5. بحران بانکی: ناترازی و زیان انباشته

نظام بانکی ایران با ناترازی شدید مواجه است. گزارش اقتصاد معاصر (2025) نشان می‌دهد که زیان انباشته 25 بانک خصوصی و دولتی به 415 هزار میلیارد تومان رسیده، در حالی که شاخص کفایت سرمایه برخی بانک‌ها، مانند بانک سرمایه، به منفی 270 درصد رسیده است (Tabnak, 2025). تحریم‌ها با محدود کردن دسترسی به بازارهای مالی جهانی، توانایی بانک‌ها برای جذب سرمایه و مدیریت ریسک را کاهش داده‌اند (Moshiri & Nadali, 2010). افزایش مطالبات معوق (18.3 درصد کل تسهیلات) و بدهی بخش غیردولتی، رکود اقتصادی را عمیق‌تر کرده است (Bozorgmehr, 2011).

6. بحران صندوق‌های بازنشستگی: تهدید امنیت ملی

صندوق‌های بازنشستگی ایران با خطر ورشکستگی مواجه‌اند. ضریب پشتیبانی (نسبت بیمه‌پرداز به بازنشسته) در برخی صندوق‌ها به کمتر از یک رسیده است (Entekhab.ir, 1401). تحریم‌ها با کاهش درآمدهای دولت، وابستگی صندوق‌ها به بودجه عمومی را افزایش داده‌اند، در حالی که واگذاری شرکت‌های زیان‌ده به این صندوق‌ها پایداری مالی آنها را تضعیف کرده است (CSPF.ir, 2021). این بحران، با پتانسیل ایجاد ناآرامی‌های اجتماعی، تهدیدی برای امنیت ملی است (IranWire.com, 2022).

7. بدهی دولت به پیمانکاران و نظام بانکی

دولت ایران با بدهی‌های کلان مواجه است که تحریم‌ها آن را تشدید کرده‌اند. بدهی خالص دولت به 258 میلیارد دلار (44 درصد تولید ناخالص داخلی) رسیده است (IMF, 2020). بدهی به سازمان تأمین اجتماعی بیش از 340 هزار میلیارد تومان است (IranWire.com, 2022). عدم توانایی دولت در تسویه بدهی به پیمانکاران، پروژه‌های عمرانی را متوقف کرده و اعتماد بخش خصوصی را کاهش داده است (Majlis Research Center, 1398). فضای آتش‌بس شکننده، با کاهش احتمال رفع تحریم‌ها، این بحران را پیچیده‌تر کرده است.

8. رکود ساختاری و فروپاشی بخشی اقتصاد

صنایع کوچک و متوسط (SMEs) با کاهش 40 درصدی فعالیت در پنج سال گذشته مواجه شده‌اند (Iran Chamber of Commerce, 2024). بخش کشاورزی نیز با کاهش 25 درصدی تولید محصولات کلیدی روبه‌رو است (FAO, 2023). تحریم‌ها با محدود کردن دسترسی به فناوری و بازارهای صادراتی، این رکود را تشدید کرده‌اند.

9. بحران زیست‌محیطی و تضعیف تاب‌آوری ملی

خشکسالی، فرونشست زمین، و ریزگردها به تهدیدی برای حیات اقتصادی و اجتماعی تبدیل شده‌اند. ایران جزو 10 کشور با بالاترین نرخ فرونشست زمین است (NASA, 2024). تحریم‌ها با محدود کردن دسترسی به فناوری‌های مدیریت آب و انرژی، توانایی دولت برای مقابله با این بحران‌ها را کاهش داده‌اند (Rockström et al., 2023).

تحلیل تطبیقی: جایگاه ایران در طیف فروپاشی

با توجه به شواهد و چارچوب نظری، وضعیت ایران چنین است:

نوع فروپاشی: فروپاشی نرم؛ ساختارهای رسمی همچنان وجود دارند، اما کارکرد آنها تضعیف شده است.

سرعت فروپاشی: تدریجی؛ انباشت بحران‌های اقتصادی، بانکی، زیست‌محیطی، و نهادی طی دو دهه، به‌ویژه پس از تحریم‌های 2018، شدت یافته است.

شدت فروپاشی: بخشی؛ برخی کارکردهای کلیدی مانند صادرات نفت و کنترل امنیت داخلی حفظ شده‌اند، اما بخش‌های دیگر در حال فروپاشی‌اند.

جهت‌گیری خطر: حرکت به سمت فروپاشی عمومی و سخت در صورت تشدید تحریم‌ها یا فروپاشی آتش‌بس شکننده (مانند شکست مذاکرات هسته‌ای یا درگیری نظامی).

این وضعیت با ونزوئلا (2013-2023) قابل مقایسه است، جایی که تحریم‌ها، فساد، و سوءمدیریت به فروپاشی تدریجی منجر شد (Hausmann & Rodríguez, 2014). ایران به دلیل کنترل امنیتی قوی‌تر، هنوز به مرحله فروپاشی کامل نرسیده است.

دیپلماسی فعال: پیشبرد مذاکرات هسته‌ای برای رفع تحریم‌ها و جذب سرمایه‌گذاری خارجی (Chatham House, 2023).

عوامل درون‌زا (داخلی)

عوامل درون‌زا به سیاست‌ها، ساختارها، و تصمیم‌گیری‌های داخلی اشاره دارند که تحت کنترل دولت و نهادهای داخلی ایران هستند. این عوامل در مقاله به‌عنوان محرک‌های اصلی فروپاشی نرم و تدریجی شناسایی شده‌اند:

فساد ساختاری و سیستمیک: فساد در تخصیص منابع، رانت‌خواری، و سوءمدیریت در قراردادهای دولتی (Bayat & Yazdanpanah, 2022) به کاهش کارایی نهادها و زوال اعتماد عمومی منجر شده است. رتبه 149 ایران در شاخص ادراک فساد (Transparency International, 2024) نشان‌دهنده عمق این مشکل داخلی است.

ناکارآمدی نهادی و زوال مشروعیت: کاهش مشارکت انتخاباتی (از 73 درصد در 2009 به 41 درصد در 2021) و اعتراضات سراسری (1396، 1398، 1401) نتیجه سیاست‌های داخلی ناکارآمد و شکاف دولت-ملت است (IranPoll, 2024).

سوءمدیریت اقتصادی: بحران بانکی (زیان انباشته 415 هزار میلیارد تومانی بانک‌ها)، بحران صندوق‌های بازنشستگی (ضریب پشتیبانی کمتر از یک)، و بدهی‌های کلان دولت به پیمانکاران و نظام بانکی (340 هزار میلیارد تومان به تأمین اجتماعی) نتیجه سیاست‌گذاری‌های نادرست داخلی و ساختار رانتی اقتصاد است (Moshiri & Nadali, 2010; IranWire.com, 2022).

سوءمدیریت زیست‌محیطی: عدم سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های آب و انرژی، و ناتوانی در مدیریت خشکسالی و فرونشست زمین، به کاهش تاب‌آوری زیست‌محیطی منجر شده است (Rockström et al., 2023).

نقش عوامل درون‌زا: این عوامل نشان‌دهنده ضعف‌های ساختاری در مدیریت، سیاست‌گذاری، و حکمرانی هستند که حتی در غیاب فشارهای خارجی، به‌تنهایی می‌توانند به فروپاشی نرم منجر شوند. فساد سیستمیک و ناکارآمدی نهادی، به‌ویژه، به‌عنوان ریشه‌های اصلی زوال کارکردی نهادها در مدل روتبرگ (2002، 2004) شناخته می‌شوند.

عوامل برون‌زا (خارجی)

عوامل برون‌زا به فشارهای خارجی مانند تحریم‌ها و فضای ژئوپلیتیکی اشاره دارند که خارج از کنترل مستقیم دولت ایران هستند:

تحریم‌های گسترده: خروج آمریکا از برجام در 2018 و تحریم‌های شدید، صادرات نفت ایران را از 2.5 میلیون بشکه در روز به 1.5 میلیون بشکه در 2024 کاهش داد و دسترسی به بازارهای مالی جهانی را محدود کرد (World Bank, 2024). این محدودیت‌ها کسری بودجه را به 58 میلیارد دلار افزایش داده و توانایی حاکمیت برای تأمین مالی خدمات عمومی را تضعیف کرده است (IMF, 2024).

فضای آتش‌بس شکننده: مذاکرات هسته‌ای متوقف‌شده و تنش‌های منطقه‌ای (مانند درگیری‌های نیابتی در خاورمیانه) عدم اطمینان سیاسی و اقتصادی را تشدید کرده و سرمایه‌گذاری خارجی را به حداقل رسانده است (Chatham House, 2023). این فضا با کاهش احتمال رفع تحریم‌ها، فشار بر اقتصاد را افزایش داده است.

تشدید فساد از طریق تحریم‌ها: تحریم‌ها با محدود کردن نظارت بین‌المللی و وابستگی به شبکه‌های غیررسمی برای دور زدن محدودیت‌ها، فساد سیستمیک را تشدید کرده‌اند (Farzanegan & Hayo, 2019).

نقش عوامل برون‌زا: تحریم‌ها و فضای ژئوپلیتیکی شکننده به‌عنوان کاتالیزورهای قدرتمند عمل کرده‌اند که بحران‌های داخلی را تشدید کرده و سرعت فروپاشی نرم را افزایش داده‌اند. این عوامل به‌تنهایی نمی‌توانند فروپاشی را ایجاد کنند، اما با تضعیف منابع مالی و محدود کردن دسترسی به فناوری و بازارها، اثرات ناکارآمدی‌های داخلی را چند برابر کرده‌اند.

تعامل عوامل درون‌زا و برون‌زا

فروپاشی نرم و تدریجی اقتصاد ایران نتیجه تعامل پیچیده عوامل درون‌زا و برون‌زا است:

تقویت متقابل: تحریم‌ها با کاهش درآمدهای نفتی، توانایی دولت برای مدیریت بحران‌های داخلی (مانند صندوق‌های بازنشستگی یا زیرساخت‌ها) را کاهش داده‌اند. در مقابل، فساد سیستمیک و سوءمدیریت داخلی، اثرات تحریم‌ها را تشدید کرده‌اند، زیرا منابع محدود به‌جای سرمایه‌گذاری مولد، در کانال‌های غیرشفاف هدر رفته‌اند.

مثال تطبیقی: در ونزوئلا (2013-2023)، ترکیبی از تحریم‌های خارجی و سوءمدیریت داخلی (فساد و سیاست‌های پوپولیستی) به فروپاشی اقتصادی منجر شد (Hausmann & Rodríguez, 2014). ایران نیز در مسیر مشابهی قرار دارد، اما کنترل امنیتی قوی‌تر و تنوع اقتصادی نسبی، تاکنون از فروپاشی سخت جلوگیری کرده است.

وزن عوامل

اگرچه عوامل برون‌زا (تحریم‌ها و فضای ژئوپلیتیکی) نقش مهمی در تشدید بحران‌ها دارند، عوامل درون‌زا (فساد سیستمیک، ناکارآمدی نهادی، و سوءمدیریت) وزن بیشتری در ایجاد و تداوم فروپاشی نرم دارند. این نتیجه‌گیری از این واقعیت ناشی می‌شود که حتی در دوره‌های کاهش تحریم‌ها (مانند 2015-2018 پس از برجام)، ناکارآمدی‌های داخلی مانع از بهبود پایدار اقتصاد شدند. به‌عنوان مثال، رشد اقتصادی در دوره برجام موقتی بود و به دلیل فساد و ساختار رانتی، به اصلاحات ساختاری منجر نشد (Farzanegan & Hayo, 2019).

نتیجه‌گیری

اقتصاد ایران، بر اساس نظریه دولت شکست‌خورده روتبرگ، در وضعیت فروپاشی بخشی، نرم، و تدریجی قرار دارد. تحریم‌های گسترده، فضای آتش‌بس شکننده، فساد ساختاری، بحران‌های بانکی، صندوق‌های بازنشستگی، بدهی‌های دولت، و ناکارآمدی‌های نهادی این وضعیت را تشدید کرده‌اند. بدون دگرگونی ساختاری در عرصه حقوقی و حقیقی رابطه مثبت با جهان، ایران در معرض خطر فروپاشی عمومی قرار دارد که می‌تواند با یک شوک ناگهانی تسریع شود. فروپاشی نرم و تدریجی اقتصاد ایران عمدتاً نتیجه عوامل درون‌زا (فساد ساختاری، ناکارآمدی نهادی، و سوءمدیریت اقتصادی و زیست‌محیطی) است که با عوامل برون‌زا (تحریم‌های گسترده و فضای آتش‌بس شکننده) تشدید شده‌اند. عوامل درون‌زا ریشه‌های اصلی بحران هستند، زیرا حتی در غیاب تحریم‌ها، ناکارآمدی‌های ساختاری به زوال کارکردی نهادها منجر می‌شدند.

منابع

Acemoglu, D., & Robinson, J. A. (2012). Why Nations Fail: The Origins of Power, Prosperity, and Poverty. Crown Business.

Bayat, R., & Yazdanpanah, M. (2022). Structural Corruption and Economic Decline in Iran. Journal of Middle East Studies, 15(2), pp. 123-145.

Bozorgmehr, M. (2011). Banking Crises and Economic Growth. Journal of Financial Stability, 7(3), pp. 91-101.

Chatham House (2023). Iran's Nuclear Negotiations and Regional Tensions. Available at: chathamhouse.org.

CSPF.ir (2021). بنگاه‌های اقتصادی صندوق بازنشستگی کشوری. Available at: cspf.ir.

Diamond, J. (2005). Collapse: How Societies Choose to Fail or Succeed. Penguin.

Entekhab.ir (1401). فاجعه قریب‌الوقوع: بحران صندوق‌های بازنشستگی. Available at: entekhab.ir.

FAO (2023). Global Food Security Assessment: Iran Country Report. Food and Agriculture Organization.

Farzanegan, M. R., & Hayo, B. (2019). Sanctions and Corruption: Evidence from Iran. Economic Systems, 43(3), pp. 100-115.

Hausmann, R., & Rodríguez, F. (2014). Venezuela Before Chávez: Anatomy of an Economic Collapse. Penn State University Press.

IMF (2024). Iran Economic Outlook. Available at: imf.org.

Iran Chamber of Commerce (2024). Annual Report on SME Activity and Closures. Tehran.

Iran Statistics Center (2024). Quarterly Economic Indicators. Tehran.

IranPoll (2024). Trust in Institutions Survey. Available at: iranpoll.com.

IranWire.com (2022). نگاه امنیتی به بحران صندوق‌های بازنشستگی. Available at: iranwire.com.

Majlis Research Center (1398). گزارش بودجه 1398. Available at: rc.majlis.ir.

Moshiri, S., & Nadali, M. (2010). شناسایی بحران‌های بانکی در اقتصاد ایران. دوفصلنامه علمی مطالعات و سیاست‌های اقتصادی, 0(17), pp. 59-88.

NASA (2024). Global Land Subsidence Report. Available at: nasa.gov.

Rockström, J. et al. (2023). Planetary Boundaries: A Safe Operating Space for Humanity. Nature, 461, pp. 472-475.

Rotberg, R. I. (2002). The new nature of nation-state failure. Washington Quarterly, 25(3), pp. 85-96.

Rotberg, R. I. (2004). When States Fail: Causes and Consequences. Princeton University Press.

Sadeghi, H. (2025). نظام بانکی ایران روی خط بحران. جهان صنعت. Available at: banker.ir.

Tabnak (2025). بانکی که ماهانه 777 میلیارد تومان زیان می‌دهد. Available at: tabnak.ir.

Tainter, J. (1988). The Collapse of Complex Societies. Cambridge University Press.

Transparency International (2024). Corruption Perceptions Index. Available at: transparency.org.

World Bank (2024). Iran Economic Monitor: Water and Energy Challenges. Washington, DC.

نابع (سبک هاروارد)

Bayat, R., & Yazdanpanah, M. (2022). Structural Corruption and Economic Decline in Iran. Journal of Middle East Studies, 15(2), pp. 123-145.

Chatham House (2023). Iran's Nuclear Negotiations and Regional Tensions. Available at: chathamhouse.org.

Farzanegan, M. R., & Hayo, B. (2019). Sanctions and Corruption: Evidence from Iran. Economic Systems, 43(3), pp. 100-115.

Hausmann, R., & Rodríguez, F. (2014). Venezuela Before Chávez: Anatomy of an Economic Collapse. Penn State University Press.

IMF (2024). Iran Economic Outlook. Available at: imf.org.

IranPoll (2024). Trust in Institutions Survey. Available at: iranpoll.com.

Moshiri, S., & Nadali, M. (2010). شناسایی بحران‌های بانکی در اقتصاد ایران. دوفصلنامه علمی مطالعات و سیاست‌های اقتصادی, 0(17), pp. 59-88.

Rockström, J. et al. (2023). Planetary Boundaries: A Safe Operating Space for Humanity. Nature, 461, pp. 472-475.

Rotberg, R. I. (2002). The new nature of nation-state failure. Washington Quarterly, 25(3), pp. 85-96.

Rotberg, R. I. (2004). When States Fail: Causes and Consequences. Princeton University Press.

Transparency International (2024). Corruption Perceptions Index. Available at: transparency.org.

World Bank (2024). Iran Economic Monitor: Water and Energy Challenges. Washington, DC