. قرآن بر تقوا پرهیزگاری به‌عنوان مهم‌ترین معیار برتری شما تأکید دارد:

«إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ»
همانا گرامی‌ترین شما نزد خداوند، با تقواترین شماست
(سوره‌ی حجرات، آیه‌ی ۱۳)

این آیه نشان می‌دهد که در نگاه قرآن، فضیلت حقیقی انسان در تقوا و پرهیزگاری در نزد الله است. آیا قرآن دیدگاهی جهان‌شمول درباره‌ی فضیلت ارائه می‌دهد، یا اینکه فضیلت را فقط در چارچوب ایمان و بندگی تعریف می‌کند؟ قرآن فقط از مؤمن سخن می‌گوید و نگاهش به انسان جهان‌شمول نیست چراکه در بسیاری از آیات، فضیلت و سعادت فقط برای مؤمنان در نظر گرفته شده و کافران و غیرمؤمنان تهدید به عذاب شده‌اند. برای نمونه:

«إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآيَاتِنَا سَوْفَ نُصْلِيهِمْ نَارًا»
(بی‌گمان، کسانی که آیات ما را انکار کردند، به زودی آنان را در آتش خواهیم سوزاند.)
(نساء: ۵۶)

این نوع آیات نشان می دهند که بگوییم قرآن به فضیلت انسانی فارغ از ایمان دینی اهمیت نمی‌دهد و فقط مؤمنان را مستحق سعادت می‌داند. البته اسلامگرایان ادعا دارند که قرآن، معیارهایی مانند عدالت، احسان، علم، و تقوا را به‌عنوان فضیلت معرفی کرده که می‌تواند شامل همه‌ی انسان‌ها شود. این گفته کاملن نادرست و جانبدارانه است زیرا در قرآن کافر و مرتد و مشرک، بطور قطعی خطا کارند و جایگاه آنها در جهنم است.

آیا قرآن فقط "مؤمن" را به‌عنوان انسان واقعی می‌شناسد؟

بنظر می آید که در قرآن، واژه‌ی إنسان هم برای مؤمن و هم برای کافر به کار رفته است. اما بسیاری از آیات، "انسان" را موجودی معرفی می‌کنند که در سرشت اش ضعیف، حریص، ستمگر، ناسپاس، خطاکار و عجول است.

«إِنَّ الْإِنسَانَ خُلِقَ هَلُوعًا»
(همانا انسان حریص و بی‌تاب آفریده شده است)
(معارج: ۱۹)

«إِنَّ الْإِنسَانَ لَظَلُومٌ كَفَّارٌ»
(همانا انسان بسیار ستمکار و ناسپاس است)
(ابراهیم: ۳۴)

این مواضع و احکام قرآنی بیان آنستکه قرآن نگاه منفی به انسان دارد، مگر اینکه او مؤمن شود. حقیقت فضیلت فقط در ایمان یافت می‌شود و غیر از آن، انسان در مسیر نادرستی و گناه و خطا و باطل قرار دارد. کسی که ایمان اسلامی نداشته باشد، قرآن تلاش‌های او را بی‌ارزش می‌داند. دیدگاه قرآن فضیلت را وابسته به ایمان می‌کند و هر کسی که ایمان نداشته باشد، حتی اگر فضایل اخلاقی داشته باشد، سرانجامی در جهنم دارد و اعمالش بی‌ارزش تلقی می‌شود. ما فضیلت را از نگاه انسانی مورد توجه قرار می دهیم و دیدگاه جهان شمول داریم حال آنکه قرآن نگاه فرقه ای و دینی دارد و مشوق بندگی نسبت به الله است.

فضیلت از نظر ارسطو متکی بر عقلانیت و خردمندی و رفتار انسانی در این جهان است. چنین نگاه فلسفی هرگز نمی تواند مورد پذیرش قرآن و محمد باشد زیرا اراده الله، انحصاری و عمودی و استبدادی است. الله فرمان بر بردگان می راند، الله در جامعه بیابانی بی فرهنگ افراد را با تازیانه ردیف می کند و از آنها اطاعت می خواهد. در چنین جغرافیایی بهترین رفتار همانا پرسش نکردن و اجرای حکم الله است و افراد مانند گله ای تصور شده اند که نامش «امت» است.

ما به انسانهایی نیاز داریم که سرشار از درستکاری و بزرگواری و فضیلت باشند تا با کردار و رفتار نیک خود موجب سعادت گردند، انسانهایی که از فساد دورند و مشوق روان سالم جامعه اند. اینگونه انسانها نه بر اساس خرافه پرستی و اوهام دینی، بلکه فقط به اعتبار خردگرایی و آموزش فلسفی و کسب دانش و ارزش های انسانی، تربیت می شوند.

خوشبختی و سعادت و زندگی نیکو به فضیلت و نیک رفتاری و اخلاق معطوف به همیاری و مهربانی بستگی دارد. تعصب فرقه ای اسلام و شیعه گری، علیرغم توهم ابتدایی، پیوندهای اجتماعی را نابود می کند. در چنین تعصبی انسانها ستمگر می شوند و جامعه را به پارگی و پریشانی می کشانند. هماهنگی و همیاری و خردگرایی و دانش در جامعه شرط سعادت انسان است. سعادت و آسودگی انسان عوامل کلان و شخصی بسیاری می طلبد. در جامعه انسانها با اسلام هرگز به سعادت نزدیک نمی شوند زیرا بعنوان مدل کلان، اسلام یک توتالیتاریسم است و از نظر فردی، اسلام عامل بردگی و انحطاط فرد می باشد. فضیلت انسان در نفی اسلام است.

جلال ایجادی

جامعه شناس، دانشگاه فرانسه

------------------------------------------

جلال ایجادی در کتابهای گوناگون در باره اسلام و قرآن و تروریسم اسلامی و نیز جنبش های اجتماعی در جهان و انقلاب های ایران نوشته است. کتاب او «انقلاب برای گسست، جامعه شناسی انقلاب زن زندگی آزادی»، 330صفحه انتشارات فروغ. ایجادی اثر دیگر خود را بنام «بحران بزرگ زیستبوم جهان و ایران» در ۴۸۰ برگ، انتشارات فروغ، منتشر نمود. کتاب تازه به نام «گیتی مداری و لائیسیته، قدرت سیاسی در ایران» از جلال ایجادی توسط انتشارات فروغ در 350 برگ انتشار یافته است. از این نویسنده در گذشته کتاب «نواندیشان دینی، روشنگری یا تاریک اندیشی»، ۳۱۰ صفحه، نشر مهری، کتاب «جامعه شناسی آسیب‌ها و دگرگونی‌های جامعه ایران»، ۴۰۰ صفحه، انتشارات نشرمهری، کتاب «بررسی تاریخی، هرمنوتیک و جامعه شناسی قرآن»، ۳۸۰ صفحه، و کتاب «اندیشه ورزی‌ها در باره جامعه شناسی، فلسفه، زیستبومگرایی، اقتصاد، فرهنگ، دین، سیاست»، ۷۲۰ صفحه، چاپ نشر مهری، منتشر شده است. جلال ایجادی هر هفته چند برنامه تلویزیونی در زمینه انقلاب، لائیسیته، دمکراسی، فلسفه، جامعه شناسی و نقد قرآن و اسلام، تهیه و پخش می کند. این برنامه ها را در یوتوب میتوانید مشاهده کنید. افزون برآن، ایجادی در تلویزیون های پربیننده فرانسه بعنوان متخصص در باره خاورمیانه و اسلام و لائیسیته شرکت می کند.