«علی شمخانی» و خانواده‌اش، چهره‌هایی جنجالی هستند که نامشان در اکثر اتفاقات تلخی که در ایران روی‌داده به گوش می‌رسد؛ از سقوط متروپل تا فاجعه هواپیمای اوکراینی و از تحریم‌های نفتی تا شبکه‌های ثروت پنهان. حالا بار دیگر نام این خانواده بر سر زبان‌هاست، نه به خاطر جنگ یا سیاست، بلکه به دلیل انتشار ویدیویی از مراسم عروسی مجلل دختر خانواده که بسیاری آن را یادآور رنج و فقر هزاران ایرانی است
عطا محامد - ایران وایر
بعد از انتشار این ویدیو، شمخانی، بی آن‌که به انتقادها پاسخ دهد، این بار نه به زبان مردم خود، بلکه به عبری دیالوگ پایانی فیلم معروف «پاپیون» را نوشت: «حرام‌زاده‌ها، من هنوز زنده‌ام!» پاسخی که بیش از هر چیز، نشانه دوری او از واقعیت جامعه و احساس مردم است. سرنوشت عجیب برای مردی که زمانی گفته بود «تاکنون سهم مردم خوزستان از شرکت‌های نفتی و واحدهای صنعتی بزرگ استان، فخرفروشی مدیران و کارکنان غیربومی و پروازی و حسرت بوده است.» اما امروز خود و خانواده‌اش به نماد همان فخرفروشی بدل شده‌اند؛ تصویری روشن از مقاماتی که از میان فقر مردم برخاستند و بر ثروتشان نشستند.
Papillon (1973) "Hey you bastards, I'm still here." #SteveMcQueen pic.twitter.com/Cle0CaEd22
-- Papillon (@papillonmonica) February 27, 2022
ویدیو و واکنش‌ها
ویدیو مراسم عروسی دختر شمخانی اگرچه به‌تازگی در فضای مجازی منتشرشده، اما اصل عروسی مربوط به فروردین ۱۴۰۳ است؛ موضوعی که آن زمان نیز با حاشیه‌هایی همراه شده بود و حتی چهره‌هایی مانند «علی‌اکبر رائفی‌پور» و برخی نمایندگان مجلس از آن انتقاد کرده بودند. آن‌ها از هزینه‌های چندمیلیاردی این مراسم در هتل اسپیناس پالاس، انتخاب استودیوی لوکس عکاسی، و نشانه‌های آشکار از سبک زندگی اشرافی انتقاد کرده بودند. همچنین از نقض معیارهای رسمی و بی‌توجهی به قوانین حجاب در محیطی وابسته به یکی از مقام‌های ارشد نظام سوال شده بود.
اما حالا پس از انتشار عمومی بخشی از فیلم عروسی، موج واکنش‌ها همگانی شده است. درون حاکمیت، چهره‌های اصول‌گرا و اصلاح‌طلب حکومتی با لحنی مشابه، درز این ویدیو را «نقض حریم خصوصی» و «ترور رسانه‌ای» توصیف کردند. روزنامه «اعتماد» آن را ادامهٔ «ترور شمخانی پس از نجات از حمله اسراییل» دانست و مشاور قالیباف از «ترور زرد مقام‌های نظام به‌ویژه آن‌ها که تکیه‌گاه کشور در مبارزه با اسراییل‌اند» سخن گفت. همچنین، خبرگزاری «دانشجو» باوجود محکوم کردن انتشار فیلم به دلیل «نقض حریم خصوصی»، از تناقض سبک زندگی مسوولان با شعارهای رسمی سخن گفت و تأکید کرد که جامعه از دیدن این تصاویر «به‌شدت متأثر شده است.»
خبرگزاری «فارس» با تأکید بر فاصله میان شعار و عمل مسوولان، ماجرا را نشانه‌ای از فروپاشی اعتماد عمومی و نابودی سرمایه فرهنگی نظام دانست. «مهدیه شادمانی»، دختر «علی شادمانی»، فرمانده سابق سپاه، انتشار این ویدیو را بخشی از «پروژه موساد» و تلاشی برای ترور شخصیت مقامات توصیف کرد. خبرگزاری «مهر» آن را محصول «بازی سیاسی» و غفلت برخی مدیران دانست که برای نظام هزینه‌سازی می‌کند. «نورنیوز»، رسانه نزدیک به شمخانی، این «گروگان‌گیری از خانواده عروس» را بخشی از «جنگ ادراکی» علیه ایران خواند و درعین‌حال از «یک‌صدایی میان طیف‌های سیاسی» در دفاع از حریم خصوصی تمجید کرد.
فرمانده در مرکز جنجال
شمخانی از فرماندهان ارشد نظامی و امنیتی جمهوری اسلامی است که سال‌ها مناصب حساسی در دست داشته است، از وزارت دفاع در دولت اصلاحات تا دبیری شورای عالی امنیت ملی. او اکنون مشاور سیاسی «آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای» رهبر جمهوری اسلامی و عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام است. چنین جایگاهی به این معنی است که شمخانی در تصمیم‌گیری‌های کلان امنیتی نقش مستقیم داشته و در ساختار قدرت جمهوری اسلامی فردی بانفوذ است. بااین‌حال، نام او بارها با حواشی و جنجال‌هایی گره‌خورده که تصویر عمومی‌اش را خدشه‌دار کرده است. ماجرای ویدیوی عروسی تنها تازه‌ترین پرده از سلسله تناقضات و ابهاماتی است که درباره شمخانی مطرح‌شده و به بحران مشروعیت نظام نیز دامن زده است.
یکی از مهم‌ترین لکه‌های کارنامه شمخانی، نقشش در سرکوب خشن اعتراضات آبان ۱۳۹۸ بود. در جریان آن اعتراضات گسترده نسبت به گرانی بنزین، شورای عالی امنیت ملی به ریاست وی مدیریت بحران را در دست داشت و تصمیماتی چون قطع اینترنت سراسری و برخوردهای قهری با مردم اتخاذ شد. بعدها شمخانی اعتراف کرد که «خسارت‌های آبان ۹۸ قابل‌پیشگیری بود» و بابت نحوه اجرای ناگهانی طرح بنزین انتقادات جدی مطرح کرد.
او از سو مدیریت در اعلام و اجرای طرح سخن گفت و تلویحا وزارت کشور دولت «حسن روحانی» را مقصر دانست؛ اما «محمود صادقی» نماینده سابق مجلس در ویدیوی گفته بود در جریان وقایع آبان ۹۸ به علی شمخانی گفته است که مردم در خیابان هستند، «دارند مردم را در خیابان‌ها می‌کشند» و از او پرسیده است که «اگر مردم به خانه نروند و در خیابان بایستند، می‌خواهید چه کنید» و شمخانی جواب داده بود «ولو بلغ ما بلغ [برای اتمام‌حجت] ما می‌زنیم». صادقی، قبل از آن‌هم نسبت به سخنان شمخانی اعتراض کرده و گفته بود «۸۵ درصد جان‌باختگان در اعتراضات حضور نداشتند یا با سلاح غیرسازمانی کشته شده‌اند.»
شمخانی در ۲۱ آذر ۹۸ حتی مدعی شد «اجرای پروژه کشته‌سازی از سوی معاندین در مناطق غربی تهران قطعی است.» این اظهارات، طفره رفتن از مسئولیت کشتار بود و خشم خانواده قربانیان را برانگیخت. بااین‌حال شمخانی از سوی رهبر مأمور دلجویی از خانواده‌ها شد و به برخی مناطق چون ماهشهر سفر کرد.
اختلافات او با دولت روحانی نیز در همین دوره بالا گرفت، این‌که چه کسی قیمت بنزین را بالابرده و چه کسی باید با آمریکا مذاکره کند موضوعات اختلافی این دو بود؛ اما این کشمکش در ماجرای شلیک به هواپیمای اوکراینی در دی ۱۳۹۸ افزایش یافت. به‌تازگی نیز شمخانی در مصاحبه‌ای فاش کرد از همان لحظات نخست به روحانی اطلاع داده بود که هواپیما با شلیک پدافند خودی سقوط کرده است. این گفته با روایت رسمی دولت روحانی در تناقض بود و باعث شد نزدیکان روحانی واکنش نشان دهند و آن را نوعی تسویه‌حساب سیاسی تلقی کنند. برخی نیز مدعی شده‌اند که بعد از اظهارنظر اخیر شمخانی فایل ویدیو جشن عروسی منتشرشده و در آن دست روحانی را می‌بینند. واکنش منبع نزدیک به روحانی بعد از انتشار این فیلم نیز که پخش ویدیو را اقدامی «ناجوانمردانه» دانسته بود، بر ابهام‌ها افزوده.
فساد و ایدئولوژی
شمخانی، متولد ۱۳۳۴ در اهواز است. او پیش از انقلاب در ساخت گروه مسلح «منصورون» نقش داشت و بعدتر همین گروه در ساخت سپاه پاسداران حاضر شد. یکی از موضوعاتی که او را در آغاز جنگ مشهور کرد نامه‌ای با عنوان «به داد ما برسید» بود که در کتاب خاطراتش توضیح می‌دهد «در اعتراض به وضعیت حاکم جنگ» نوشته‌شده بود. وی بعدتر جانشین فرمانده کل سپاه پاسداران شد و هم‌زمان فرماندهی نیروی زمینی سپاه، معاونت اطلاعات و عملیات ستاد فرماندهی کل قوا را نیز بر عهده داشت.
آن سال‌ها وی خود را یکی از مبارزان اسلام می‌دانست و خلیج‌فارس را «خلیج اسلام» می‌نامید. او به لحاظ ایدئولوژیک پایبند به ایده محو اسراییل بود، حتی در سال ۹۵ گفت «امروز تردید نداریم که جمله راه قدس از کربلا می‌گذرد اولویت درستی بود و امروز کربلا در اختیار ماست» وی آشکارا اشاره می‌کرد که به‌زودی قدس نیز مال ما خواهد شد. یا در جای دیگری می‌گوید: «چنانچه «لبیک یا خمینی» گره جنگ تحمیلی را به نفع جبهه انقلاب گشود، امروز با شعار «لبیک یا خامنه‌ای» باید جهاد تبیین را آغاز کرد.»
این اظهارات ایدئولوژیک زمانی بیشتر رنگِ تناقض می‌گیرد که سبک زندگی شخصی شمخانی و خانواده‌اش در برابرشان قرار گیرد. مردی که سال‌ها در جایگاه یکی از مدافعان سرسخت ارزش‌های اسلامی و مجریان سیاست حجاب اجباری سخن می‌گفت، امروز با برگزاری مراسمی خانوادگی با پوشش آزاد و فضایی مختلط، خود از همان قواعدی عبور کرده که سال‌ها به مردم تحمیل می‌کرد.
در سال‌های اخیر پرونده‌های متعددی از فساد اقتصادی منتسب به فرزندان و نزدیکان شمخانی افشاشده است. مهم‌ترین نمونه، فعالیت‌های پسر او، «حسین شمخانی»، است که از سوی آمریکا و اتحادیهٔ اروپا تحریم شد. شرکت «آدمیرال» که به‌ظاهر خارج از ساختار دولتی و زیر نظر او اداره می‌شد، در عمل به یکی از محورهای اصلی تجارت پنهان نفت ایران و روسیه بدل شد. علی شمخانی اما به‌جای شفاف‌سازی، با طعنه و حمله پاسخ داد؛ منتقدان را «ستون پنجم» خواند و وعده داد «ناگفته‌ها» را در آینده خواهد گفت؛ اما ناگفته‌های زندگی او بسیار است از هزینه تحصیل پسرش حسین در دانشگاه آمریکایی بیروت که سالانه ۱۰ هزار دلار بود تا وضعیت دو برادرزاده او (موعود و محمدهادی شمخانی) که در مناصب مهمی چون سفارت ایران در روسیه و منطقه آزاد اروند به کار گمارده شدند. همین «موعود شمخانی» بعدها به جرم اختلاس ۱۳۰ هزار میلیارد تومانی در منطقه آزاد اروند بازداشت شد.
مقاومت فعال روی کاغذ
شمخانی در سال‌های اخیر یکی از پشتیبانان سیاست «مقاومت فعال» در برابر غرب بوده است. او صراحتاً اعلام کرد امضای سند همکاری راهبردی ۲۵ساله با چین بخشی از سیاست مقاومت فعال جمهوری اسلامی است و حتی گفت آمریکا باید از همکاری دو کشور نگران باشد. وی بر محور نگاه به شرق به‌عنوان راهبرد خنثی‌سازی تحریم‌ها تأکید داشت. در دوران دبیری شورای عالی امنیت ملی، شمخانی نقشی محوری در جهت‌دهی سیاست تقابلی با واشنگتن پس از خروج آمریکا از برجام ایفا کرد و کوشید ائتلافی امنیتی و اقتصادی در برابر غرب بسازد. در راستای این آرمان وی در سال‌ها گذشته بارها به مسکو و پکن سفر کرد تا همکاری‌های امنیتی و اقتصادی را با این کشورها تقویت کند؛ اما در عمل، همان تحریم‌هایی که قرار بود نشانهٔ مقاومت باشند، به منبع ثروت برای او و خانواده‌اش بدل شدند؛ چنان‌که رسانه‌ها از «کاسبان تحریم» به‌عنوان چهره دیگر خاندان شمخانی یاد می‌کنند.
علی شمخانی، در مقام یکی از عالی‌رتبه‌ترین مسئولان امنیتی جمهوری اسلامی، سال‌ها مردم را به صبر، مقاومت و پایبندی به ارزش‌های انقلابی فراخوانده است؛ اما سبک زندگی اشرافی و امتیازات ویژه خانوادگی‌اش در تضادی آشکار با همان آموزه‌هایی قرار دارد که خود مروج آن بوده است. انتشار فیلم کوتاه از عروسی دخترش، تنها محرکِ تازه‌ای بود برای خشم عمومی نسبت به نخبگانی که میان گفتار و کردارشان شکافی عمیق افتاده است. این واکنش گسترده، بازتاب بی‌اعتمادی ریشه‌داری است که جامعه نسبت به ساختاری احساس می‌کند که از مردم قناعت می‌خواهد اما خود در رفاه غوطه‌ور است. در چشم بسیاری، شمخانی فقط یک مقام جنجالی نیست؛ او چهره‌ای است که سقوط اخلاقی و فروپاشی سرمایه اعتماد در نظام سیاسی ایران را عریان کرده است.
واکنش کاخ سفید به صحبت‌های امروز خامنه‌ای
فعال شدن گشت در مناطق مختلف برای جلوگیری از اعتراضات
